Pek çok kitabı bulunan Moğultay’ın eserleri ile ilgili çalışmalar yok denecek kadar azdır. Aşağıda görüleceği üzerine daha çok siyer-i Nebî ile ilgili bazı kitaplar öne çıkmaktadır. Ne yazık ki, birinci dereceden hadisçiliğini ortaya koyan eserleri ile ilgili bir çalışmaya rastlamadık. Kaynaklarda Moğultay b. Kılıç’ın kitapları ile ilgili olduğu zikredilen çalışmalar şöyledir:
el-Cevâhiru’s-seniyye fî sîreti’n-nebeviyye
Kaynaklarda el-İşâre fi’sîreti’n-nebeviyye, ez-Zehrü’l-bâsim, Muhtasaru sîreti’n-nebî, es-Sîretü’l-muhtasara, es-Sîretü’n-nebeviyye, es-Sîretü’s-suğrâ…
gibi716 farklı adlarla anılan Moğultay’ın siyer-i Nebi çalışması üzerinde Takıyyüddin
el-Fâsî (832/1429) el-Cevâhirü’s-seniyye adıyla bir ihtisar yapmıştır. Ayrıca o, Mekke tarihi ile ilgili el-Ikdü’s-semîn adlı kitabının siyerle ilgili bilgilerini de
Moğultay’ın es-Sîretü’s-suğrâ’sından almıştır.717
712
İbn Hacer, el-İsâbe, VI, 257 (8519)
713 Suyûtî, el-Müzhir, II, 3
714 bkz. Moğultay b. Kılıç, et-Telvîh, 321a 715 Katip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, II, 1823 716
İbn Fehd, Lahzu’l-elhâz, 139; İbnü’l Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-Iber, I, 73; Katip Çelebi,
Keşfu’z-zünûn, I, 98; Kehhâle, Mucem, XII, 313; Ziriklî, el-A’lâm, VII, 275; Kettânî, er-Risaletü’l- mustatrafe, (ter. Yusuf Özbek), s. 221; Şakir Mustafa, et-Târîhu'l-arabî ve’l-müerrihûn, III, 218
Nazmu’s-sireti’l-muhtasara
Moğultay b. Kılıç’ın siyer-i Nebî kitabı ile ilgili bir başka çalışmayı Zeynüddin
Irâkî yapmıştır. 718
Takıyyüddin el-Fâsî, hocası Zeynüddin Irâkî’nin bu eseri 1000
beyitten oluşan nazma döktüğünü ifade etmektedir.719
er-Revâihu’z-zehr
Kaynaklarda Moğultay’ın siyer-i Nebî kitabı üzerine yapılan bir çalışma daha vardır. ez-Zehrü’l-bâsim üzerine yapıldığı ifade edilen bu eser, Moğultay’ın talebesi İbnü’l-Hüseyn Zeynüddin Ebûbekir el-Merâğî’ye (816/1413) aittir. Moğultay’ın ez- Zehrü’l-bâsim’ini ihtisar etmiş ve er-Revâihu’z-zehr adını vermiştir.720
Öte yandan Moğultay’ın çağdaşlarından Ebû’l-Berekât Muhammed b. Abdürrahîm, sadece Süheylî'ye yapılan itirazlarını bir araya getirmek suretiyle ez- Zehrü'l-bâsim’i kısaltmıştır.721
Ancak kaynaklarda bunu teyit eden bir bilgiye rastlamadık.
İhtisâru şerhi’l-Buharî
Aslen Amasyalı ama daha sonra Mısır’daki Tebbân’a yerleştiği için oraya nispet edilen, döneminde Hanefilerin reisi konumundaki muhaddis ve fakîh Ahmed b.
