C. MEVCUT OLDUĞU BİLİNMEYENLER
2. Tabakat ve Rical
Etrâf; Mizzî’nin (742/1341) meşhur eseri Tuhfetü’l-eşrâf bi ma’rifeti’l-etrâf adını taşıyan çalışmasıdır. Mizzî bu eserinde sahabe, tabiîn ve tebeu’t-tâbiîne ait
602
Safedî, A’yanu’l-asr, V, 434; İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 17; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 216, İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, s. 133
603 Zeylâî, Nasbu’r-râye, I, 293 604 İbn Hacer, İnbâu’l-ğumr, VI, 22
1391 müsnedde mevcut 19.626 hadisi ravilerin isimlerini alfabetik vermek zuretiyle ele almaktadır. Kütüb-i sittedeki bütün hadisler ravilerine göre eserde tedvin edilmiş, musannif tarafından hadisler müsned veya mürsel olmasına göre tasnife tabi
tutulmuştur.605
Moğultay bu kitaba dair tenkitlerini bir araya getirmek için Evhâmü'1-Etrâf’ını yazmıştır. Böylece onun bu konuda ilk tetkiki başlatmış olması sebebiyle önemli bir görevi icra ettiği kanaatini taşımaktayız. Sonraki muhaddislerinden İbn Hacer Askalânî; Mizzî’nin söz konusu eserindeki bazı hataları tashih ve eseri ikmal maksadıyla en-Nüketü'z-zırâf ale’l-Etrâf adlı bir kitap telif etmiştir. Moğultay’ın çalışmasının günümüze ulaştığı bilinmiyor, İbn Hacer’in kitabı ise mevcuttur.
İbn Hacer’in bu eseri ile Moğultay’ın kitabı arasındaki irtibat nedir?
İbn Hacer, Moğultay b. Kılıç’ın çalışmasının ismini Teakkub ale’l-Etraf olarak
zikrederken 606 , en-Nüketü'z-zırâf ale’l-Etrâf’ında ondan “cüz” olarak
bahsetmektedir.607
en-Nüketü'z-zırâf’ın mukaddimesinde verdiği bilgilere göre İbn Hacer, Moğultay b. Kılıç’ın hatalarına dikkat çekmektedir. Esasen, onu böylesi bir çalışmaya iten sebep özellikle Fas bölgesinden bir kısım ilim ehlinin ısrarlı talebi olmuştur. Anlaşılan o ki, İbn Hacer, eserinde konu ile ilgili hem hocası Veliyyüddin Irâkî’nin (826/1422) haşiyelerinden, hem de Moğultay ’ın Evhâmü’l-Etraf’ından
istifade etmiştir.608
Moğultay’ın Etrâf bi tehzibi’l-Etrâf609 adını taşıyan çalışması ile
Evhâmu’l-Etraf’ının aynı olduğu da düşünebilir.
Etraf eserler, ravi adı (sahabi veya tabiî) dikkate alınarak alfabetik olarak hazırlandığından bir manada müsned türü çalışmalar kabul edilebilir. Ancak müsnedlerde hadislerin tamamı yer aldığı halde bu eserlerde rivayetlerin sadece belli bir kısmı verilmektedir. Moğultay’ın etraf çalışmalarını yaptığı zaman, hiç kuşkusuz günümüzdeki mu’cem (concordance) veya miftah türü eserler yoktur. Bu yüzden çalışmasının, rivayetleri bir arada görmek için önemli yeri olduğu düşünebilir.
605 Mizzî, Tuhfetü’l-eşrâf, I, 12-15 (Muhakkikin verdiği eserin giriş bilgilerinden ihtisarla) 606
İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 19
607 İbn Hacer, en-Nüketü’z-zırâf, I, 7
608 İbn Hacer, en-Nüketü’z-zırâf, I, 4, 5, 6; ayrıca bkz. Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 538 609 Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l-kemâl, V, 85,86
Mizzî’nin eserine Ebû Zür’a Irâkî ve Zehebi de birer ihtisar yapmış ve hocalarının yanılgıya düşmüş olduğu yerleri açıklamayı hedeflemişlerdir. Ebû Zür’a Irâkî’nin eserinin adı el-Etrâf bi evhâmil’l-Etrâf’tır.
