3.1 2 DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE İRAN İLİŞKİLERİ
3.2. İKİ KUTUPLU SİSTEMDE TÜRKİYE İRAN İLİŞKİLERİ
3.2.3 Musaddık’ın Devrilmesi ve Muhammed Rıza Pehlevi’nin Yeniden İktidar Olması
BaĢta Anglo Iranian Oil Company olmak üzere tüm büyük petrol Ģirketlerinin ortak bir dayanıĢma içinde Ġran petrolünü almamak688 Ģeklinde uyguladıkları boykot dıĢ gelirlerinin önemli bir bölümünü petrolden sağlayan Ġran‟ın kısa zamanda büyük bir ekonomik kriz yaĢamasına neden olmuĢtur. Bu durum ülke içinde hızla artan
682Baskın Oran; Türk Dış Politikası, Cilt: 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004 Sayfa: 650 683Baskın Oran; a.g.e s. 650
684
Baskın Oran; a.g.e s. 650
685
Baskın Oran; a.g.e s. 650
686
Baskın Oran; a.g.e s. 650
687
Baskın Oran; a.g.e s. 650
688 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları,
huzursuzluklara ve giderek siyasi karıĢıklıklara neden olmuĢtur. Sonuçta petrol sanayisini millileĢtirme hareketiyle yönetime gelmiĢ olan Musaddık689
yine bu hareketin baĢarısızlığa uğraması nedeniyle yönetimden ayrılmak zorunda kalmıĢ ve Ġran petrol alanları eskiden olduğu gibi690
yine yabancı petrol Ģirketlerine açılmıĢtır.
Musaddık‟ın siyasi, askeri ve toplumsal alanlarda yapmak istediği reformlar
vardır. Ama Ġran‟ın gittikçe kötüye giden mali durumu Musaddık‟ın düĢündüğü reformları yapmasını zorlaĢtırmıĢtır. Uluslararası boyutta uygulanan boykotun etkisiyle ülkede artan iĢsizlik ve enflasyon691
Musaddık‟ın ihtiyaç duyduğu desteğin kaybolmasına neden olmuĢtur. TUDEH, bu kötüye giden durumdan faydalanarak iĢçi sınıfı üstünde etkili olmaya692
çalıĢmıĢtır. Sonuçta Musaddık‟ın laik bir yapı oluĢturacağı korkusuyla ulemanın da cepheden ayrılmasıyla 1953‟te Ulusal Cephe dağılmıĢtır. Bu geliĢme TUDEH‟i yeniden siyasi sahneye çıkarmıĢtır. Bu durum nedeniyle ordu içinde bir grup gizli toplantılar yaparak bir darbe hazırlığına baĢlamıĢ693
ve ülkenin TUDEH‟in denetimine girerek SSCB kampına kaymasını önlemek isteyen ve bu yüzden monarĢiyi destekleyen ABD hükümetiyle temas kurmuĢlardır. CIA‟nın da yardımıyla bu grubun darbe planını destekleyen694
ABD hükümeti durumdan Ģahı da haberdar ederek darbecilerin lideri General Zahidi‟yi baĢbakan yapacağına dair bir anlaĢma yapmıĢtır.
Bu sırada bir grup subay da Musaddık‟ı devirmek ve Ģaha yetkilerini geri vermek için gizli bir örgüt kurmuĢlardır. Ordu içindeki komplocuların amaçları695
ABD ve Ġngiltere hükümetlerinin planlarıyla uyuĢmuĢtur. Musaddık‟ın Ġran‟da durumun denetimini elden kaçıracağından ve canlanan TUDEH‟in ülkeyi SSCB‟nin kampına çekeceğinden korkan ABD, Ġngiltere‟nin de katılımıyla Musaddık‟a karĢı darbede subaylara yardımcı olması için Tahran‟a CIA ajanları göndermiĢtir. ġah
689 Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları,
Ġstanbul, 2005 Sayfa: 254
690Tayyar Arı; a.g.e s. 254 691
Tayyar Arı; a.g.e s. 253
692
Tayyar Arı; a.g.e s. 253
693
Tayyar Arı; a.g.e s. 253
694
Tayyar Arı; a.g.e s. 253
695
darbeyi onaylamıĢ ve gizli komitenin lideri General Fazullah Zahidi‟yi baĢbakan olarak atadığını696
bildiren fermanı imzalamıĢtır.
