Bir muhaddisin akranları arasındaki yerini tespit edebilmek için zamanındaki hadis alimlerini belirlemek yerinde olacaktır. Moğultay b. Kılıç’ın Kahire’de yaşadığı yıllarda bu şehre uğramış, Kahire’de yaşamış veya burada kısa süre de olsa ikamet etmiş, çalışmaları ve eserleri ile hadis ilminde meşhur olanları ve kendilerini öne çıkaran özellikleri burada zikretmek isteriz.
1. İbn Dakikul’îd Ebû’l Feth Takıyyüddin (702/1302); kaynaklara göre
Moğultay b. Kılıç bu büyük hadis aliminden hadis tahdisinde bulunmuştur.381
Ancak ileride üzerinde ayrıca durulacağı gibi Moğultay’ın ondan hadis rivayeti bazı tartışmaları beraberinde getirmiştir. Çünkü İbn Dakikul’îd’in vefatında, 689/1290 olan doğum tarihi dikkate alınırsa Moğultay henüz 12-13 yaşlarındadır. Moğultay’ın ondan hadis rivayeti elbette ayrıca değerlendirilmelidir. Burada değinmek istediğimiz husus, Moğultay’ın, İbn Dakikul’îd’in ilim meclislerine devam etmesidir. İleride bir fakih olarak onun hadis usulüne dair görüşlerine değer verecek ve el-İktirâh adlı
eserinden yer yer alıntılar yapacaktır.382
İbn Fehd’in (871/1466) dediği gibi383;
Moğultay’ın, Kahire’deki ilim meclislerine devam ediyor olmasını bu bağlamda ayrıca hatırlamakta fayda var.
2. Şerefüddîn Abdülmü'min b. Halef Dimyâtî ( 705/1306); Mısır’ın en önemli muhaddislerindendir. Moğultay b. Kılıç, Dimyâtî’den sema yoluyla hadis
naklettiğine göre384, Dimyâtî ile karşılaşıp kendisinden hadis dinlemiş demektir.
Ayrıca Dimyâtî’nin günümüzde maalesef kayıp olan Ensâbu’l-Hazrec (Kabâilü Hazrec)’ine sahiptir ve ondan istifade etmektedir.385 Moğultay, ilim ehli arasında
“ensab ilmini gerçekten iyi bilir ve asrın en iyisidir”386
şeklinde husnü şehadette
381 İbnü’r-Râfi’, el-Vefeyât, II, 243; İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 198
382 bkz. Moğultay b. Kılıç, Islâhu kitâb’ İbni’s-Salâh, s. 15, 157, 159, 223, 283, 365, 383, 414, 444 383 bkz. İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, 133
384
Moğultay b. Kılıç, Islahu kitabi İbni’s-Salah, s. 374; İkmâlü tehzibi’l-kemal, III, 399
385 Moğultay b. Kılıç, İkmâlü tehzibi’l-kemal, II, 9, 282
386 İbnü’l-Imâd, eş-Şezerât, VIII, 337; İbn Tağriberdî, Menhelü’s-sâfî, XI, 205; Kehhâle, Mucem, XII,
bulunulmasına sebep olacak seviyedeki ensab ilmini bu zattan almış olmalıdır.
Suyûtî’nin ifade ettiğine göre Dimyâtî, döneminde neseb ilminin reisiydi.387
Öte yandan Moğultay’ın “Şeyhimiz Hafız Dimyâtî’nin İbn Mugaffel’den gelen rivayetini
bizzat kendi yazmış olduğu kitabın kenar notunda (hâşiye) da gördüm…”388
demesinden, hocasının bizzat kaleme aldığı bazı nüsahalara sahip olduğunu ve hocasının eserleri ile irtibatlı olduğunu söyleyebiliriz.
3. Şeyh Nasr b. Süleyman b. Ömer Ebû’l Feth Menbicî (719/1319);
Moğultay b. Kılıç, kıraat yoluyla kendisinden hadis tahdis ettiğine göre389
, devrin bu muhaddis sufisi ile irtibatlı olduğunu ifade edebiliriz. Hatta irtibatı o derecedir ki, hocası Menbicî’nin hattı ile elde etmiş olduğu Şafiî’nin el-Müsned’ine de vakıf
olduğunu iftiharla söylemektedir.390
4. İbn Cemâa Bedreddin Hamevî (ö. 733/1333); Moğultay ile muasır olan bir başka önemli hadis alimi, devrin fakihi, müderris ve kâdıl kudâtıdır. Moğultay b.
Kılıç sema yoluyla hadis rivayet ettiğini zikrettiğine göre391;buradan kendisinin İbn
Cemâa’nın hadis meclislerine devam ettiği sonucunu çıkartabiliriz.