İbn Hacer Askalânî, hocası Mizzî’nin eseri Tuhfetü’l-eşrâf’ta yapmış olduğu hatalar ile eksiklikleri ikmal etmek için en-Nüketü’z-zırâf adlı eserini yazmıştır. İbn Hacer’in bu eseri ile asıl kitap Tuhfe’yi İbn Fehd Mekkî (760/1359) de İşrâf ale’l- cem’ beyne Nüketi’z-zırâf ve Tuhfeti’l-İşrâf adlı eserinde bir araya getirmiştir.610
Ebû Zür’a Irâkî eseri el-Etrâf bi evhâmi’l Etrâf’ta hocasının hatalarını tespit ettikten sonra bunları bir kitap haline getirdiğini; Moğultay b. Kılıç’ın bu konudaki eserine sonradan vâkıf olduğunu ve Mizzî’nin vehme düştüğü yerlerde Moğultay’a
mutâbaat ettiğini zikretmektedir. 611
Moğultay’ın bu eserinin, Mizzî’nin talebelerinden Ebû’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Muhammed b. Berdis Alâüddin Ba‘lebekkî (786/1384) tarafından Buğyetü’l-erîb fî ihtisâri’t-tehzîb adıyla ihtisar
edildiği de söylenir; ancak kitap mevcut değildir. 612
Kitâbu’l mûdıh
Moğultay’ın başka kaynaklarda zikredilmeyen bu kitabına eserinde atıflar yaptığını görmekteyiz. Harb b. Meymûn Ensarî’nin biyografisini ele alırken, onun Ebû’l Hattab ile karıştırıldığını, bu iki kişinin aynı şahıs olabileceğini, bunu Kitâbu’l- mûdıh’ta geniş olarak ele aldığını zikreder.613
Kitabın bir başka yerinde biraz daha açıklayıcı bilgi vardır. Burada Moğultay, Ali b. Ebî Talha Salim b. Muhârik Hâşimî hakkında bilgi verirken şunları kaydeder: “Mizzi; ‘Hatib el-Bağdadî; Ahmed b. Hanbel, Sevrî’den rivayette bulunan Ali b. Ebî Talha’nın Kufeli değil de Şamlı olduğunu söylerken yanılmıştır’ diyor. Oysa biz bu konuyu Kitâbu’l-mûdıh’ta açıkladık.”
Moğultay daha sonra Hatib el-Bağdadî’nin Kitâbu’l mûdıh li evhâmi Ebî Abdillah Buhârî fi’t-Târihi’l-kebir614
adlı kitabına atıfta bulunur ve şöyle der:
610 bkz: Kettâni, Risâle, (Hadis literatürü, ter. Yusuf Özbek), s. 371, 6 nolu dipnot 611 İbnü’l Irâkî, el-Etrâf bi evhâmi’l-Etrâf, s. 31
612
Mizzî, Tehzîbü’l-kemâl, I, 64 (muhakkikin giriş bilgilerinde); Şenel, Abdülkadir, “İbn Berdis”, DİA, XIX, 370; Kandemir, Yaşar, “Kemâl”, DİA, XXV, 224
613 Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l kemal, IV, 26
“Kitâbu’l-mûdıh buradaki Ali olsun veya ismi Ali olan kişileri içine alan (müfredât
türü) bir kitap değildir.” 615
Moğultay eserindeHatib el-Bağdadî’nin Mûdıhu evhâmi’l cem’ı ve’t-tefrîk’ını
kaynak olarak kullandığına göre eseri görmüş de olabilir. 616
Hadis edebiyatında ravinin bilinmesinden ibaret cehalete yol açan aynı raviye ait değişik isim, künye, lakap veya nisbeleri açıklayan; bu konuda düşülen hataları izah etmek üzere yazılan kitaplara Mûdıh denilir. Müfredât ise isim, künye ve
lakapları tek olan veya nadir görülen şahısları ihtiva eden çalışmalardır.617
Bu bilgileri dikkate alarak Moğultay’ın Kitâbu’l-mûdıh çalışmasının nâdir isimler, künyeler, lakapları içine alan bir kitabı olduğunu söyleyebiliriz.