16 Ağustos‟taki ilk darbe giriĢiminin baĢarısız olması697
nedeniyle Ģah ülkeyi terk edip Roma‟ya kaçmıĢtır. ġahın tahtından ayrılarak Roma‟ya kaçması orduyu harekete geçirmiĢ ve Ayetullah KeĢani de Musaddık‟ı desteklemeyi bırakmıĢtır. ġubat 1953‟te ġah Muhammed Rıza Pehlevi‟nin tahtından feragat etmesini sağlayan Musaddık ülkeye tamamen hakim olmuĢtur. Musaddık bu süreçte komünist TUDEH partisiyle yakınlaĢmıĢ ve bu partinin denetimine girmiĢtir. Ancak üç gün sonra 19 Ağustos 1953‟te ikincisi yapılan darbeyle Musaddık düĢürülerek tutuklanmıĢ ve Ģahın Ġran‟a dönerek görevi yeniden devralması698
söz konusu olmuĢtur.
Muhammed Rıza Musaddık‟ın politikalarından çıkarları nedeniyle hoĢnut olmayan Ġngiltere‟nin baskısı ile 13 Ağustos 1953‟te Musaddık‟ı görevden almıĢtır. Ancak Musaddık direnmiĢ ve iktidarı bırakmamıĢtır699
. Ġran‟ın ulusal çıkarlarını korumaya çalıĢan Musaddık‟ın direniĢi Ġran halkının ġah‟a karĢı ayaklanmasına700 neden olmuĢtur. ABD ilk defa Ġngiltere‟nin müttefiki olarak ve daha sonra daha da ileri bir düzeyde Musaddık‟ın Ġngiltere‟ye karĢı SSCB‟ye yanaĢmasından çekindiğinden Ġran‟daki geliĢmelere müdahil olmuĢtur. ġah Ġran‟dan ayrılmak zorunda kalmıĢ ancak kısa süre sonra Ġngiltere ve ABD‟nin Merkezi Ġstihbarat TeĢkilatı‟nın ( CIA ) desteklediği “Ajax” kod adlı harekat701
ile Musaddık 19 Ağustos 1953‟te devrilmiĢtir. General Zahidi liderliğindeki ordu 19 Ağustos 1953‟te darbe giriĢiminde bulunmuĢ ve baĢarılı olmuĢtur. ġah yanlısı askeri birliklerin Musaddık‟ı devirmesinin ardından CIA‟nın Tahran‟da bulunan ajanı Associated Pres muhabiri haberi telgraf ile ġah‟a ulaĢtırmıĢtır702
:
696
William Cleveland; Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı, Agora Kitaplığı, Ġstanbul, 2008 Sayfa: 325
697
Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2005 Sayfa: 253
698Tayyar Arı; a.g.e s. 253
699Öner Pehlivanoğlu; Ortadoğu ve Türkiye, KastaĢ Yayınevi, Ġstanbul, 2004 Sayfa: 78 700Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 78
701Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 78 702
“ Tahran: Musaddık düĢtü. Kral yanlısı askerler Tahran‟da denetimi ele geçirdi. Zahedi baĢbakan.”