5. İbn Seyyidünnâs Ebû’l-Feth Muhammed Ya’merî (734/1334): Hocası İbn Seyyidünnâs’ın vefatından sonra “Zahiriyye Medresesi”nde müderrislik yapan Moğultay, İbn Seyyidünnâs’ın hadis meclislerine devam etmek suretiyle kendisinden istifade etmiştir.392
Kimi hocalarının bizzat hadis meclislerine katılmış olmasının
yanı sıra; İbn Teymiye’nin el-Müntekâ’sından393
, İbn Dakikul’îd’in el-İktirâh fî beyâni’l-ıstılâh’ından 394 , Ebû’l-Haccâc Mizzî’nin Tehzîbu’l-kemâl’inden 395
ve Kitabü’l-etrâf’ından396
istifade eden Moğultay b. Kılıç’ın, hocaları ile mevcut irtibatını daha da güçlendirdiğini söyleyebiliriz.
387 Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 515 388 Moğultay b. Kılıç, el-İ’lâm, V, 147 389
Moğultay b. Kılıç, el-İ’lam, II, 514
390
Moğultay b. Kılıç, el-İ’lam, V, 215
391 Moğultay b. Kılıç, el-İ’lam, I, 247
392 İbn Fehd, Lahzu’l-elhaz, s. 138-140; İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 18; İbnü’l-Imâd, eş-Şezerât,
VIII, 337; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, 538; İbn Kutluboğa, Tacü’t-teracim, 269
393
Moğultay b. Kılıç, el-İ’lam, III, 320
394 a.g.e. I, 15, 159, 223, 283, 365, 414 395 a.g.e. I, 135, 200
6. Kutbuddin Abdülkerim b. Abdünnûr Ebû Ali el-Mısrî (735/1335); Moğultay b. Kılıç’ın hadis meclislerine devam ettiği devrin önemli
simalarındandır.397
Buharî’nin el-Câmiu’s-Sahih’ini şerh etmiştir; adı Şerhu Sahîhi’l- Buhârî’398dir. Bazı kaynaklar Moğultay’ın et-Telvîh399
ismiyle Buharî şerhini kaleme alırken, hocası Kutbüddîn el-Halebî’nin (735/1335) eserinden istifade ettiğini
kaydetmektedir.400
7. Ebû’l-Meâlî Celâleddin Hatîb Kazvînî (739/1338); Moğultay b. Kılıç’ın Kahire’de en çok beraber olduğu kimsedir. Hatta Moğultay, el-İşâre adlı çalışmasını
kaleme alırken, kitabın hazırlanmasında Kazvînî’nin etkili olduğunu söyler.401
Kazvînî, Moğultay’ın yakın dostu ve ilimde kendine çok itibar ettiği ve zaman zaman da kendisine “şeyhimiz” diye hitap ettiği biridir. Bu sebeple, Moğultay’ın hayatında önemli bir yeri vardır. Nitekim Kazvînî, ileride açıklanacağı üzere Moğultay hapse girdiği dönemde hep yanında yer almış, devrin emirine tavassut ederek onu hapisten
kurtarmış 402
ve Kahire’de Kal’a Camii’ne müderris olarak tayin edilmesini
sağlamıştır.403
İbn Seyyidünnâs’ın yerine Zahiriyye Medresesi’nde Moğultay’ın
göreve başlatılmasında da rol oynamıştır.404
8. Ebû Hayyan Endelûsî (745/1344); kaynaklara göre Ebû Hayyan Endelûsî
Moğultay’ın hocaları arasındadır. 405
İbnü’l Ecdâbî’nin (470/1077) Kifâyetü’l- mütehaffız’ı kıraat yoluyla ondan rivayet ettiğine göre Moğultay’ın irtibatından söz
edebiliriz. 406 Ancak kaynaklarda Moğultay’ın, Kahire’de yaşayan muhaddis,
müfessir ve dil alimi Endelûsî ile irtibatı hakkında geniş bilgiye rastlayamadık.
397 Safedî, A’yânu’l-asr, IV, 433-434
398 Ebû’l-Mehâsin, Zeylü tabakâti’l-huffâz li’z-Zehebî s. 14; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 535 399 Kirmânî, el-Kevâkibü’d-derârî, I, 159; İbnü’l Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-ıber, I, 72 400
Katip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 534; Zirikli, el-A’lâm, II, 132; Kehhâle, Mucem, V, 318; Leknevî,
el-Fevâidü’l-behiyye, s. 170; Sandıkçı, Kemal, Sahihi Buharî Üzerine Yapılan Çalışmalar, s. 34
401 Moğultay b. Kılıç, el-İşâre, s., 41 402
Makrizî, el-Mükaffa’l-kebir, 119; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 216 ; Safedî, A’yânu’l-asr, V, 334
403 İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 16; İbn Fehd, Lahzu’l-elhaz, s. 140; Safedî, A’yânu’l-asr, V, 33;
Serkis, Mu’cem, 1768, 1769
404 İbn Fehd, Lahzu’l-elhaz, s. 140; İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 18; İbnü’l-Imâd, eş-Şezerât, VIII,
337; İbnü’l-Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-ıber, I, 73; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffaz, 538; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 269; İbnü’l-Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-ıber, I, 73
405 bkz. Şihâbü’d-din İbn Receb Hanbelî, el-Müntekâ, s. 15; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 79 (364) 406 Moğultay b. Kılıç, el-İ’lâm, I, 326
9. Sittü’l-Vüzerâ Ümmü Abdullah bint-i Ömer b. Es’ad Müneccâ
(716/1316)407 ve Zeyneb binti Ahmed b. Muhammed b. Osman Müneccâ
(750/1349)408 ile Kahire’de hadis rivayetiyle meşhur İbn Dakikul’îd’in kızı Rukayye
binti Muhammed b. Ali b. Mutî Ümmü Abdurrahman Kuşeyriyye
(741/1340)’den hadis rivayet ettiğini dikkate alırsak 409 ; Moğultay’ın, hanım
muhaddislerle irtibatı olduğunu söyleyebiliriz.