el-Fâsıl beyne’l-Hâfil ve kitabi’l Kâmil
el-Kâmil’in müellifi İbn Adî (365/976) devrin önemli hadîs hafızı ve münekkitlerindendir. Güçlü bir hafızaya sahiptir, hadislerde bulunan gizli kusurlar (illetler) ve hadis ricali konularında otoritedir. Hemen hemen bütün cerh ve ta'dîl âlimleri onun hadis râvileri hakkındaki görüşlerini delil kabul eder. İbn Adî’den önce de elbette zayıf râvileri ele alan eserler yazılmıştır; ancak onlar, el-Kâmil kadar geniş muhtevalı değildir. Nitekim Tâcüddin es-Sübkî, el-Kâmil gibi bir eserin daha önce yazılmadığını söylemiş, onun adına uygun mükemmellikte bir kitap olduğunu belirtmiştir. İbn Adî'den sonraki cerh ve ta'dîl imamları bu eserden nakillerde
bulunmuşlardır.618
Diğer eser ise İbnü'r-Rûmiyye Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed İşbîlî (637/1239) tarafından yazılmış hacimli bir zeyl olan el-Hâfil fî tekmileti’l-Kâmil adlı
kitaptır. İbnü'r-Rûmiyye de muhaddislerin hayatını ve güvenilirlik derecelerini iyi
bilen devrin önde gelen münekkit hadis alimlerinden biridir. İbn Nukta onun sika bir hadis hafızı olduğunu söyler. Kendisinden Bağdat’ta İbnü'd-Dübeysî, Mısır'da İbn
Nukta gibi âlimler faydalanmıştır.619
615 Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l kemal, IX, 347 616
a.g.e, II, 229
617 Konu ile ilgili çalışmalar ve geniş bilgi için bkz. Uğur, Müctebâ, Hadis İlimleri Edebiyatı, s. 188 618 Bkz: Başaran, Selman, “İbn Adî”, DİA, XIX, s. 297
Moğultay b. Kılıç’ın el-Vâdıhu’l-mübin’inde de ismen bahsettiği620
ve el-Fâsıl beyne’l- Hâfil ve kitabi’l-Kâmil” adını vermiş olduğu bu eseri, yukarıda adı geçen ricalu’l hadis ilminin önemli alimleri İbn Adî ile İbnü’r-Rûmiyye’nin söz konusu iki eseri üzerine yapılan bir çalışmadır.
Moğultay’ın bu çalışması hakkında kaynaklarda yazma veya matbu herhangi bir nüshası olduğuna dair bir bilgi bulunmamaktadır. Kitabın, el-Hâfil ve el-Kâmil adıyla tanınan iki rical çalışmasının ravileri ile ilgili ikmal niteliğinde olmasını ve mukayeseli bir çalışma niteliği taşımasını muhtemel görüyoruz.
Hâşiye alâ Üsdi’l-ğâbe li’bni’l-Esîr
Moğultay b. Kılıç; bu haşiye çalışmasını İzzüddin İbnü’l Esîr’in (630/1233) Üsdü’l-ğâbe adlı eseri üzerine yapmıştır.
İbn Hacer Askalânî sahabe biyografilerine ayırmış olduğu eseri el-İsabe’de Hâşiye alâ Üsdi’l-ğâbe adlı çalışmayı kaynak göstermekte ve onu müellifin el
yazısından okuduğunu ifade ederek nakillerde bulunmaktadır.621
Kitabü’l-muhadramîn
Moğultay b. Kılıç, bu eserinden Islâhu kitabi İbni’s-Salah adlı çalışmasında
bahsetmektedir.622
Adından da anlışılacağı gibi çalışma muhadramlar hakkındadır. Muhadram; cahiliye devrinde yaşayan, Hazreti Peygamberin (s.a.s) devrini idrak eden fakat
onunla sohbeti bulunmayan Müslümanlara verilen özel bir isimdir.623
Muhadram, Resûl-i Ekrem (s.a.s) döneminde yaşadığı için ashap arasında yer alması gerekirken, Peygamberimizi (s.a.s) mümin sıfatıyla göremediği için de sahabeden sayılamamıştır. Sahabe ile görüştüğü için tabiînden sayılsa da Resûlullah’ın (s.a.s) devrinde yaşadığından muhadramları farklı görenler de olmuştur.
