Tümdengelim-Dedüksiyon

“Tümdengelim(Deduction)”, genel bir kavramdan tekil bir kavrama doğru yapılır. Tümelin bilgisinden tek teklerin bilgisine götüren düşünme yolu olarak tanımlanmaktadır²²⁸. Soyuttan somuta, tümelden tikele, ulaşan bir düşünme tarzıdır. Öncüllerin doğru kabul edilmesi halinde sonucun bu öncüllerden zorunlu olarak çıkan yani geçerli olabilen tek akıl yürütme türüdür²²⁹. Öncüllerden var olanlar sonuçta tekrarlanmakta ve yeni bir bilgi vermemektedir²³⁰.

222 Gözler, 1998

223 Çeçen, 1975, s. 80,81.

224 Güriz, 2007, s. 21.

225 Hirş, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, 2001, s. 24.

226 Gözler, 1998

227 Işıktaç & Metin, Hukuk Metodolojisi, 2003, s. 116.

228 Güçlü, Uzun, Uzun, & Yolsal, 2003, s. 1441.

229 Özlem, 2006, s. 39.

230 Çüçen, Klasik Mantık, 2004, s. 20,21.

67

Tümdengelim aynı zamanda prensipten veya prensiplerden sonuca doğru giden bir düşünme şeklidir. Formel mantığın bel kemiğidir²³¹. Dolayısıyla, hukukun lafzının ötesindeki ilkelere dayalı amaçsal yorumun önermelerini öncül yapan yorumun da tümdengelimci karakteri vardır.

Örneğin; GVK’nun 1.md göre, gerçek kişilerin gelirleri(tüm gerçek kişilerin gelirleri) gelir vergisine tabidir. Kuralının mantık cümlesiyle ifadesi “tüm gerçek kişilerin gelirleri gelir vergisine tabidir” şeklindedir. Düşünce şöyle ilerler: “Ahmet bey gerçek kişidir. Ahmet bey gelir elde etmektedir. O halde Ahmet beyin geliri gelir vergisine tabidir.”

b- Eşdeğerlik Çıkarımları

“Eşdeğerlik(Equivalence)”, iki önermenin doğruluk değerlerinin aynı olması demektir. Bu önermelerin birisi doğruysa diğeri de doğru, biri yanlışsa diğeri de yanlıştır²³².

Eşdeğerlik çıkarımları, kapalı lafzi yorumun bel kemiğini oluşturur. Klasik mantıkta üç çeşit eşdeğerlik çıkarımı vardır:

1- Evirme(döndürme), 2- Çevirme,

3- Devirme.

Eşdeğerlik çıkarımlarını kapalı lâfzî yorumda uygularken şöyle bir sıra takip etmek gerekir:

1- Formülleri uygulayabilmek için yasa kuralı önce mantık kalıbıyla yeniden yazılır.

2- Mantık kalıbıyla yeniden yazılan yasa kuralı evirme, çevirme ve devirme formülüyle bir kere daha yazılır. Bu şekilde o yasa kuralıyla aynı anlama gelen yeni bir ifadeye ulaşırız.

3- Evirme, çevirme ve devirme formüllerine uygun ifadenin Türkçe açısından hoş bir görüntüsü olmayabilir, örneğin cümle düşük olabilir. Bu durumda evirme, çevirme ve devirme cümlesi, Türkçe ifade formuna göre yeniden düzenlenebilir.

i- Evirme(Döndürme) Çıkarımları

“Evirme(Conversion Aks-i Nakız)”, bir önermenin niteliğini(olumlu, olumsuz) ve niceliğini(tümel, tikel) bozmadan; öznesini yüklem, yüklemini özne yaparak yeni bir önerme elde etmek ve önermenin kendisini öncül, dönüştürülmüş şeklini sonuç kılmaktır²³³.

231 Kulen, 1972, s. 39.

232 Özlem, 2006, s. 174.

233 Özlem, 2006, s. 175.

68

Tümel olumlu ve tikel olumsuz yasa kuralları hariç olmak üzere, yasa kuralında özneye ilişkin bir söylem olması durumunda, bundan yükleme ilişkin evrik bir anlam, yükleme ilişkin bir söylem olması durumunda ise bundan özneye ilişkin evrik bir anlam çıkarmak mümkündür.

Evirme yapılırken bazı kurallara uymak gerekir²³⁴.

a- Tümel Olumlunun Evriği Olmaz, Sonuç Yanlış Çıkar

Örnek : Bütün insanlar ölümlüdür(D). Bütün ölümlüler insandır(Y).

b- Tümel Olumsuz Bir Önerme Evrilirken Yine Tümel Olumsuz Olarak Kalır

Örnek : KVK’nun md.4/1-e. Maddesi şöyledir: “Kanunla kurulan emekli ve yardım sandıkları ile sosyal güvenlik kurumları kurumlar vergisinden muaftır.”