10. Devrin muhaddislerinden Halîl b. Keykeldî el-Alâî (761/1360) ile Moğultay’ın arası iyi değildir. İleride ayrıca üzerinde durulacağı gibi el-Alâî, el- Vâdıhu’l-mübin’i telif etmesi sebebiyle Moğultay b. Kılıç’ın tevkif edilmesine sebep olur. Kaynaklar Moğultay b. Kılıç’ın bu hadise dolayısı ile muhalifine karşı hasım
olduğuna veya kötü söz sarf ettiğine dair herhangi bir bilgi vermez.410
11. Ebû’l-Mehâsin Hüseynî (765/1364); Moğultay ile aynı asırda yaşayan birbirileri ile mukayase edilen alimlerdendi. Irâkî; Moğultay b. Kılıç (762/1361), Ebû’l-Fida İbn Kesîr (774/1372), İbnü’r-Râfi (774/1372) ve Ebû’l-Mehâsin Hüseynî hakkındaki görüşleri sorulunca “Bu dört kişi arasında ensabı en iyi bilen Moğultay, metin ve tarih konusunda hıfzı en iyi olan İbn Kesîr, mu’telif ve muhtelif ilminde en hafız olan İbnü’r-Râfi’, muasır şeyhleri en iyi bilen ve tahrici en iyi olan ise Ebû’l-
Mehâsin’dir” cevabını vermiştir. 411
12. Moğultay’ın Ebû Abdullah Bedreddin Zerkeşî (794/1391) ile de bir irtibatı olduğunu görüyoruz. Moğultay, İbn’us-Salah’ın Mukaddime’si üzerine bir ikmal/ıslah çalışması yapma düşüncesi olduğu günlerde fikrini, devrin önemli muhaddisleri arasında yer alan ve aynı zamanda talebesi olan Zerkeşî (794/1391) ile paylaşmıştır. Zerkeşî en-Nüket alâ İbni’s-Salah’ında Moğultay’ın önce kitabı telife
407 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 198; İbn Hacer, Lisanu’l-mizan, VII, 15; İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, s.
136
408 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 198; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 118 409
Moğultay b. Kılıç, el-İ’lam, II, 671
410 Makrizî, el-Mükaffa’l-kebir, 119; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 216; Safedî, A’yânu’l-asr, V,
334
yanaşmadığını ve İbnü’l-Lebbân el-İs’ırdî ed-Dımaşkî (749/1348) ile görüşmesinin
ardından bu eserini telif ettiğini kaydeder; ancak içeriğine dair bir bilgi vermez.412
Moğultay’ın, muasırı olan muhaddislerle irtibatı bağlamında ilim yolculukları
yaptığını söyleyemeyiz. O, Kahire’de genelde sakin bir hayat sürmüş413, ilk öğrenim
yıllarında sadece Humus ve Şam’a gitmiştir.414
Kayıp kitaplarından olan ve hadis ilminde çok önemli bir yeri bulunan rihlete (hadis ilmi yolculukları) dair en-Nihle fî fevâidi’r-rıhle415
adlı çalışmasının olması, hocalarının arasında Dımaşk ve Halep’te ikamet edenlerinin de bulunması, Moğultay’ın bazı alimlerlerle irtibatı olabileceği ihtimalini akla getiriyor.
Netice itibari ile Moğultay b. Kılıç, muasırı olan alimlerle irtibata geçmek için devrinde hala geçerli olan –Humus ve Şam yolculuğu dışında- ilim yolculuklarına (rıhlet) çıktığı hakkında kaynaklarda bir bilgi bulunamamıştır. Ancak o, Kahire’de devrin önemli şahsiyetleri ile yakın irtibat içinde olmuştur. Özellikle ensab alimi olarak dikkat çekmiş, devrin alimleri arasında yer almıştır. İlim meclislerinde kimi zaman sema, kimi zaman da kıraat metodu ile hadis tahdis etmiştir. Çalışmalarında dönemin mühim alimlerinin eserlerinden istifade etmiş, onların güvenilir farklı nüshalarına sahip olmuştur. Kendisini tenkit edenlere karşı ilim edebine muhalif davranışlar göstermemiştir.
412
Zerkeşî, en-Nüket, I, 10
413 İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, s. 140; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 216 414 Moğultay b. Kılıç, el-İ’lâm, I, 328