Böylece Musaddık iktidardan düĢürülmüĢ ve tutuklanmıĢtır. Petrolü ve ülkenin yeraltı kaynaklarını ülkenin çıkarı için millileĢtirmeyi savunan Musaddık vatana ihanet suçundan mahkemede yargılanmıĢ ve 3 yıl hapse mahkum703 edilmiĢtir. Musaddık kendi ülkesinin çıkarlarını cesaretle savunan704
bir devlet adamıdır. BaĢbakanlığından önce 1940‟lı yılların ortalarında bir milletvekili olarak SSCB‟ye kuzey Ġran‟da petrol imtiyazı verilmesine Ģiddetle karĢı çıkmıĢ ve bu imtiyazların verilmesine705 engel olmuĢtur. ġah ise kendi tebası olan Ġranlılar tarafından önce Ġngiltere‟nin ve daha sonra ABD‟nin kuklası706
olarak görülmüĢtür. Musaddık olayı batılı devletlerin kendi çıkarları için hangi yöntemleri kullandığının bir göstergesidir. Musaddık 1967 yılında da ölmüĢtür. Darbeden üç gün sonra Ġran ġahı halkın sevgi gösterileri ile ülkesine dönmüĢtür. Böylece Ģah tekrar tahtına oturtulmuĢtur. ġah monarĢiyi güçlendirmek üzere ülkeye dönmüĢtür.
Ġran‟da Musaddık‟ın devrilmesiyle ve baĢbakanlığa getirilen Zahidi‟nin görevi devralmasıyla beraber Ġran petrolünü millileĢtirme hareketi de tamamen tarihe karıĢmıĢtır. Zahedi petrol anlaĢmazlığının çözümü için ABD‟nin aracılığını istemiĢ707
ve bu devletin aracılığıyla petrol Ģirketleri ve Ġran arasında anlaĢma yapılmıĢtır. Yeni dönemde Ġran petrolü tek baĢına Anglo Iranian Oil Company tarafından değil baĢka Ģirketlerin de yer aldığı bir konsorsiyum tarafından iĢletilmiĢtir708. GörüĢmelere
Anglo Iranian Oil Company‟nin yanında bazı ABD‟li petrol Ģirketleri de katılmıĢtır.
Musaddık‟tan sonra Ġran, ABD‟nin etki alanındadır. 1954‟te Ġngiltere, Fransa, Hollanda ve ABD‟nin Ģirketlerinin katıldığı yeni bir petrol konsorsiyumu oluĢturulmuĢtur. Bu kuruluĢ Ġran‟daki petrol kaynaklarının iĢletilmesi, petrolün
703
Öner Pehlivanoğlu; Ortadoğu ve Türkiye, KastaĢ Yayınevi, Ġstanbul, 2004 Sayfa: 79
704
Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 79
705
Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 79
706Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 79 707
Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2005 Sayfa: 254
çıkarılması ve ihracını gerçekleĢtirme yetkisine709
sahiptir. Ġran‟ın petrol üretimi ve satıĢ gelirleri üstündeki hakları % 50710
olarak belirlenmiĢtir. BaĢbakan olan General Zahidi petrol anlaĢmazlığının çözümü için ABD‟den arabuluculuk istemiĢtir. ABD‟nin aracılığı ile Anglo Iranian Oil Company ile Amerikan petrol Ģirketlerinin oluĢturduğu bir komisyon ve Ġran arasında 15 Ağustos 1954‟te bir anlaĢma imzalanmıĢtır. Ġran petrolleri bu Ģirketlerce ortak olarak iĢletilecektir. Komünist TUDEH partisi dıĢında Sovyetler Birliği‟nin bu geliĢmelerde aktif bir rol oynadığı711
söylenememiĢtir. Çünkü Stalin‟in ölümünden sonra yaĢanan iktidar mücadelesi712
burada etkili olmuĢtur.
