Tüketici Kredilerinin Sınıflandırılması

Tüketici kredisi işlemleri, “satıcı” ile “tüketici” arasında kurulacak ikili bir ilişki çerçevesinde gerçekleştirilebileceği gibi, bir “finans kuruluşu” (banka),

“tüketici” ve “satıcı” (üretici) arasında oluşturulacak üçlü bir ilişki çerçevesinde de ortaya çıkabilir.¹⁹

a) “İkili ilişki”de, “satıcı” veya “üretici”, kredili satış yapmak suretiyle

“tüketicinin” mal ya da hizmet edinmesini finanse eder. Bu modelde, “tüketici”, borcu karşılığında “satıcı” ya “borç senedi” veya senetleri verir, tüketici genel olarak düzenli zaman aralıklarıyla düzenlenmiş olan bu senetleri de, vadeleri geldikçe ödemek suretiyle, bugünkü sınırlı kaynaklarıyla, olanaklarının üzerinde mal veya hizmetten yararlanmış olur.

b) Tüketici kredisi işlemlerinin ikinci ve daha yaygın görünümünde ise, bir

“kredi kuruluşu” (banka) tüketiciye kredi açmak (borç vermek) suretiyle, onun peşin para ile mal edinmesi ya da hizmetlerden yararlanması olanağını sağlar.

“Tüketici kredisi sözleşmesi”, “kredi kuruluşu” ile “tüketici” arasında yapılır.

Tüketici kredisi, tüketiciye bir “tedarik kredisi”nin verilmesi şeklinde olabileceği gibi; bir “serbest kredi”nin sağlanması suretiyle de olabilir. “Tedarik kredisi”nde,

“tüketici”, aldığı krediyi belirli bir malın edinilmesi ya da belirli bir hizmetten yararlanmak amacıyla kullanmakla yükümlüdür.” Serbest ödünç”te ise “tüketici”

(ödünç) alan aldığı ödüncü dilediği şekilde kullanabilir.

“Üçlü tüketici kredisi işlemleri”nde, tüketiciye verilen kredinin güvence altına alınması amacıyla tüketici tarafından ya da tüketici yararına verilecek teminatlara ilişkin işlemler de (rehin, ipotek, kefalet vb. güvenceler), duruma göre, “kredi kuruluşu” ile “tüketici” arasında, duruma göre de, “kredi kuruluşu” ile

18 Küçük, a.g.e. , s.33.

19 İTO, a.g.e. , s.4.

“güvence veren” (rehin borçlusu, ipotek verme, kefil, müşterek ve müteselsil borçlu ve kefil vb.) arasında yapılır.

Aşağıdaki şemada, “üçlü tüketici kredisi modeli”ndeki ilişkiler gösterilmiştir.

Şekil 1.Üçlü Tüketici Kredisi Modeli

Kaynak: İTO, a.g.e. , s.5

Tüketici kredileri başlıca üç kategoriye ayrılabilir: Taksitle geri ödemeli krediler, tek ödemeli krediler, rotatif limitli krediler. Bunlardan taksitle geri ödemeli krediler en büyük kategoriyi oluşturmaktadır. Tek ödemeli kredilerin toplam tüketici kredisi portföyü içindeki payı önemli değlidir. Daha çok ticari kredilere benzeyen bu tip krediler çoğu bankanın ticari kredi bölümünde işlem görmektedir. Kredi kartları ve çekli cari hesap kredilerini içeren rotatif limitli krediler, gittikçe daha çok önem kazanmakta ve portföy içinde daha büyük paya sahip olmaktadır.²⁰

20 Bebitoğlu, a.g.e, s.4.

A. Taksitle Geri Ödemeli Krediler

Taksitle geri ödemeli kredilerin en belirgin özelliği sağlanan kredinin anapara ve faiz geri ödemelerinin kredi vadesi boyunca sabit zaman dilimleri içinde gerçekleştirilmesidir. Tüketici belirli bir miktardaki parayı ödünç almakta ve vade sonuna kadar aylık sabit taksitlerle anaparayı faizle birlikte geri ödemektedir. Taksitle geri ödemeli kredilerin muhasebe işlemi yapılırken müşteriye verilen nakit kredi faizi ile birlikte muhasebeleştirilmekte; vadeler, beş yıl veya daha fazla olabilmektedir.

Taksitle geri ödemeli kredilerin büyük bir çoğunluğuna sabit faiz oranı uygulanmakta; belirlenen faiz oranı kredinin vadesi doluncaya kadar sabit tutulmaktadır. Ancak, son zamanlarda yüksek ve değişken faiz oranlarının hakim olduğu piyasa koşulları, banka yöneticilerini değişken oranlı sabit faiz uygulamaya zorlamaktadır. Batı’da çok büyük tüketici kredisi portföyü olan bazı bankalarda verilen kredilerin vadesi bitmeden yükselen piyasa faiz oranları, faiz marjlarında önemli daralmalara hatta negatif faiz marjlarına yol açmıştı. ABD’de yapılan bir araştırma birçok bankanın bu tür kredilerde değişken faiz uygulamasına yöneldiğini ortaya koymuştur. Küçük ve orta büyüklükteki bankalar değşiken faizli kredi uygulamasında o kadar aktif olmamalarına rağmen, genel eğilim değşiken faiz oranları yönündedir.