Bu yasa kuralının mantıksal ifadesi şöyle olur: “Hiçbir kanunla kurulan emekli ve yardım sandıkları ile sosyal güvenlik kurumları, kurumlar vergisi mükellefi değildir”.

Mantıksal ifadenin evirme formülüyle yazılışı şöyle olur: “Hiçbir kurumlar vergisi mükellefi, kanunla kurulan emekli ve yardım sandıkları ile sosyal güvenlik kurumları değildir.”

Evirme formülüyle yazılmış olan cümle düşüklüğü şöyle düzeltilebilir: “Kurumlar vergisi mükelleflerinden hiçbirisi ne emekli sandığı ne yardım sandığı ve ne de sosyal güvenlik kurumu olamaz”

c- Tikel Olumlunun Evrilmesi Yine Tikel Olumludur

Örnek : “Bu Kanunda yazılı vergi mahremiyetine uymaya mecbur olan kimselerden bu mahremiyeti ihlal edenler²³⁵, Türk Ceza Kanununun 239 uncu maddesi hükümlerine göre cezalandırılır.” Bu cümlenin mantıksal olarak eşdeğeri olan evriği şudur: “Türk Ceza Kanunu’nun 239. Maddesi hükümlerine göre cezalandırılanlardan bazıları, bu Kanunda yazılı vergi mahremiyetine uymaya mecbur olan kimselerden bu mahremiyeti ihlal edenlerdir.”

Evirme ifadesi Türkçe daha göze hoş görünür kılmak için şöyle yazılabilir: Türk Ceza Kanunu’nun 239. Maddesi hükümlerine göre cezalandırılanların bir kısmı, bu Kanunda yazılı vergi mahremiyetine uymaya mecbur olup da bu mahremiyeti ihlal eden kimselerdir.”

d- Tikel Olumsuz Önermenin Evrilmesi Yapılamaz. Çünkü Sonuç Bazen Doğru Bazen Yanlış Çıkar

Örnek : MTVK’nun 14.md nin “Bu Kanuna bağlı (I) ve (IV) sayılı tarifelerde yer alan taşıtlardan (Ticari maksatla kullanılan uçak ve helikopterler ile taşıt kiralama faaliyeti ile uğraşan işletmelerin bu amaçla kiraya verdikleri taşıtlar hariç) alınan vergi ve cezalar ile

234 Kulen, 1972, s. 41. (Vergi Hukukuyla ilgili örnekler bana aittir)

235 Diğer bir deyimle, “Bazı bu Kanunda yazılı vergi mahremiyetine uymaya mecbur olan kimseler”

69

gecikme zamları gelir ve kurumlar vergilerinin matrahlarının tespitinde gider olarak kabul edilmez.” (Doğru)

Cümlenin mantık formunda ifadesi şöyledir: “Bu Kanuna bağlı (I) ve (IV) sayılı tarifelerde yer alan taşıtlardan bazılarından alınan vergi ve cezalar ile gecikme zamları gelir ve kurumlar vergilerinin matrahlarının tespitinde gider olarak kabul edilmez.”

Bu cümlenin evriği yapılamaz. Diğer bir ifadeyle, “Bazı vergi ve cezalar ile gecikme zamları gelir ve kurumlar vergilerinin matrahlarının tespitinde gider olarak kabul edilmeyenler, bu Kanuna bağlı (I) ve (IV) sayılı tarifelerde yer alan ticari maksatla kullanılan uçak ve helikopterler ile taşıt kiralama faaliyeti ile uğraşan işletmelerin bu amaçla kiraya verdikleri taşıtlar dışındaki taşıtlara ait olanlar değildir” sonucunun yasa kuralından çıkarılması mantıksal olarak mümkün değildir. Çünkü, bu cümle yasa kuralının mantıksal eşdeğeri değildir.

Türkçe biçimiyle ifade edildiğinde şu cümle yasa kuralıyla aynı anlamda değildir. Veya en azından aynı anlamda olduğuna dair bir garanti verilemez: “Bazı vergi ve cezalar ile gecikme zamları içinde gelir ve kurumlar vergilerinin matrahlarının tespitinde gider olarak kabul edilmeyenler vardır. Bunlar, bu Kanuna bağlı (I) ve (IV) sayılı tarifelerde yer alan ticari maksatla kullanılan uçak ve helikopterler ile taşıt kiralama faaliyeti ile uğraşan işletmelerin bu amaçla kiraya verdikleri taşıtlar kapsamındaki taşıtlara ait olanlardır”(Yanlış ve/veya Doğruluğu Garanti Değil)

ii- Çevirme Çıkarımları

“Çevirme ( Inversion)” iki aşamalı bir işlemdir.

1- Önce önermenin niteliği(olumlu,olumsuz) değiştirilir; olumlu ise olumsuz, olumsuz ise olumlu yapılır.