Bu anlaĢmayla ilk kez petrol piyasasının yedi büyükleri713
belirli bir petrol alanı üstünde ortak denetim sağlamıĢlardır. AnlaĢmaya göre Ġran‟da yedi büyük petrol Ģirketinin oluĢturduğu bir konsorsiyum kurulmuĢ ve petrol imtiyazını elinde bulunduracak olan bu konsorsiyum tüm faaliyetlerini Anglo Iranian Oil Company‟nin feshinden sonra oluĢturulan ve Ġran petrolünün tek sahibi olan National Iranian Oil Company adına yürütecek ve bunun karĢılığında karlarını Ġran‟ın bu ulusal petrol Ģirketiyle eĢit olarak % 50-50714
paylaĢacaktır. Konsorsiyumdaki Ģirketlerin payları Anglo Iranian Oil Company ( BP ) % 40, Shell % 14 Fransız CFP Ģirketi % 6 ve Amerikan Ģirketleri ( Exxon, Mobil, Socal, Gulf ve Texaco her birinin % 8 ) % 40 olarak belirlenmiĢtir715. Sonradan ABD hükümetinin giriĢimiyle beĢ
büyük ABD‟li Ģirketin paylarından % 1 oranında yapılan kesintiden oluĢan % 5‟lik pay dokuz bağımsız ABD‟li Ģirkete716
verilmiĢtir. Bu ABD‟li Ģirketlerin adları American Independent, Standart Oil of Ohio, Atlantic ve Richfield ( ikisi birleĢmiĢ ) Signal ve Hancock ( ikisi birleĢmiĢ ) San Jacinto, Getty ve Tidewater717‟dır. Bu
709Öner Pehlivanoğlu; Ortadoğu ve Türkiye, KastaĢ Yayınevi, Ġstanbul, 2004 Sayfa: 79 710
Öner Pehlivanoğlu; a.g.e s. 79
711
Fahir Armaoğlu; 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, Ġstanbul, 1984 Sayfa: 491
712
Fahir Armaoğlu; a.g.e s. 491
713
Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2005 Sayfa: 254
714
Tayyar Arı; a.g.e s. 254
715
Tayyar Arı; a.g.e s. 254
716
Tayyar Arı; a.g.e s. 255
717
sayede konsorsiyum Ġran‟ın güneyindeki petrol araĢtırma ve iĢletme haklarıyla Abadan rafinerisini718 ele geçirmiĢtir.
Musaddık 1951‟den 1953‟e kadar olan süreçte Ġran toplumunu, milli egemenliği elde etme ve krallık otoritesine karĢı bir alternatif oluĢturma719
konusunda harekete geçirmiĢtir. Devrilmesi karĢısında olduğu güçlerin zaferi720
olmuĢtur. 1953 darbesi kralın diktatörlüğüne dönüĢü ve ABD‟nin Ġran‟ın iç iĢlerine müdahalesinin artmasını getirmiĢtir. Bir gözlemciye göre “ 1953 darbesi Ġran politikası üzerine bir demir perde indirmiĢtir.721
” ġah az daha tahtına mal olacak olayların bir daha yenilenmemesi için gerekli adımları atarken o demir perde yirmi altı yıl sıkı sıkıya kapalı722 kalmıĢtır.
Musaddık‟a siyasi platformunu sağlayan petrol tartıĢması, Ġran‟a petrol gelirlerinin yüzde 50‟sini veren bir anlaĢmayla kısa süre içinde çözülmüĢtür. Ġran petrolü uluslararası piyasalarda yerini almıĢ723
ve devlete gittikçe artan bir gelir sağlamaya baĢlamıĢtır. ġah Ġran‟ın batılı devletler karĢısındaki statüsünü geliĢtirmeyi hedeflemiĢtir. 1954‟te Ġngiltere ile iliĢkiler düzene girmiĢ ve Ģah batılı müttefiklerine ve batı modeli üzerine bir ekonomik geliĢme programına bağlı kalacağını724
belirtmiĢtir. Bu kadar diplomatik sadakat ve ekonomik taklidin725 ciddi oranda Amerikan yardımı çekeceğini beklemiĢtir. Bu konuda yanılmamıĢtır. 1953-1963 döneminde ABD, Ġran‟a 500 milyon dolarlık askeri yardım726
yapmıĢtır.
