Allah’ın Varlığı ve Kudreti

İbn Şehrâşûb’un ‘Allah’ın varlığının delilleri’ başlığı olarak açtığı fasılda ele aldığı ilk ve temel mesele madûmun Allah tarafından vilinip bilinmemesi meselesidir. Müellif, madûmun bilinmesinin imkanını, “ا اري ۪صَن َ َو اًّي ل َو َنوُد جَي َ َّمُث َراَبْمَ ْ ا ا ُوَّل َوَل او ُرَفَك َني ۪ذَّلا ُمُكَلَتاَق ْوَل َو, inkâr edenler sizinle savaşsalardı yüzleri geri döneceklerdi. Sonra bir dost ve yardımcı

da bulamayacaklardı”235 _{âyeti çerçevesinde ele almakta ve ona göre âyet, mevcut}

bulunmayan herhangi bir ‘şey’in yani madûmun, Allah’a malum olduğuna işaret etmektedir. Yine Kur’ân’da ‘أًـْيَش ُكَت ْم َل َو ُلْبَق ْن م َكُتْقَلَخ ْدَق َو ٔ’236 âyetindeki gibi ‘şey’ olarak tanımlanmış hususların237 _{esasen mutlak bir ma‘dûma delâlet etmediğini ileri süren İbn}

228 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 122} 229 _{Rahmân 55/6}

230 _{Bkz. et-Tûsî, et-Tibyân, IX, s. 464. Tusî, Mücâhid ve Katâde’nin âyetteki ‘ ُمْجَّنلا’ kelimesinin, kelimenin}

bir başka anlamı da olan bitkiler manasında değil, yıldızlar manasında kullanıldığını savunduklarını belirttikten sonra, kelimenin buradaki kullanımı itibariyle -siyak ve sibakına uygun olarak- de/da bitkiler manasında olduğunu savunmuştur.

231 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 125.} 232 _{En’âm 6/99.}

233 _{Dört unsur nazariyesi için bkz. Mehmet Baktır, “Câhız'ın Varlık Anlayışı”, Cumhuriyet Üniversitesi}

İlahiyat Fakültesi Dergisi X/II (2006): s. 246 ve devamı.

234 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 126-127.} 235 _{Fetîh 48/22.}

236 _{Meryem 19/9.}

63

Şehrâşûb, Arapların bir şeyin azlığını ifade etmek üzere ‘ءيش ’ ibaresini kullandığını ve bununla bir şeyin mevcut olmaması durumunu kastetmediklerini, aksine mevcut hazır bulunan bir şeyi bu şekilde (ءيش ) nitelendirdiklerini belirtmektedir.238 _{Çünkü Meryem}

19/9. Âyetinde her ne kadar varlık olarak insan daha önce mevcut olmadığı anlamında ‘şey’ olarak sıfatlandırılmış olsa da bu ma‘dûm oluş anlamında değildir, zira bilindiği üzere insan bir nutfeden239, Âdem de -mevcut bulunan- topraktan240 yaratılmıştır.241

İbn Şehrâşûb, kudret konusunu her şeyden önce bu tasavvurun kozmolojik düzendeki yansımaları açısından ele almaktadır. Müellifin bu bakımdan ele aldığı temel meselelerden birisi ilk varlığın yaratıldığı ana maddenin Kur’ân’da farklı şekillerde sunulmuş olmasıyla ilgili müşkilattır. Bu anlamda müfessire göre bütün yaratılış temel madde olarak öncelikle sudan yaratılmış, daha sonra suyun ateşe dönüştürülmesiyle cinler; suyun rüzgâra dönüştürülmesi sûretiyle melekler ve nihayet suyun çamura dönüştürülmesi ile de insan yaratılmıştır. Müfessir buna ek olarak rüzgâr, kasırga 242 _ve

deprem243 gibi bazı tabiat olaylarını konu edinen Kur’ân pasajlarını da Allah’ın kudreti çerçevesinde yorumlamaktadır.244

Müfessirin Allah’ın kudreti çerçevesinde ele aldığı bir başka husus da Allah’ın insan fiillerinin meydana gelmesini tetikleyen sebepleri husule getirmesi ile ilgilidir. Bu baptan olmak üzere müfessire göre “ َنوُب سْكَي اوُناَك اَم ب اءا ََٓزَج ُۚا اري۪ثَك اوُكْبَيْل َو الًي ۪لَق اوُكَحْضَيْلَف,

Yaptıklarının cezası olarak, bundan böyle az gülsünler, çok ağlasınlar”245 _{ayeti buuna bir}

örnek sayılabilir. Öncelikle müellife göre bu ayet ilk bakışta gülme ve ağlamayı insanda yaratanın Allah olduğunu ima eden “ك ٰكْبَا َو َكَحْضَا َوُه ُهَّنَا َو, Doğrusu, güldüren de ağlatan da

odur”246 âyetiyle anlamsal düzeyde bir farklılık taşımaktadır. Birinci âyette gülme ve

ağlama fiillerinin insana nispet edilmiş olması, ilk planda bu fiillerin meydana

238 _{Bkz. Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed et-Tehânevî, Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn Ve’l-Ulûm, Beyrut:}

Mektebetü Lübnan nâşirûn, 1996, I, s. 1047 ve devamı.

239 _{Nahl 16/4.} 240 _15/26.

241 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 145 ve devamı.} 242 _{Zâriyat 51/41.;42.}

243 _{Ankebût 29/37.}

244 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 135-136.} 245 _{Tevbe 9/82.}

64

getiricisinin insan olduğunu düşündürmektedir. Ancak ikinci âyetteki güldürme ve ağlatmanın Allah’a nispeti, söz konusu fiillerin oluşmasında birincil etkiye sahip mutluluk ve hüznün Allah tarafından yaratılmış olmasıyla izah edilebilir.247 _{Dolayısıyla}

ilgili duygusal tepkilerin meydana gelişinde söz konu edilebilecek bazı unsurlar Allah tarafından yaratılıyorsa da gülme ve ağlama fiillerinin kendileri insan tarafından gerçekleştirilir.

İbn Şehrâşûb’un konu kapsamında ele aldığı önemli hususlardan birisi de insanın teklif altına alınmasını konu edinen ayetlerdir. Müfessirin bu bağlamda zikrettiği “ اَّن ا

ْنَا َنْيَبَاَف لاَب جْلا َو ض ْرَ ْ ا َو تا َو ٰمَّسلا كَلَع َةَناَمَ ْ ا اَنْض َرَع

اَهَنْل مْحَي , biz emaneti göklere, yere ve dağlara

teklif ettik de onlar onu yüklenmek istemediler, ...”, şeklindeki Ahzâb 33/72 âyeti çerçevesinde görüş belirten İbn Şehrâşûb’a göre, insandan önce kendilerine emanetin sunulduğu gökyüzü, yeryüzü ve dağların maddeden müteşekkil olması, onların mükellef varlıklar kılınması önünde ciddi bir engeldir. Dolayısıyla âyette kastedilen mana, söz konusu emanetin248 yine âyette geçen gökyüzü ve yeryüzünde bulunan insanlara sunulduğudur.249 _{Müellifin Mu’tezile âlimlerinden Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî’ye (ö.}

319/931)250 _{nisbet ettiği görüşe göre ise âyetteki ضرع ve ءابلإ lafızları zâhir mana ifade}

etmemektedir. Aksine söz konusu lafızlardan maksat emanetin manevi ağırlığını muhataba hissettirmektir.251 _{Müfessirin kaydettiği görüşü bir başka tabirle ifade etmek}

247 _{İbn Şehrâşûb, Müteşâbihü’l-Ḳurʾân, I, s. 151.; Mâtürîdî de Allah’ın güldürmesi ve ağlatmasından}

maksadın bu duyguların ortaya çıkmasını sağlayacak mutluluk ve korkuyu yaratması anlamında olabileceğini belirtmekte ve bu durumda ‘güldürme ve ağlatma’ kinayeli bir anlatım biçimi olarak anlaşılacaktır. Bkz. el-Mâtürîdî, Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân, IX, s. 435.; ayrıca bkz. Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân, Beyrut: Dârü ihyâi't-turâsi'l- Arabî, 2002, IX, s. 155 ve devamı.

248 _{Âyetteki ‘emanet’ lafzının, itaat manasına geldiğini belirten Mukâtil b. Süleyman, mükellef olmaklığın}

öncelikle dağlara teklif edildiğini, ancak bundan geri durmaları sonucu bu mükellefiyet Adem’e sunulmuş ve Âdem de kabul etmiştir. Ancak iki saat bile geçmeden Adem itaatten çıkmış ve nihayetinde emanete ihanet etmiştir. Bkz. Mukātil b. Süleymân, Tefsîru Muḳātil b. Süleymân, III, s. 458.; ‘emanet’in neliğine dair farklı bazı görüşler için bkz. Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî, Tefsiru Abdurrezzak, (thk. Mahmud Muhammed Abdeh), Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-ilmiyye, 1998, III, s. 354.; Et- Taberî, Câmiʿu’l-Beyân, XX, s. 326.; el-Mâtürîdî, Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân, VIII, s. 420.; emanet kavramına ilişkin işari bir yorum için bkz. Ömer Aslan, “Kur'ân'daki Emanet Kavramına Farklı Bir Bakış”, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin İlmi Mecmuası 7 (2007): s. 36.

249 _{Muhammed Coşkun, “Zemahşerî Tefsirinde Emanet Âyeti” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi}

Dergisi L (2016): s. 8 ve devamı.

250 _{Tam adı Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî (ö. 319/931), olan âlim,}

Mu‘tezile’nin Kâ‘biyye fırkasının kurucusudur. Günümüze ulaşmış el-Maḳālât adlı bir eseri bulunmaktadır.

65

gerekirse o Allah’ın yeryüzü veya dağlara olan sorumluluk teklifini söz konusu mekânlarda bir cü’z olan insanın kastedildiğini ifade ederek ayetin mecâzî (cüziyyet- külliyet) bir dil kullandığını savunmuştur. Müellifin isabetle kaydettiği bu görüş Kur’an’ın yaratılış kapsamında ifade ettiği insan dışı mahlukatın insan merkezinde dizelemesi hakikatiyle de örtüşür niteliktedir. Bu çerçevede dağların ancak insanın yaşadığı yeryüzünü sabit hale getirmek252 _{ve Allah’ın bu anlamda cisim olarak}

kendilerine yüklediği -tabiî- sorumluluğu yerine getirdiği söylenebilir.