620
Moğultay b. Kılıç, el-Vâdıhu’l-mübin, s.44
621 İbn Hacer, el-İsâbe, I, 377 (544); 485 (829); 648 (1345); IV, 29 (4596); V, 216 (6832) 622Moğultay b. Kılıç, Islâhu kitabi İbni’s-Salah, s. 470
Müslim b. Haccâc'ın (261/874) günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen ve yirmi kadar muhadram râvinin adına yer verilen Kitâbü'l-muhadramîn adlı eseri bu
konuda telif edilmiş ilk eser kabul edilir.624
Hakim Nisabûrî (405/1014), İmam Müslim’in (261/874) kitabını kendi hattıyla
okuduğunu söylemekte ve eserinde 20 kadar muhadramın ismini vermektedir.625
Moğultay b. Kılıç; İbnu’s-Salah’ın, Kitâbü'l-muhadramîn’deki isimlere iki kişi
daha ilave ettiğini açıklar.626
Söz konusu edilen muhadram isimlerin sayısını yüze
çıkardığını, hatta bu konuda bir de kitap telif ettiğini zikreder.627
Moğultay b. Kılıç Kitâbü'l-muhadramîn’in kaybolduğuna dair bir bilgi vermemektedir. Dolayısıyla Müslim’in kitabını kendi devrinde görmüş olmalıdır.
Men urife bi-ümmihî
Gerek Moğultay b. Kılıç’ın kendi eserlerinde628
ve gerekse ondan bahseden
kaynaklarda Men urife bi-ümmihî629 adlı bir çalışma bulunduğundan bahsedilir.
Suyutî Tedrîbu’r-râvi’de müttefik ve müfterik konusunu kısımlara ayırarak açıklarken, annelerine nispet edilerek tanınan ravilere sözü getirir. Bu konuda Moğultay b. Kılıç’ın 63 varak halinde çok güzel bir eser tasnif ettiğini, ancak
kendisinin bunu görme imkanı olmadığını ifade eder.630
Muâhazât alâ kitabi’s-Sikât li’bni Hibban
Moğultay’ın eserlerinde atıf yapmış olduğu bu çalışma, Kitabü’s-sikât’ına sika olmayan ravileri de alması sebebiyle muhaddis İbn Hibban’ı tenkit etmiş olduğu eseridir. 631
Moğultay’ın aynı konuda olduğunu düşündüğümüz bir birine benzer iki çalışması daha vardır. Bunlardan ilki Tenkîhu’l ezhân fî tehzîbi’s-sikât li’bni
624
Efendioğlu Mehmet, “Muhadram”, DİA, XXX, s. 395
625 el-Hâkim, en-Nisabûrî, Marifetü ulûmi’l-hadis, s. 44
626 İbnu’s-Salah’ın ilave ettiği iki kişinin isimleri şöyledir: Ebû Müslim Havlânî (62/682) ve Ahnef b.
Kays (67/687) (Bkz: İbnu’s-Salah, Ulumü’l-hadis, s. 152)
627
Moğultay b. Kılıç, Islâhu kitabi İbni’s-Salah, s. 470 (Moğultay’ın talebeleri yanında yetişmiş olan Sıbt İbnü’l Acemî de (841/1437) günümüze ulaşan Tezkiretü't-tâlibi'1-mu'allem bi-men yükâlu
innehû muhadram, adlı eserinde 155 muhadram hakkında bilgi vermektedir.) Bkz: Efendioğlu,
Mehmet, “Muhadram”, DİA, XXX, s. 395
628
Moğultay b. Kılıç, el-İnâbe, I, 54 ;
629 bkz. İbnü’l Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-ıber, I, 71-73 630 Suyûtî, Tedrib, II, 337
Hibban’ıdır. Müellifin rical tenkidine dair eseri İktifâ’da bu çalışmasından
bahsettiğine ve vermiş olduğu bilgide bu eserine isnad ettiğine göre632 Tenkîhu’l