ġah, Musaddık döneminde kendisine karĢı çıkanlara çok sert yaklaĢmıĢtır. Ulusal Cephe dağıtılmıĢtır. Musaddık dahil liderleri hapsedilmiĢtir. Rejimin güvenlik güçleri TUDEH Partisi‟ni ortadan kaldırmak için ortak giriĢimde bulunmuĢlar;
718
Tayyar Arı; Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2005 Sayfa: 255
719
William Cleveland; Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı, Agora Kitaplığı, Ġstanbul, 2008 Sayfa: 325
720
William Cleveland; a.g.e s. 325
721
William Cleveland; a.g.e s. 325
722
William Cleveland; a.g.e s. 325
723
William Cleveland; a.g.e s. 326
724
William Cleveland; a.g.e s. 326
725
William Cleveland; a.g.e s. 326
yeraltı örgütü belirlenmiĢ, yüzlerce üyesi hapsedilmiĢ, onlarca lideri iĢkence görüp idam edilmiĢtir.727
Örgütlü muhalefetin bir daha canlanmaması için Ģah ABD‟li ve Ġsrail‟li danıĢmanların yardımıyla iç güvenlik örgütü SAVAK‟ı728
( Sazeman-e Ettelaat va Amniyat-e Keshvar - Ġran Ġstihbarat Örgütü ) kurmuĢtur. Ġran‟da 1953‟ten 1979‟a kadar siyasi özgürlük yoktur. Sınırlı bir ifade özgürlüğü tanındığı zamanlar olsa da genel tablo baskı, manipülasyon ve zorlamayı göstermiĢtir. Meclis seçimleri denetimlidir ve Ģahın demokrasi görünümü vermek adına benimsediği iki partili sistem o kadar sınırlamalar altındadır ki Ġranlılar bunlara “ evet ” ve “evet efendim ” partileri729 adını vermiĢlerdir.
Rıza ġah‟ın ülkeyi terki ile milliyetçi Musaddık hükümetinin CIA tarafından
kotarılan uluslararası bir komplo ile devrilmesi730
arasında geçen on yıldan fazla olan dönem 20. yüzyıl Ġran‟ının kara yazgısının tüm izlerini731
göstermiĢtir. Pehlevi ailesi ile milliyetçiler arasında yaĢanan çatıĢma Ġran‟da Kürt ve Azeri azınlıklar tarafından kurulan bağımsız devletler, British Oil‟in Ġran ekonomisini ve dolayısıyla siyasi sürecini doğrudan denetleme giriĢimleri ve siyasi otorite boĢluğu Ġkinci Dünya SavaĢı döneminde ve sonrasında Ġran‟a kaos getirmiĢtir. Pehlevi ailesinin modern sanayi burjuvazisini destekleme kararına rağmen pazar esnafı meclisteki milliyetçilerin ve muhafazakarların desteğiyle Ulusal Cephe lideri Musaddık‟ı 1951‟de iktidara getirmiĢtir. Benzer biçimde 1946-1950 döneminde Ġran‟ın petrol gelirlerine ve uluslararası sisteme bağımlılığı732
büyük ölçüde artmıĢtır. Petrol gelirleri bu dönemde bütçenin üçte ikisi733
düzeyindedir. Ġran‟ın petrol kaynaklarının British Petroleum‟la yapılan 1933‟teki sözleĢme ile sömürüldüğünü söyleyip bu anlaĢmayı feshetmek isteyen ve Ġran‟ın bağımsız bir dıĢ politika izlemesi gerektiğini savunan Ulusal Cephe ve Musaddık‟ın petrolü çıkaran ve ihraç eden Anglo Iranian
727
William Cleveland; Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı, Agora Kitaplığı, Ġstanbul, 2008 Sayfa: 326
728
William Cleveland; a.g.e s. 326
729
William Cleveland; a.g.e s. 326
730
Cengiz Sürücü; “ Otokrasi, Modernite ve Devrim: Ġran‟ın En Uzun Yılı ” Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ġran Özel Sayısı Cilt: 5 Sayı: 3 Sayfa: 2, 1 Eylül 1999
http://asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=3016&kat1=31&kat2= ( 18.12.2008 )
731Cengiz Sürücü; a.g.m s. 3 732Cengiz Sürücü; a.g.m s. 3 733
petrol Ģirketi ile çatıĢma içine girmesi bu dönemdedir. Bir yandan uluslararası petrol Ģirketlerinin baskısı ile karĢılaĢan Musaddık yönetimi diğer yandan iç politikada Ģah Muhammed Rıza ile iktidar çatıĢması yaĢadığından zayıflamıĢtır.