Yusuf Rûmî Kâhirî Celâleddin Tebbânî (793/1391)722, Moğultay b. Kılıç’ın Buharî
şerhi olan et-Telvîh’i; İhtisâru şerhi’l-Buharî adıyla ihtisar etmiştir. 723
Tebbânî, Mısır’da devrin en muteber Hanefî fakihleri arasında yer alıyordu. Çeşitli medreselerde görev yaptı. Devrin sultanı Melikü’n-Nâsır, onu Kahire’ye
davet ettiyse de o bunu kabul etmemiştir.724
718 İbnü’l Irâkî Ebû Zür’a, ez-Zeyl ale’l-ıber, I, 73; İbn Hacer, Fethu’l-bârî, III, 251; Kehhâle, Mucem,
XII, 313
719
Takıyyüddin el-Fâsî, el-Ikdü's-semîn, I, 218
720
İbn Şühbe, Tabakatü’ş-Şafiiyye, III, 167; Sehâvî, ed-Dav’u’l-lâmî, XI, 28-30 (80); İbnü’l-Imâd, eş-
Şezerât, IX, 177; İbn Tağriberdî, en-Nücûm, XIV, 125
721 el-Mevsûâtü’l-Arabiyye, XIX, 187
722 İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine zeyli, s. 230 (588); İbnü’l Hınnâî, (Kınalızâde) Tabakâtü’l-
hanefiyye, III, 49; Zirikli, el-A’lâm, II, 132;
723 İbnü’l Hınnâî, (Kınalızâde) Tabakatü’l-hanefiyye, III, 51; Katip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, I, 534 724 Takıyyüddin Temîmî, Tabakâtü’s-seniyye fî terâcümi’l hanefiyye, III, 248 (872); İbnü’l Hınnâî,
Tebbânî’nin pek çok eseri bulunmaktadır. Bunlar arasında Moğultay’ın kitabına yapmış olduğu muhtasarı bizim için önemlidir. Ancak eserin mevcut bir nüshasını tespit edemedik.
Moğultay’ın eserlerini matbu, mevcut yazma nüshalar ile matbu veya yazma olarak mevcut olduğu bilinmeyenler ile eserleri üzerine yapılan çalışmalar başlığı altında tanıtım bilgilerine yer verdiğimiz bu bölümde netice olarak şunları söylemek isteriz:
Moğultay b. Kılıç’ın hadis şerhi olarak maalesef bir kitabı (el-İ’lâm’ı) basılmıştır; o da eksiktir. Hatta ilk baskısı hatalı olup, diğer baskılarda muhakkiklerin verdiği bilgiye göre bazı tashihler yapılmıştır. Yazma olan yirmi ciltlik Buharî şerhinin (et-Telvîh) sadece tek cildi ülkemizdedir. Ebu Davud şerhi hakkında kaynaklarda bir bilgiye ulaşamadık, kayıp olduğu anlaşılmaktadır. Siyer-i Nebî hakkında iki önemli çalışmasından biri (el-İşâre) basılmış, yazma olanı ise (el- Hasâisün-Nebeviyye) eksiktir. Rical ve tabakata dair dört çalışmasını (el-İnâbe, el- İktifâ, İkmâlü tehzibi’l-kemâl, İntihâbu men Vâfekât künyetühü isme ebîh) bu bölümde tanıttık, içerikleri hakkında ikinci bölümde bilgi vereceğiz. Hadis usûlüne dair tek eseri mevcut olup, tahkiki yapılarak basılmıştır. el-Vâdıhu’l-mübin gibi sevgi ve aşka dair kitabı da olan Moğultay’ın, yedi yazma eseri –eksik de olsa- bazı kütüphanelerde mevcuttur. Bunlardan ülkemizde bulunan ikisini inceledik. Cüzler başta olmak üzere matbu veya yazma olarak mevcut olduğu bilinmeyen otuz üç çalışması daha vardır. Kaynaklarda verilen bilgilerden yola çıkarak bu çalışmalarını tanıttık. Moğultay’ın siyer-i Nebî ile ilgili olan kitapların daha ziyade bilindiğini ve üzerine çalışma yapıldığını söyleyebiliriz. Yüzü aşkın kitabı olduğu zikredilen Moğultay’ın, maalesef günümüzde sadece dokuz çalışması basılmış haldedir.
İkinci bölümde Moğultay’ın adı geçen çalışmalarını özellikleri ve metotları itibariyle inceleyip, hadis ilmindeki yerini tespit etmeye çalışacağız.
İKİNCİ BÖLÜM
MOĞULTAY B. KILIÇ’IN ÇALIŞMALARI VE HADİS
İLMİNDEKİ YERİ
I. ÇALIŞMALARI
Bir önceki bölümde görüldüğü üzere Moğultay’ın hadis usûlü, rical ve tabakat, hadis şerhi, siyer-i Nebî gibi bir çok sahada eseri bulunmaktadır. Bu bölümde Moğultay’ın ulaşabildiğimiz kitaplarını yine başlıklar altında inceleyeceğiz. Hadisçiliğine ışık tutacağını düşündüğümüz ve çalışmalarından elde ettiğimiz bilgileri kısa başlıklar altında değerlendirerek, kaynaklarda görebildiğimiz konu ile alakalı hususlara ve hadis alimlerinin görüşlerine yer vereceğiz.
Moğultay’ın inceleyeceğimiz ilk eseri hadis usûlü ile ilgili olup, İbnu’s- Salah’ın (643/1245) Ulûmü’l-hadis’i ile ilgili ikmal niteliği taşıyan kitabıdır.