Türkiye ve İran Arasındaki İlişkilerin Gelişmes

Türkiye, Ġran ile de 1926 anlaĢmasıyla tarafsızlık, saldırmazlık ve iyi komĢuluk iliĢkileri sürdürmeyi356

kabul etmiĢtir. Ancak Ġran, 1926 anlaĢmasına rağmen Türkiye‟deki isyancı Kürt çetelerini kendi topraklarında koruduğu için iliĢkiler soğumuĢ ve bu nedenle iki devlet arasında sık sık gerginlikler yaĢanmıĢtır. 1932 yılında karĢılıklı güven tekrar sağlanınca, 1926 anlaĢmasının yerine geçmesi için Kasım 1932‟de yeni anlaĢma yapılmıĢtır. Bu geliĢmeler üzerine Ġran ġahı Rıza Pehlevi‟nin 16-26 Haziran 1934‟de Türkiye‟ye yaptığı resmi ziyaret ve Atatürk ile dostça görüĢmeleri357

sayesinde iki ülkenin iliĢkileri bir hayli ilerlemiĢtir. 1937‟nin bahar döneminde ise ikili iliĢkilerin hemen hemen tüm alanlarında birçok iĢbirliği anlaĢması yapılmıĢtır.

Türkiye‟yi doğulu devletlerle bir pakt çerçevesi içinde iliĢkiler kurmaya yönelten olay Ġtalya‟nın Milletler Cemiyeti sistemini ihlal ederek HabeĢistan‟a karĢı fiili tecavüze giriĢmesidir358_{. Bu olay üzerine Milletler Cemiyeti‟nde Ġtalya‟ya karĢı}

zorlama tedbirler alınması düĢünülürken Türkiye, Irak ve Ġran 2 Ekim 1935‟te Cenevre‟de üçlü bir anlaĢma parafe etmiĢlerdir359_{. Bu gruplaĢmaya daha sonra}

Afganistan da katılmıĢtır360_{. Cenevre‟de temelleri atılan bu paktın gerçekleĢmesi}

uzun bir zaman almıĢtır. Bunun baĢlıca nedeni Ġran ve Irak arasındaki sınır uyuĢmazlığıdır. Bu uyuĢmazlığın uzaması paktın imzalanmasını 1937‟ye kadar geciktirmiĢtir. Bu süre içinde Türkiye doğulu devletlerle samimi olan iliĢkilerini daha da geliĢtirmeye çalıĢmıĢtır. 1935‟te Cenevre‟de parafe edilen dostluk anlaĢması

355

Baskın Oran; Türk Dış Politikası, Cilt: 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004 Sayfa: s. 359

356

Ġsmail Soysal; “1937 Sadabat Paktı”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, der. Ġsmail Soysal, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara, 1999 Sayfa: 328

357

Ġsmail Soysal; a.g.m s. 328

358

Mehmet Gönlübol ve diğerleri, Olaylarla Türk Dış Politikası ( 1919-1965 ), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969 Sayfa: 115

359

Mehmet Gönlübol ve diğerleri, a.g.e s. 115

360

çerçevesi içinde361

Ġran ile giriĢilen iliĢkiler Ocak ve Nisan 1937‟de bu devletle çeĢitli konularda birçok anlaĢmanın imzalanmasıyla sonuçlanmıĢtır.

Ġran ile belli anlaĢmaları görüĢmek ve imzalamak için Cemal Hüsnü Taray baĢkanlığındaki bir heyetin Ġran‟a gideceği Ekim 1936‟da dıĢiĢleri bakanlığı tarafından basına açıklanmıĢtır. GörüĢülmesi beklenen anlaĢmalar güvenlik, sınır, ikamet, hukuki yardım, suçluların iadesi, ticaret ve gümrük konularındadır ve kısa sürede sonuç alınması beklenmiĢtir362

.

Taray Ekim 1936‟da Ġran‟a varmıĢtır. Ancak Ocak 1937‟ye gelindiğinde hala oradadır ve henüz görüĢmeler sonuçlanamamıĢtır. Ġki devlet arasında karayollarının geliĢtirilmesi, sınır meselelerinin çözümü gibi konularda çabuk anlaĢmaya varılırken, ticari sorunlar, konsolosluk sözleĢmesi ve sivil havacılığın geliĢtirilmesi gibi konularda363 uzlaĢma sağlanamamıĢtır. Bunlarda karĢılaĢılan sorunlar genelde Ġran‟ın dıĢ politikadaki dar milliyetçi bakıĢ açısından kaynaklanan ( aĢırı temkinlilik ve kuĢkuculuk364

) sorunlardır. Sonunda 21 Nisan 1937‟de Tahran‟da uzlaĢılabilen konularda bir dizi anlaĢma yapılmıĢtır. Bunlar ikamet, suçluların iadesi, gümrük, ticaret ve denizcilik ve transit365tir. Ayrıca yargısal yardımlaĢma, hava ulaĢımı ve baytarlık konularında366

anlaĢmalar yapılmıĢtır.

Bu anlaĢmalar Ģunlardır : 14 Mart tarihli Ġkamet AnlaĢması, 20 Nisan tarihli Hava Seyriseferi AnlaĢması, 7 Ocak tarihli Telgraf ve Telefon Hatlarının Tesisine Dair Özel AnlaĢma, 14 Mart tarihli Suçluların Ġadesi ve Adli Müzaharet AnlaĢması, 20 Nisan tarihli Baytari AnlaĢması, 14 Mart tarihli Sınır Bölgesinin Güvenliği Hakkında AnlaĢma, 14 Mart tarihli Gümrük Faaliyetlerinin Tanzimi Hakkında AnlaĢma, 20 Nisan tarihli Trabzon-Tebriz-Tahran Transit Yolu AnlaĢması ve 14

361

Mehmet Gönlübol ve diğerleri, Olaylarla Türk Dış Politikası ( 1919-1965 ), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969 Sayfa: 115

362

Gökhan Çetinsaya; “ Atatürk Dönemi Türkiye - Ġran ĠliĢkileri 1926 - 1938 ” Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ġran Özel Sayısı Cilt: 5 Sayı: 3 Sayfa: 26 - 27, 1 Eylül 1999

http://asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=3016&kat1=31&kat2= ( 18.12.2008 )

363_{Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27} 364

Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27

365_{Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27} 366

Nisan tarihli Ticaret ve Seyrisefain AnlaĢması367_{dır. Bu anlaĢmaların hepsi}

Tahran‟da imzalanmıĢtır368

. Bu sayede 1937 yılında Ġran ile çeĢitli konularda iĢbirliği anlaĢmaları yapılarak dostluk güçlendirilmiĢtir.

21 Ekim 1937‟de Ġran dıĢiĢleri bakanı Türkiye‟ye gelmiĢ ve 29 Ekim

törenlerine katılmıĢtır. ĠliĢkiler doruktadır ve bu bir nezaket ziyaretidir369

.

Mustafa Kemal Atatürk‟ün ölüm haberi Ġran kamuoyunda büyük yankı370

bulmuĢtur. Saray bir ay yas ilan ederken, Ġran meclisinde özel bir anma oturumu yapılmıĢtır371_{. Basında da Atatürk, Türkiye ve Türk-Ġran dostluğunu}372

anlatan pek çok yazı yazılmıĢtır. Mustafa Kemal Atatürk‟ün cenazesine Ġran yüksek düzeyde bir heyet ve bir tören kıtası373

göndermiĢtir.

Yetenekli bir diplomat olarak bilinen Enis Akaygen‟in Tahran‟da geniĢ bir iliĢkiler ağı374

ve Ģah üstünde önemli bir etkisi vardır. Türkiye‟nin özellikle Mustafa Kemal Atatürk‟ün ölümünden sonra dıĢiĢlerinde baĢlatılan yeni istihdam politikası çerçevesinde375

Akaygen‟in baĢka görevlere atamak istemesi Ģahın itirazına neden olmuĢtur. 1938‟de Akaygen bakanlık genel sekreteri olarak atanmak istenmiĢ376 ancak Ģah karĢı çıkınca bu giriĢimden vazgeçilmiĢtir.

Sonunda 1939‟da Akaygen‟in bir oldubittiyle Atina büyükelçiliğine atanması377

Ģahı endiĢeye sevk etmiĢtir. Zaten hızla geliĢmekte olan Türkiye - Ġngiltere - Fransa iliĢkilerinden ve yakınlaĢmasından endiĢelenmeye baĢlayan Ģah

367

Mehmet Gönlübol ve diğerleri, Olaylarla Türk Dış Politikası ( 1919-1965 ), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969 Sayfa: 115

368

Mehmet Gönlübol ve diğerleri, a.g.e s. 115

369

Gökhan Çetinsaya; “ Atatürk Dönemi Türkiye - Ġran ĠliĢkileri 1926 - 1938 ” Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ġran Özel Sayısı Cilt: 5 Sayı: 3 Sayfa: 27, 1 Eylül 1999

http://asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=3016&kat1=31&kat2= ( 18.12.2008 )

370

Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27

371

Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27

372_{Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27} 373_{Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27} 374_{Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27} 375

Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27

376

Gökhan Çetinsaya; a.g.m s. 27

377

Akaygen‟in transferinin Türkiye‟nin Ġran‟a dönük politikasında bir değiĢim - bu dönemde Alman kaynaklarında bu tarz haberler378

yayınlanmaktadır - anlamına gelebileceğinden çekinmiĢtir. BaĢta bizzat Akaygen olmak üzere Ģahın endiĢeleri giderilmeye çalıĢılmıĢtır. Ağustos 1939‟da Tahran‟ı terk eden Akaygen‟in yerine Paris büyükelçisi Suat Davaz379

atanmıĢtır. Ġkinci Dünya SavaĢı‟nın çıkmasına bir aydan bile az bir süre kalmıĢtır ve savaĢın Ġran‟a faturası düĢünüldüğünde Ģah endiĢelenmekte haklıdır380

.