ezhân’ın İbn Hibbân’ın eserindeki ricali hakkında olduğunu söyleyebiliriz. Zira Moğultay, adına es-Sikat dediği halde İbn Hibban’ı, söz konusu eserine sika olmayan ravileri de almakla eleştirmektedir. Nitekim; Asım b. Ömer b. Hafs b. Asım isimli raviyi İbn Hibban’ın bir defasında “es-Sahih”inde, diğer bir keresinde de Kitabu’l- mecrûhîn’de zikretmesini doğru bulmaz. Muâhazât alâ kitâbi’s-sikât’ta bunun neden
bu şekilde olduğunu izah ettiğini açıklayarak İbn Hibban’ı bu eseriyle tenkit eder. 633
Moğultay’ın aynı konudaki diğer çalışmasının adı Nazmu’l mercan fi’l kelâmi alâ sahihi İbni Hibban’dır.634
Muhtasaru İkmâli tehzibi’l-Kemâl
Moğultay’ın talebesi Irâkî’den (806/1403) nakleden oğlu Veliyyüddin Irâki (826/1422); babasının, Moğultay b. Kılıç’ın, Mizzî’nin Tehzibü’l-Kemâl’ine bir ikmal çalışması yaptığını belirtir. Kitabında onun sert ifadeleri bulunduğunu, çalışmasının pek çok faydaları haiz olduğunu ve müellifin daha sonra bu eserini
ihtisar ettiğini nakleder.635 İbn Fehd de (871/1466) bu bilgiye yer verir.636 Anlaşılan
o ki, Moğultay, İkmâlü tehzibi’l-Kemâl’ini kendisi ihtisar etmiştir. Ahzü bi’l-cezm fî zikri mâ fihi hûlife İbn Hazm
İbn Hazm’ın hadis anlayışı ile ehli sünnetin hadis ilmine bakışı arasında bilindiği üzere farklar söz konusudur. İbn Hazm; isnadın muttasıl olmasını hadislerin sıhhatinin vazgeçilmez şartı olarak kabul etmekte ve mürsel hadisi delil kabul etmeleri sebebiyle Hanefîler’le Mâlikîler’i ve aynı gerekçeyle Buhârî’deki muallak hadisleri eleştirmektedir. O, iki ve daha fazla ravinin rivayet ettiği hadisi, her tabakada çok sayıda râvi tarafından rivayet edilen hadisler gibi mütevâtir olarak kabul eder. Hadislerin semâ, kıraat, mükâtebe ve münâvele yollarından biriyle öğrenileceğini; icazet, i'lâm, vasiyyet ve vicâde usulleriyle hadis rivayet etmenin doğru olmadığını söylemektedir. İbn Hazm, sahabenin “Şöyle yapmak bize
632 Moğultay b. Kılıç, el-İktifâ, I, 190 633
bkz. Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l-kemal, VII, 112; el-İktifâ, II, 5; el-İ’lâm, I, 155; V, 413
634 Moğultay b. Kılıç, el-İ’lâm, III, 60 635 İbnü’l Irâkî, Zeyl ale’l-ıber, s. 72 636 İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, s. 139
emredildi” veya “Şunu yapmak bize yasaklandı” şeklindeki ifadelerine bakarak, o emir veya yasağın kesin biçimde Hz. Peygamber'e (s.a.s) nisbet edilmesini doğru bulmaz. Nitekim Zehebî ve Sehâvî gibi hadis âlimleri, hadis münekkitleri arasında zikrettikleri İbn Hazm’ın yaklaşık 880 râvi hakkında cerh veya ta'dîl hükmü verdiğini tespit etmişler; ancak onun ravi ve hadislerle ilgili eleştirilerinin ihtiyatla
karşılanması gerektiğine dikkat çekmişlerdir.637
İbn Hazm’ın hadis ilmindeki yerine bu şekilde kısaca işaret ettikten sonra, Moğultay’ın, günümüze ulaşmayan Ahzü bi’l-cezm adlı eserinin adından yola çıkarak, İbn Hazm’ın görüşlerine katılmadığı bazı hadislerin rivayetine dair bilgileri tahlil etmiş olabilir diye düşünüyoruz.