Taksitle geri ödemeli kredilerde yönetimin amacı büyük bir portföy oluşturarak önemli bir getiri sağlamak ve iyi bir müşteri grubunu bankaya çekmektir. Bu tür kredilerde tek bir kredinin getirisi küçüktür, ancak büyük ve sağlıklı bir portföy oluşturulduğunda, sağlanacak toplam getiri bankanın en önemli gelir kalemlerinden biri olabilmektedir. Bugün ABD’de bankaların taksitle geri ödemeli kredilerden elde ettikleri gelir, toplam gelirler içinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu yüzden bankalar arasında nitelikli, düşük riskli krediler için doğan rekabet korkunç boyutlara ulaşmıştır. Bu rekabet sadece bankalar arasında değil, bankalar ile küçük tutarlı kredi veren kurumlar, sınaî kredi kurumları, kredi sandıkları, tasarruf ve borç dernekleri, emlak ve kredi kurumları gibi diğer finansman kurumlar arasında sürmektedir. ABD’de finans sektörü,

riski daha düşük olan bu kredi türüne, artan nüfus ve gelir düzeyi paralelinde piyasa potansiyelinin genişlemesinin de etkisiyle büyük önem vermektedir.

Teminatlı ve teminatsız olarak iki gruba ayırlan taksitle geri ödemeli krediler aşağıda incelenmiştir.

1. Teminatsız Taksitle Geri Ödemeli Krediler

Teminatsız taksitle geri ödemeli krediler genellikle teminatlı kredilerden daha küçük meblağlarda olmakta ve daha kısa vadeli olarak verilmekte, bu yüzden genellikle tüketicilerin küçük meblağlı ve nispeten kısa vadeli finansman gereksinimlerini karşılamaya yönelik bulunmaktadır. Bu tip kredilerde, kredinin geri ödenmemesi halinde bankanın borçlunun varlığı üzerinde bir alacak hakkı söz konusu değildir. Amerika Birleşik devletleri ve diğer sanayileşmiş ülkelerde tüketici kredilerinin son yıllardaki gelişimi izlendiğinde teminatsız taksitle geri ödemeli kredilerin toplam taksitle geri ödemeli krediler içindeki payının giderek azaldığı görülmektedir. Bu durum iki faktörden kaynaklanmaktadır. Birincisi küçük meblağlı kredilerden elde edilecek kâr sınırlıdır. Ayrıca taksitle geri ödemeli kredilerde idari giderlerin çoğunun sabit olmasına karşılık, küçük meblağlı kredilerde çoğu zaman tüketiciye uygulanan faizlerden sağlanan gelir söz konusu giderleri karşılamamaktadır. İkinci olarak, birçok banka ve kredi kurumunun yöneticileri, geçmiş deneyimlerine dayanarak, küçük meblağlı tüketici kredilerinin, rotatif limitli kredi yolu ile kullandırılmasının maliyeti düşürmesi nedeniyle daha etkin olduğu yönünde görüş birliği içinde bulunmaktadır. Rotatif limitli kredi müşteriye kredi limitine kadar meblağın tamamını veya bir kısmını kullanma olanağı sağlamaktadır. Bu yüzden, bu gruptaki küçük meblağlı krediler rotatif limitli kredi yapısında daha etkin kullandırılabilmektedir.

2. Teminatlı Taksitle Geri Ödemeli Krediler

Teminatlı tüketici kredilerinde, banka kredinin geri ödenmemesi riskine karşılık borçlunun nakde çevrilebilecek bir veya birden fazla varlığı üzerinde teminat tesis etmektedir. Genellikle otomobil alımlarında söz konusu olan bu tür

krediler, fiyatı yüksek dayanıklı tüketim mallarında da yaygın kullanım alanı bulmaktadır. Teminatlı taksitle geri ödemeli krediler dolaysız ve dolaylı olarak verilebilmektedir.

a. Dolaysız Teminatlı Krediler

Dolaysız teminatlı kredi, borçlu ile banka arasında gerçekleşen iki taraflı bir işlemdir. Bu tür krediler maddi teminat karşılığında verilen ve tüketici kredilerinin en hızlı artan çeşididir. Böyle kredilerde en büyük kategoriyi otomobil alımları için kullanılan krediler oluşturmaktadır. Müşteri borcunu ödemediği takdirde, banka borcun teminatına başvurabilmektedir. Maddi teminat kolay satılabilir nitelikte ise ve verilen kredi miktarının teminatın değerine oranı önemli bir koruma sağlıyorsa bankanın riski az olacaktır.

Dolaysız kredilerini önemli tutarlara yükseltmek isteyen bir bankanın reklâm, halkla ilişkiler, hızlı hizmet ve bütün bunların ötesinde nitelikli kredi uzmanları ve iyi eğitim görmüş personel gibi birçok alanda önemli adımlar atması gerekmektedir.

b. Dolaylı Teminatlı Krediler

Dolaylı teminatlı kredi uygulaması müşterilere mal satan ve banka veya diğer kredi kurumları aracılığıyla alımın finansmanını düzenleyen firmalar tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu grupta da en büyük kategoriyi otomobil alımları için kullanılan krediler oluşturmaktadır.

Kredili satış yapan firma, müşterinin doldurduğu başvuru formunu, gerekli işlemin yapılması için bankaya iletmektedir. Banka başvuruyu onaylayınca, bunu firmaya bildirmekte, firma da gerekli belgeleri hazırlayarak bankaya iletmekte, söz konusu alacak bankaya devredilmiş olmaktadır.

Firma, krediyi müşteriye üzerinde anlaştıkları faiz oranından vermekte, banka ise daha sonra firmaya kendi aralarında önceden belirlenmiş bir oran uygulayarak ödemede bulunmaktadır. Bu oran, kredinin vadesine ve kredi ile satın alınacak malın yeni veya kullanılmış olmasına bağlıdır. Firma genellikle müşteriye banka ile anlaşmaya vardığı faiz oranından daha yüksek bir oran

uygulamaktadır. Bu tip dolaylı kredilendirmeye “iskontolandırma” da denmektedir. Burada, firmanın avantajlı müşteriye uyguladığı faiz oranı ile bankanın kendisine uyguladığı oran arasındaki farktır.

Banka genelde firmanın faiz farkından doğan gelirinin bir kısmını tutmakta ve kredinin aylık taksitlerle geri ödenmesi tamamlanana kadar firmanın elde edeceği bu geliri rezerv hesapta firmaya alacak kaydetmektedir.

Uygulamada faiz geliri borç bakiyesinin belirli bir oranına erişinceye kadar rezervde tutulmakta, belirlenen orana ulaşıldıktan sonra ise firmaya bırakılmaktadır. Firmanın rezervinde tutulacak faiz gelirini belirleyen ve % 3 ile

% 5 arasında değişen bu oran firmanın banka ile olan anlaşmasına ve aralarındaki geçmiş ilişkiye bağlıdır. Eğer banka ile firma arasında geniş bir kredi ilişkisi varsa, banka rezervde daha küçük bir oran tutabilmektedir. Firma garantileri, koşulsuz garanti ile sınırlı garanti yoktur. Bu şekilde verilen kredi dolaysız krediye benzemektedir. Bu iki uç arasındaki kalan sınırlı garantide firma, riski banka ile paylaşmaktadır.

B. Kredi Kartları ve Rotatif Limitli Krediler

İşlem maliyetinin düşüklüğü nedeniyle rotatif kredi limiti yolu ile tüketiciye kullandırılan kredin maliyeti daha azdır. Bu tip kredilerin standardizasyona olanak tanıması bankanın rotatif limitli kredi işlemlerinin tek bir bölümde toplanmasını ve böylece idari ve işlem maliyetlerinin düşmesini ve gelirlerin artmasını sağlamaktadır. Maliyet avantajları sürekli kendi kendine yenilenen borçlanma anlaşmalarından da doğmaktadır. Çünkü kullandığı krediyi geri ödemede anlaşma koşullarını yerine getiren tüketicinin daha sonraki kredi talepleri tekrar işleme tabi tutulmamakta, limit boşaldıkça yeniden kullanım imkânı doğmaktadır. Öte yandan, banka limit aşımını kontrol edebilmesine rağmen, tüketicinin ilk başvurusundan sonraki kredi talepleri tek tek onaylanmadığından bu tür kredi daha fazla risklidir. Batı’da bankalar artık teminatsız taksitle geri ödemeli tüketici kredilerine konu olan küçük meblağlı kredi taleplerini maliyet avantajlarını dikkate alarak rotatif limitli kredi şeklinde karşılamaktadırlar.

Rotatif kredilerin en yaygın kullanım alanı bulan türleri kredi kartları ve çekli cari hesap kredileridir.

C. Tek Ödemeli Krediler

Bazen perakendeci bankaların müşterileri kısa bir dönem için ve daha sonra bir kerede ödemek üzere büyük meblağlarda kredi talep etmektedirler.

Genellikle ticari alanda kullanıldığından bu tür kredi talepleri birçok bankada ticari krediler bölümünde işlem görmektedir.

Tek ödemeli kredinin farklı özelliği fonların kısa bir dönem için gerekli olması ve kredinin geri ödenmesini sağlayacak bir fon kaynağının bulunmasıdır.

Genel bir örnek olarak mevduat sertifikası karşılığında verilen kredi gösterilebilir. Sertifikanın vadesi dolduğunda krediyi ödemek için gerekli fon hesapta bulunmaktadır.

Tek ödemeli kredilerin tüketici kredisi portföyündeki payı büyük değildir.

Banka müşterilerinin özel ihtiyaçlarının temini için verilen bu tür kredilerin geri ödenmesini sağlayacak fonlar konusunda banka yönetiminin özel dikkat göstermesi gerekmektedir.