ABD, Ġran iç politikasında milliyetçi Musaddık‟a karĢı Ģahı desteklemiĢtir. Siyasi çatıĢmaların sokağa döküldüğü bir dönemde Ģah ülkeyi terk etmiĢ, Ģah karĢıtı gösteriler sosyalist TUDEH partisi ile Ulusal Cephe tarafından düzenlenmiĢtir. TUDEH‟in düzenlediği bir gösteriyi bastırması ve ülkede düzeni sağlaması karĢılığında734
Ġran‟a ekonomik yardım yapacağı mesajını veren ABD, Musaddık‟ın düzeni sağlamak için askerleri harekete geçirmesini sağlamıĢtır. ġah karĢıtı kitlelerin üstüne askerleri gönderen Musaddık aynı askerlerin kıĢlaya dönmeden önce kendisini devireceğini735
bilmemektedir. CIA tarafından organize edilen bir operasyonla Musaddık iktidardan devrilmiĢ ve Ģah ülkeye geri dönmüĢtür. Çok iyi örgütlenmiĢ ve önemli bir halk desteğine sahip olan komünist partisi TUDEH‟in Ġran siyaset sahnesinden silinmesi süreci Ġran konjonktüründe siyasi ittifakı sayılabilecek736
olan milliyetçi Musaddık‟ın askerleri halkın üstüne göndermesi ile baĢlamıĢtır. TUDEH‟in iki yüz binden fazla üyesi ömür boyu hapse mahkum olmuĢ ve yüzlerce lideri öldürülmüĢtür. Ġran tarihinin en kanlı siyasi cinayetlerinin iĢlendiği ve devlet terörünün ülkeyi kasıp kavurduğu737
bir on yıllık süreç sonunda Ģah ülkede diktatörlüğünü yeniden kurmuĢtur. Ġran‟ın yirminci yüzyıldaki tek ve kısa demokrasi öyküsü, uluslararası finans çevreleri ve Ġran‟daki iĢbirlikçileri tarafından738
dramatik bir Ģekilde ortadan kaldırılmıĢtır.
Bu süreçte Muhammed Rıza Pehlevi‟nin ulema ile iliĢkileri de son derece önemlidir. Ġkinci Dünya SavaĢı‟nın bitmesi, 1946‟da SSCB iĢgal güçlerinin Ġran‟dan çekilmesi ve Pehlevi ordusunun Ġran‟da asayiĢi sağlaması ile Muhammed Rıza ġah ülkede egemenliği ele geçirmeyi baĢarmıĢtır. Bu sırada ulemanın gücünü yeniden
734 Cengiz Sürücü; “ Otokrasi, Modernite ve Devrim: Ġran‟ın En Uzun Yılı ” Avrasya Stratejik
Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ġran Özel Sayısı Cilt: 5 Sayı: 3 Sayfa: 3, 1 Eylül 1999
http://asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=3016&kat1=31&kat2= ( 18.12.2008 ) 735Cengiz Sürücü; a.g.m s. 3 736Cengiz Sürücü; a.g.m s. 3 737 Cengiz Sürücü; a.g.m s. 3 738
kazanmasıyla beraber bazı güçlü ve etkin dini cemiyet ve cemaatler de oluĢmaya baĢlamıĢtır. Bunlardan ilki 1945‟te Nevvab Safevi tarafından kurulan Fedaiyan-i Ġslam hareketi739
olmuĢtur. Orta sınıf vatandaĢ ve pazar esnafının desteklediği köktenci bir Ġslami hareket olan Fedaiyan-i Ġslam740
ulema sınıfının ne yandaĢı ne de destekçisidir. Bu hareketle yakından iliĢkili kiĢi ise ulemanın siyasetle içli dıĢlı olan üyesi Ayetullah KeĢani‟dir. KeĢani‟nin meclisteki dini üyeler grubuna Mücahidin-i Ġslam741
adı verilmiĢtir. Orta sınıf vatandaĢ ve daha aĢağı derecedeki ulemanın desteklediği Ayetullah KeĢani‟nin amacı Ģeriatı devletin nizamı yapmak ve ulemayı da cemiyeti yöneten ve ona yol gösteren ana unsur742
haline sokmaktır. Bu anlayıĢı ile KeĢani Humeyni‟nin öncüsü743 olmuĢtur.
1941-1963 döneminde Muhammed Rıza ġah ve Musaddık‟ın idaresi altında ulema daha özgür olması nedeniyle744
toplum içindeki iĢlevlerini daha rahat bir biçimde yerine getirebilmiĢtir. Humeyni‟nin hocası Ayetullah Burucerdi‟nin 1949‟da siyasi aktivizmden uzak tutmak745 için ulemayı bir araya getirerek yaptığı toplantı dikkate alınması gereken bir olaydır. Kum Havza-ı ilmiyesini 20. yüzyılda yeniden kuran Ayetullah Hairi‟nin746
de aktif siyasi yaĢamdan uzak kaldığı göz önüne alınırsa 20. yüzyılda Humeyni‟den önceki ulemanın siyasi otoriteyle ilgili yaklaĢımları daha net anlaĢılacaktır.
Muhammed Rıza ġah, BaĢbakan Musaddık‟ın 1953‟te devrilmesinden sonra Ġran‟a geri döndüğünde, KeĢani‟den Tahran‟ın önde gelen isimlerinden Ayetullah
739
Ethem Ruhi Fığlalı; “ ġiiliğin Ortaya ÇıkıĢı ve Ġran‟da Din Siyaset ĠliĢkisi ” Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları Avrasya Dosyası 2007 Cilt: 13 Sayı: 3 Sayfa: 16
http://asam.org.tr/tr/yazilar.asp?pkat1=31&pkat2=&pyil=2008&start=11 ( 23.09.2008 )
740Ethem Ruhi Fığlalı; a.g.m s. 16 741
Ethem Ruhi Fığlalı; a.g.m s. 16
742
Ethem Ruhi Fığlalı; a.g.m s. 16
743
Ethem Ruhi Fığlalı; a.g.m s. 16
744
Mazlum Uyar; “ġii Siyasi DüĢüncesi Bağlamında Ġran Ġslam Cumhuriyeti Anayasası‟nda Otorite‟nin Kaynağı” Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları Avrasya Dosyası 2007 Cilt: 13 Sayı: 3 Sayfa: 9 http://asam.org.tr/tr/yazilar.asp?pkat1=31&pkat2=&pyil=2008&start=11 ( 23.09.2008 )
745
Mazlum Uyar; a.g.m s. 9
746
Behbehani‟ye kadar747
tüm ulema, Musaddık‟ın politikalarından hoĢlanmayanlar tarafından büyük bir destekle karĢılanmıĢtır. Musaddık döneminden sonra Ġngiltere ve ABD desteği ile her türlü zorba tedbiri uygulayarak her geçen gün diktatörleĢen ve demokrasiyi rafa kaldıran Ģah748 Fedaiyan-i Ġslam‟ı ezmiĢ ve liderleri Nevvab Safevi‟yi 18 Ocak 1956‟da idam etmiĢtir749. Bu sayede ulema büyük oranda fiili
siyasetten uzaklaĢtırılmıĢtır. Bu durumun aksine bu sırada 1960‟a kadar ulema ve Ģah arasında hissedilir bir yakınlık ve hatta ulemanın desteği750
bulunmaktadır. Ancak bu yakınlık ve destek Ģahın Ġran‟ı çağdaĢlaĢtırma çalıĢmalarına baĢlaması ile çatıĢmaya dönüĢmüĢ ve sonuçta dünyada ve Ġslam aleminde çok değiĢik yankılara neden olan Ġran Ġslam Devrimi‟ne giden olayların bir açıdan baĢlangıç noktası olmuĢtur. O nedenle Ġran Ġslam Devrimi‟ni hazırlayan olayları ele almak bir Ġslam mezhebi olarak ġiiliğin itikadi ve siyasi gücünü tanımak751
için faydalı olacaktır.
3.2.4 Bağdat Paktı ve Merkezi Anlaşma Örgütü’ne ( CENTO )