Zahid Kevserî’nin de belirttiğine göre hocası Kutbuddin Halebî el-Kıdhu’l- muallâ fi’l kelâmi alâ ba’zı ehâdisi’l-muhalla li’bni Hazm adlı eserini, İbn Hazm’ın Muhallâ adlı kitabında yer alan raviler hakkında yazmıştı. Burada onun bazı sahabilerle güvenilir ravileri, cerh ve tadile yönelik evhamlarını, rivayet etmiş olduğu
kimi rivayetlerin tashih ve illetlerini ortaya koymak istemiştir.638
Bu arada hadisçiliği hakkında yapılan araştırmalarda İbn Hazm’ın, fazla araştırma yapmadan ravileri meçhul olarak nitelendirmekle itham edilen alimlerden biri olarak kabul edildiğini hatırlamakta fayda vardır. Nitekim onun, Endülüs’ün çeşitli merkezleri dışında bir ilim yolculuğu yapmadığı ve bu yüzden de doğuyu ve oralarda yetişmiş alimler hakkında bilgiyi kendisine ulaşan kitaplardan ve şifahî
rivayetlerden elde ettiği söylenmektedir.639
Hiç kuşkusuz, her muhaddisin raviyi cerh ve tadil ederken bir metodu bulunduğu gibi İbn Hazm’ın da kendine özgü bir
yaklaşımı vardır.640
Moğultay b. Kılıç, ravi İsrail b. Yunus b. Ebî İshak Sebîî hakkında malumat verirken, İbn Hazm’ın ondan rivayette bulunan Ebû’l-Anbese’nin meçhul olduğuna dair görüşünü tenkit eder. İbn Hazm’a göre Ebû’l-Anbese zayıftır; Moğultay b. Kılıç ise onun zayıf olmadığı söyler. Onunla ilgili görüşlerini “İbn Hazm’ın âlimlere ters
637 Ünal, İsmail Hakkı, “İbn Hazm/Hadis İlmindeki Yeri”, DİA, XX, s. 58 638 İbn Fehd, Lahzu’l elhâz, s. 14
639
Başaran, Selman, “Tirmizi ve İbn Mâce’yi İbn Hazm’ın Mechul Olarak Vasıflandırması”, Uludağ Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sy. 2, c. 2, 1987, s. 21
640 Başaran, Selman, “İbn Hazm’a Göre Hadis rivayetinde ‘Mechûl’”, Uludağ Ü. İlahiyat Fakültesi
düştüğü hususlar” diye tercüme edebileceğimiz Ahzü bi’l-cezm’inde ele aldığını zikreder.641
Kitabu’l-muhallel
Bu çalışmanın ricale dair olmasını kuvvetle muhtemel buluyoruz. Moğultay bu kitaptan; Asım b. Ömer b. Hafs b. Asım b. Ömer b. Hattab Umerî’nin biyografisini verirken bahsetmekte ve Bezzar, İbnu’l-Carud, İbn Sa’d, Ukaylî, gibi alimlerin onu zayıf gösterdiklerini, Buharî’nin de onu “Münkeru’l hadis” kabul ettiğini söylemektedir. Müellif; İbn Hibban ile İbn Şahin’in ise onu Sikât adlı eserlerine almış olmalarına bir mana veremez. “İbn Hibban onun hakkında “lâ yecûzü’l ihticâcu bihi” dediği halde Sikât’ine neden alıyor? İbn Şahin, onu “es-Sikât”ında neden zikrediyor?” diye sorar. Ardından şöyle der: “Biz buradaki hususları
delilleriyle birlikte el-Muhallel adlı kitabımızda izah ettik.”642
Moğultay’ın yine ricale dair el-İktifâ’sında 643
bu çalışmaya atıfta bulunmasından onun ricale dair bir eser olduğu sonucunu çıkartmak mümkündür.
Ref’u’l irtiyâb fi’l kelâm ale’l-Lübâb
Moğultay b. Kılıç’ın zikrettiği644
bu çalışması, adından da anlaşılacağı üzere el- Lübab adlı eser ile ilgilidir. el-Lübâb meşhur ensab kitapları arasında yer alan Sem’ânî’nin (562/1166) Kitâbü’l-Ensâb’ına İzzüddin İbnül Esir Cezerî’nin (630/1232) yazmış olduğu ihtisar çalışması olup el-Lübâb fi ma’rifeti ensâb=el- Lübâb fî tehzibi’l ensab adını taşımaktadır.
3. Siyer-i Nebî
Delâilü’n-nübüvve
Bilindiği üzere Delâilü’n-nübüvve adını taşıyan eserler, peygamberlik müessesesini özellikle Hz. Muhammed'in (s.a.s) peygamberliğini ispatlamak amacıyla kaleme alınan çalışmaların ortak adıdır; bir peygamberin bizzat gösterdiği
641
Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l-kemal, II, 129
642 Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l-kemal, VII, 112 643 Moğultay b. Kılıç, el-İktifâ, II, 5, 6
veya peygamberliğine alâmet olmak üzere kendisi dışında meydana gelen tabiat üstü olayları konu edinen, peygamberin getirdiği ilkeleri ilmî tahlillere tâbi tutarak bunların ilâhî kaynaklı olduğunu, dolayısıyla o peygamberin de hak peygamber
olduğunu ispatlamayı amaçlayan çalışmalardır.645
Siyer-i Nebî’ye dair çalışmaları ile bilinen Muhammed b. Yusuf Şâmî
Sâlihî’nin (942/1535) eserinde 646
ismini gördüğümüz Moğultay’ın Delâilü’n- nübüvve’sinin mevcudiyeti hakkında bilgimiz yoktur.
Tuhfetü’l cesîme li- İslâmi’s-Seyyide Halime
Bazı kaynakların zikrettiği bilgiye göre, cüz niteliği taşıyan bu eserinde Moğultay b. Kılıç, Peygamberimizin (s.a.s) süt annesi Halime’nin Müslüman olmadığına dair ortaya atılan iddialara cevap vermekte ve hocası Dimyâtî’nin hata
ettiği konuları açıklamaktadır.647
Eser günümüzde kayıptır.
4. Hadis İlimleri
ez-Zeyl alâ kitâbi İbn Nukta
Moğultay b. Kılıç’ın yazmış olduğu bu eser; hadis ilminin önemli konularından biri olan muhtelif ve mu’telif ilmiyle ilgilidir.
Muhtelif ve mu’telif; lakap ve neseblerden yazılış (hat) yönünden aynı, fakat okunuş itibariyle farklı olanlara verilen bir isimdir. Hadiste geçen ravilerin; isim, lakap ve neseplerinin doğru olarak bilinmesi icap eder. Çünkü raviler, adalet ve zabt yönünden birbirlerinden farklı oldukları gibi rivayet etmiş oldukları hadisleri de aynı derecede olmaz. Bu sebeple, bir hadisçinin hadis ravilerinin isimlerini, anıldıkları lakap ve neseplerini, bilhassa yazılış yönünden aynı oldukları halde okunuş ve söyleniş itibariyle farklı olanların ayırt edilmelerini bilmesi ilmî bir zorunluluk kabul edilir.648
645
Yavuz, Şevki Yusuf, “Delâilü’n-nübüvve”, DİA, IX, 115
646 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, I, 330, 347
647 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, I, 382, 383, 384; Bağdatlı, Hediyyetü’l-ârifin, VII, 413 (8174) 648 Koçyiğit, Talat, Hadis Istılahları, s. 336
Geçen ravi adlarının iyi tespit edilebilmesi için pek çok çalışma yapılmıştır. Bu konuda eser veren önemli isimlerden ilki Dârekutnî (385/995) ile halefi Abdülganî b. Saîd (409/1018) olmuştur.
Muhtelif ve mu’telif konusunda yapılan pek çok eser içinde en güzel bulunanı “İbn Mâkûla” diye bilinen Ebû Nasr Alî b. Hibetullâh b. Alî Iclî’nin (475/1082) yapmış olduğu çalışma kabul edilir. Hocası Hatîb Bağdâdî’den sonra “ikinci Hatîb”
diye meşhur olmuştur; eserinin adı İkmâl’dir.649
Moğultay b. Kılıç’ı öne çıkaran en önemli özellik yazdığı ikmal ve istidrakleridir. Bazı kaynaklar, onun okuduğu eserlerde gördüğü hataları düzeltmesini ve onlara ilâvelerde bulunmasını en önemli meşgalesi olarak
zikretmektedir.650
Katip Çelebi, Moğultay b. Kılıç’ın zeyli hakkında “Onun eseri büyük bir zeyldir. O, İbn Nukta’nın kitabında geçen isimlerin çoğuna şairleri ve arapların
neseplerini de eklemiştir” demektedir. 651
İbn Hacer; İbn Nukta’nın İkmâl’i üzerine yapılan çalışmaları değerlendirirken, Moğultay b. Kılıç’ın yazdığı zeyl hakkında şöyle demektedir:
“Onun bu eseri büyük bir zeyldir; ancak içinde pek çok hata, gereksiz bilgi ve
tekrarlar bulunmaktadır.”652
Moğultay b. Kılıç’ın mu’telif ve muhtelif konusuna dair bu çalışması bazı kaynaklarda farklı isimlerle zikredilir.
Sehavi onun, Zeyl alâ kitab-i Ebû Hamid b. Sâbûnî (680/1281) ve Mansur b.