2- Önermenin yükleminin olumsuzu alınır. Bu işlemde elde edilen yeni önerme sonuç önermesi esas önerme öncül önerme olur. Çevirmenin kuralları şöyledir²³⁶:

a- Tümel Olumlunun Çevriği Tümel Olumsuz Olur

Örnek : “Vergiyi doğuran olayların tümünün amacı, vergi yönetimi için bir vergi alacağının doğması, vergi yükümlüsünün ise bir vergi ödeme yükümlülüğün doğduğunun habercisi olmasıdır²³⁷.” Bu cümlenin çevirme formülüyle ifadesi, “Hiçbir vergiyi doğuran olayların

236 Özlem, 2006, s. 176, 177. (Vergi Hukukuyla ilgili örnekler bana aittir)

237 Özel, 2005, s. http://www.yaklasim.com/mevzuat/dergi/read_frame.asp?file_name=2005016100.htm, Erişim: 15.12.2010.

70

amacı, vergi yönetimi için bir vergi alacağının doğması, vergi yükümlüsünün ise bir vergi ödeme yükümlülüğünün doğduğunun habercisi olmamak değildir” şeklindedir.

Çevrik ifadenin düzgün bir Türkçeyle yazılışı şöyle olabilir; “Vergiyi doğuran olaylardan hiçbirinin amacı, vergi yönetimi için bir vergi alacağının doğması, vergi yükümlüsünün ise bir vergi ödeme yükümlülüğünün doğduğunun habercisi olmak dışında açıklanamaz”

b- Tümel Olumsuzun Çevriği Tümel Olumlu Olur

Örnek : Emlak Vergisi Kanunu’nun 3. maddesinde bina vergisi mükellefi “...binanın maliki, varsa intifa hakkı sahibi, her ikisi de yoksa, binaya malik gibi tasarruf eden” olarak tayin edilmiştir. Tapu sicilinde kooperatif adına kayıtlı arsa üzerinde inşa olunan binaların da sahibi kooperatif olacağından, malikin mevcut olmama hali hiçbir şekilde söz konusu değildir²³⁸. Bu ifadedeki son cümleyi mantık şablonuyla “hiçbir malikin mevcut olmama hali söz konusu değildir” olarak yazabiliriz. Bu cümlenin çevriği, “bütün malikler mevcut olmayan değildir” dir.

Sonuç olarak yasa kuralından şu anlaşılır: Eğer kooperatif bir arsaya malikse, ortada bir malik vardır(o da kooperatiftir) ve bina vergisi mükellefi mutlaka mevcut olan bu maliktir.

c- Tikel Olumlunun Çevriği Tikel Olumsuz Olur

Örnek : “Kurumlar vergisi tarhiyatı açısından tam mükellef ve dar mükellef kurum ayırımı yoktur. Ancak bazı dar mükellef kurum kazançları sadece KVK’nın 30. maddesi uyarınca kurumlar vergisi stopajı usulü ile vergilendirilir” ifadesinin çevriği yapılarak, “bazı dar mükellef kurum kazançları sadece KVK’nın 30. maddesi uyarınca kurumlar vergisi stopajı usulü ile vergilendirilmez değildir” sonucu çıkartılabilir.

d- Tikel Olumsuzun Çevriği Tikel Olumlu Olur

Örnek : GVK 40/1’inci maddesinin parantez içi hükmü ile işle ilgili olarak yapılan bazı giderlerin VUK’un ilgili hükümlerine göre tevsik edilemediği hallerde de ticari kazancın tespitinde indirim olarak dikkate alınmasına müsaade edilmiştir²³⁹. Sadece bu cümleden başka bir vergi hukuku kuralına gerek kalmadan, çevriğiyle şunu çıkarımlarız: “Bazı giderlerin VUK’un ilgili hükümlerine göre tevsik edilemediği hallerde ticari kazancın tespitinde indirim olarak dikkate alınmasına müsaade edilmemiş değildir.”

238 Kızılot, 2010,

http://www.yaklasim.com/insaatmevzuati/read_result.asp?file_name=/insaatmevzuati/kanunlar/003/003005004.htm , Erişim:

15.12.2010.

239 Aydın, 2010, s. 102.

71 iii- Devirme Çıkarımları

“Devirme ( Contraposition)”, önermenin niteliğini(olumlu, olumsuz) ve niceliğini(tümel, tikel) bozmadan, öznesinin olumsuzunu yüklem, yükleminin olumsuzunu özne kılarak yeni bir önerme elde etmek ve elde edilen yeni önermeyi sonuç, esas önermeyi öncül olarak alıp çıkarım yapmaktır. Devirme tümel olumlu ve tikel olumsuz kalıpları için geçerli, tümel olumsuz ve tikel olumlu kalıpları için geçersizdir.

a- Geçerli Devirme Kuralları²⁴⁰: