4.4. Türkiye’de Problemli Tüketici Kredileri
4.4.3. Problemli Kredilerin Sınıflandırılması ve Karşılık Ayrılması Uygulaması164
Ekonomi büyürken geri dönmeyen kredilerin görece düşük, karlılık düzeyinin ise yüksek olması dolayısıyla banka bilânçoları sağlıklı görülmektedir.
Ekonomik dalgalanmalarla birlikte bankacılık sisteminin üstlenmiş olduğu kredi riskleri realize olmaya başlamakta ve geri dönmeyen krediler artmaktadır. Bu artışa paralel olarak bankaları daha fazla karşılık ayırmak zorunda bırakmaktadır. Bankalar bu durumda birtakım kredilerini ya geri çağıracaklar ya da yeni kredi kararları alırken daha ihtiyatlı davranacak ya da kredi arzını daaltacaklardır. Dolayısıyla dönem başı olarak üstlenilen risklerin dönem sonu olarak realize olması sonucunda bankalar ellerindeki kaynakların bir kısmını karşılık olarak tutmak zorunda kaldıklarından ekonomideki kredi hacmi daha da daralmakta ve ekonomik bunalım süreci derinleşmektedir.116
Sonuç olarak, ekonominin durgunluğa girdiği dönemlerde geri dönmeyen krediler artmakta; ekonomik akitvitenin canlandığı genişleme dönemlerinde ise azalmaktadır. Bankaların genişleme dönemlerinde aldıkları yanlış kredi kararları ancak dönem sonunda ve ekonomik olarak yavaşlamayla birlikte görünür hale gelmektedir.
4.4.3. Problemli Kredilerin Sınıflandırılması ve Karşılık ayrılması
Sermaye piyasası henüz gelişme aşamasında olan ülkemizde bankacılık geleneksel olarak finansal sektörde çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu nedenle.
Cumhuriyet döneminde büyümenin sürdürülmesi ve kalkınmanın sağlanması amacıyla bankalara çok özel görevler yüklenilmiştir. Bankalar yurtiçinden ve yurtdışından sağladıkları kaynakları, kredi vermek ve/veya iştirak edinmek yoluyla özel ve kamu sektörüne kullandırmıştır.
Bankalar kredi kullandırırken, kredilerin geri dönebilirliği için, tasarruf sahiplerinin tercihlerini yakından izlemek ve davranışlarındaki muhtemel değişikliklerin neden olabileceği olumsuzluklar için önceden gerekli önlemleri almak durumundadırlar. Alacakların zamanında tahsil edilememesi bir banka açısından ciddi sıkıntılara yol açar. Banka sistemi açısından ise sistemik krizlerin ana nedenidir. Bankalar vadesinde tahsil edemedikleri alacakları için karşılık ayırmak zorundadırlar.
Alacaklarını zamanında tahsil edemeyen banka sistemi, 1999 yılından itibaren hem Bankalar Kanunu’nda yapılan değişikliklerden hem de ekonomide yaşanan krizlerden etkilenmiştir. Düzenlemelerde yapılan değişikliklerde tahsil edilemeyen alacakların neredeyse tamamı için bir yıllık sürede karşılık ayrılması istenirken teminatların dikkate alınma oranları da düşürülmüştür. Yeni düzenlemelere uyum sağlamaya çalışan bankalar bu kez Cumhuriyet tarihinin en ağır kirizin yaşamışlardır. Bu krizde diğer kesimler yanında banka sistemide çok ağır olumsuz darbelere maruz kalmıştır. Bankalar sermayelerinin ve alacaklarının önemli bir bölümünü kaybetmişlerdir. Krizin tüm ağır koşullarına rağmen bankalardan alacakları için karşılıklarını tam olarak ayırmaları talep edilirken, bankalar mümkün olduğunca kredi müşterilerine iyi niyetli davranşılar artan sermaye kısıtına rağmen iyi niyetli müşterileri için karşılıklı anlayış ve dayanışma içinde borçların ertelenmesine ve/veya yeniden yapılandırılmasına imkan veren uygulamaları (İstanbul Yaklaşımı) hayata geçirmişlerdir.
Kredi sınırlandırması; bankaların kredi portföylerini gözden geçirmeleri ve kredilerini kategorilendirme ya da derecelendirilme süreçlerini ifade etmekte; bu süreçte kredi ile ilgili alınan risk ve diğer etkenler kredilerin karakteristik
özelliklerini belirlemektedir. Bankaların kredilere ilişkin sürekli olarak takip edeceği inceleme ve sınıflandırma süreci, kredi portföylerinin kalitesini izlemede ve kredi porföyünde meydana gelebilecek kötüleşmede gereken çözümü üretebilmelerini sağlayacaktır. Bankaların hem daha geçerli bir gözlem yapabilmek, hem de bankalararası karşılaştırma kriterlerini karşılamak amacıyla sıklıkla yasa koyucuların banka raporlamaları için aradığı standart sınıflandırma kriterlerinden daha karmaşık bir sınıflandırma sistemi kullanması gerekmektedir.
Bu raporda özellikle belirtilmemişse iç sınıflandırma sistemleri değil düzenleyici sınıflandırma sistemleri esas alınmıştır.
Muhasebe açısından bakıldığında kredi sözleşmesinde belritilen koşullar uyarınca vadesi geldiğinde kredinin anaparası ve faizinin tahsil edemeyeceği muhtemel hale gelen krediler tahisli şüpheli krediler (impaired loan) olarak tanımlanmalı ve bu krediler için karşılık ayrılmalıdır. Böylelikle kredi zarar karşılıkları bankaların kredilerinin değerlerinde gerçekleşen azalmaların tanınmasında kullanım bir yöntem olmaktadır. Banka yöneticilerinin kredi porföylerindeki kredi zararlarını mevcut bilgileri temel alarak değerlendirmeleri beklenmektedir. Bazen bankalar, karşılıkların banka karlılığı ve hissedarlara dağıtılan isteksiz davranabilmektedir. Diğer durumlarda banka kredi zarar karşılıklarının vergiden düşülebildiği durumlarda sorumlu olunan vergi miktarını azaltmak amacıyla kredi zarar karşılıklarını olduğundan fazla göstermek suretiyle kar oranları üzerinde avantaj sağlanmaya çalışılmaktadır.
Hem kredi sınıflandırması hem de karşılık ayrılması birçok ülkede kavramsal farklılıklara yol açtığı gibi uygulamada da farklılık göstermektedir.
Bununla birlikte belli kavramlarda benzerlikler de mevcuttur. Ancak uluslararası kabul görmüş tanımların mevcut olmaması sorun yaratmaktadır. Örneğin, özel ve genel karşılık kavramları birçok düzenlemede mevcutken, birçok ülkede farklı şekilde yorumlanmıştır. Kavramlar arasındaki bu farklılıkların sonucu olarak düzenleyici sermayenin tanımı farklı kurumsal yapılarda değişkenlik göstermekte, bu durum özellikle bankanın mali performansının uluslararası karşılaştırılmasında temel mali rasyoların yorumlanmasını güçleştirmektedir.
Ayrıca bir kredinin “tahsili gecikmiş” tanımına girmesi için ne kadar zaman geçmesi gerektiği ile aynı risk profilindeki tahsili şüpheli kredilere (impaired loan) ne kadar karşılık ayrılacağı konularında farklıılk bulunmaktadır. Bu farklılıkların bilinmesi, bankaların hem mali hem de sermaye rasyolarının yorumlanmasında çok büyük önem taşımaktadır.
4.4.3.1. Karşılıklar Kararnamesi
Türkiyede problemli krediler konusnudaki uygulamalrı standart hale getirmek, bir kredinin hangi nitelikleri taşıdığında problemli olarak nitelenebileceğini açığa kavuşturmak ve izlenecek prosedürde eşgüdüm sağlamak için 20.12.1999 tarih ve 99/13761 sayılı kararname ile 31.03.2000 tarihinde yayınlanan Tebliğ ile açıklığa kavuşturulmuştur.
4.4.3.1.1. Krediler ve Diğer Alacaklar Kavramı
4491 sayılı Kanun ile değişik 4389 sayılı Bankalar Kanunu’nun 11’nci maddesinin 1. fıkrasına göre bir bankanın:
• Vereceği nakdi krediler, teminat mektupları, aval, ciro ve kabuller gibi gayrinakdi krediler,
• Satın alacağı tahvil ve benzeri sermaye piyasası araçları,
• Tevdiatta bulunmak suretiyle ya da herhangi bir şekil ve surette vereceği ödünçler,
• Varlıkların vadeli satışından doğan alacaklar,
• Vadesi geçmiş nakdi krediler ve gayrinakdi kredilerin nakde dönüştürülen bedelleri,
• Ortaklık payları,
İzlendikleri hesaba bakılmaksızın Bankalar Kanunu’nun uygulanmasında kredi sayılmaktadır.
Bu itibarla, krediler ve diğer alacaklar;
• Kullandırılan ve mali tabloların aktifinde kredi hesapları altında izlenen nakdi kredileri,
• Aktifte izlendikleri hesaba bakılmaksızın bankacılıkla ilgili mevzuat çerçevesinde nakdi kredi sayılan alacakları,
• Tazmin edilen veya nakde dönüşmüş gayrinakdi kredi bedelleri,
• Bunlar dışında kalan diğer tüm alacakları ve
• Nazım hesaplarda izlenen gayrinakdi kredileri Kapsamaktadır.118
4.4.3.1.2. Krediler ve Diğer Alacakların Gruplandırılması
Bankalar, kredilerin gruplandırma işlemini yaparken; kredinin açılmasından sonra normal seyrinde devam edip etmediğini, teminat durumunu ve vadesinde ödenmeme süresini dikkate alması gerekmektedir.
a) Birinci Grup-Standart Nitelikli Krediler ve Diğer Alacaklar Bu gupta tasnif edilecek kredilerve diğer alacaklar:
• Bankacılık ilke ve teamüllerine finansman prensiplerine uygun şekilde açılıp kullandırılan,
• Yeterince güvence altına alınmış,
• Anapara ve faiz ödemelerinin borçlunun ödeme gücüne ve nakit akımına göre belirlendiği,
• Ödemelerin süresinde yapıldığı ve yapılacağının tahmin edildiği,
• Mevcut koşullar altında mevcut ve gelecekte geri ödeme problemleri beklenmeyen ve tamamen tahsil edilebilecek krediler ve diğer alacaklardır.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklara ilişkin olarak borçluların “kredi değerliliğinde hiçbir zayıflama” tespit edilmemiş olmalı ve bu krediler ve diğer alacaklarda “zafiyet (zayıflık) belirtisi” bulunmamalıdır. Bu
118 Takan, a.g.e. , s. 358 -359.
krediler bankacılıktaki cemniyet, seyyaliyet ve verimlilik prensiplerine uygun bir şekilde kredilendirilebilir finansman yapısına sahip kişilere ve teşebbüslere açılıp kullandırılan kredilerdir.
b) İkinci Grup Yakın İzlemedeki Krediler ve Diğer Alacaklar Bu grupta tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar;
* Mevcut koşullarda borçlunun ödeme gücünde ve nakit akımında gözlenen ya da tahmin edilen olumsuz gelişmeler nedeniyle anapara ve faiz ödemelerinin kredi sözleşmesinde yer alan şartlara uygun olarak zamanında yapılmasında sorunların doğabileceğinin tahmin edildiği ve bu hususta tereddütlerin bulunduğu,
* Sorunların giderilmemesi durumunda borcun tamamının geri ödenmesinin tehlike arz edeceği krediler ve diğer alacaklardır.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar, vadesi gelen ve ödenmesi gereken kredi tutarlarının tamamının tahsilinin sağlanacağının kuvvetle muhtemel olması nedeniyle “zafiyete uğramamış” olduğuna kanaat etirmekle birlikte, borçlunun ödeme gücünde ve nakit akımında bankaca gözlenen ya da tahmin edilen bazı olumsuz gelişmeler nedeniyle düzensiz ve kontrolü güç bir nakit akımı yapısına sahip, bu olumsuz gelişmeleri oluşturan sorunların giderilememesi durumunda “zafiyete uğrama” ihtimali yüksek olan krediler ve diğer alacaklardır.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar, geri ödenmeleri kuvvetle muhtemel bulunmakla beraber mazur görülecek çeşitli sebeplerle tahsillerinin gecikmesi vadelerinden veya ödenmesi gereken tarihlerden itibaren 90 günü geçmeyen kredileri ve diğer alacakları da kapsar.
Kredileri ve diğer alacakları bu süreyi geçirmemiş dahi olsa, ödeme yükümlülüğünün yerine getirilememesinin bir hata ya da mazur görülecek bir nedene dayanması hususu ve diğer kriterler de dikkate alınmak suretiyle söz konusu krediler ve diğer alacaklar üçüncü dördüncü, beşinci grup krediler ve diğer alacaklar içinde tasnif edilebilirler.
Bu krediler bankacılıktaki emniyet, seyyaliyet ve verimlilik prensiplerine uygun bir şekilde açılmış bulunmakla birlikte, yapılan finansal analizler bakımından önemli bir ölçüde finansal risk içeren ve yakından izlenilmesi gereken finansal yapısına sahip kişilere ve teşebbüslere açılıp kullandırılan kredilerdir.
Birinci grup-standart nitelikli krediler ve diğer alacaklar altında izlenilen krediler ve kredilere ilişkin tüm alacaklar ile diğer alacaklar, ödenmesi gereken tarihte ödenmemeleri durumunda ödenmesi gereken tarihi izleyen ay içinde bu gruba alınırlar. Bankanın alacaklarının ödenmesi gereken tarihten itibaren 90 gün içiresinde ödenmesi halinde ve kredinin yeniden seyyaliyet kazanması durumunda ilgili alacaklar birinci grup-standart nitelikli krediler ve diğer alacaklar altında tasnif edilir.
c) Üçüncü Grup-Tahsil İmkânı Sınırlı Krediler ve Diğer Alacaklar Bu gupta tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar;
• Borçlunun özkaynaklarının ve verdiği teminatların borcun vadesinde ödenmesini karşılamada yetersiz bulunması nedeniyle borcun tamamının tahsil imkanının sınırlı olduğu ve/veya:
• Anaparanın veya faizin ya da her ikisinin tahsilinin vadesinden veya ödenmesi gereken tarihten itibaren 90 günden fazla geciktiği, gözlenen sorunların düzeltilmemesi durumunda bir zarara yol açabilmesi muhtemel olan
krediler ve diğer alacaklardır.
Vadesinde ödenmemesi suretiyle ödeme yükümlülüğü yerine getirilmeyen bir kredinin borçlusuna “Krediler ve Diğer Alacakların Yenilenmesi Yeniden Finanse Edilerek Yapılandırılması ve Diğer Bir İtfa Planına Bağlanmamasına İlişkin Usul ve Esaslar”a uygun olmayan bir şekilde bir başka kredi açılarak ya da açılmış olan bir krediden ilave edilerek kullanıdırma yapılarak, tahsili gecikmiş olan faizlerin ve/veya anaparanın finanse edilmesi
durumunda söz konusu kredi de yukarıda bahsi geçen 90 günlük sürenin sonunda bu grup altında tasnif edilir.
Bu çerçevede, vadelerinden veya ödenmesi gereken tarihlerden itibaren tahsillerinin gecikmesi 90 günü geçen ancak 180 günü geçmeyen krediler ve diğer alacaklar bu grupta izlenir.
Borçlunun özkaynaklarının ve verdiği teminatların borcun vadesinde ödenmesini karşılamada yetersiz bulunması nedeniyle borcun tamamının tahsil imkanının sınırlı olarak kabul edilmesi, bankanın yapmış olduğu tahmin ve hesaplamalara dayalı değerlendirmede teminatların ve özkaynak gücünün ilave likidite sağlamaya yetmeyecek bir mahiyet taşıması, bu çerçevede işletme sermayesi finansmanında sıkıntılar yaşanması nedeniyle anaparanın veya faiz yada her ikisinin bankaca tahsilinin vadesinden ya da ödenmesi gereken tarihten itibaren 90 günden fazla gecikeceği kuvvetle muhtemel olan ve banka tarafından buna kanaat getirilen bir durumu gösterir.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar “zafiyete uğramış” olduklarına kanaat getirilen krediler ve alacaklardır. Diğer taraftan, bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklarla ilgili olarak. bu kapsamda izlenecek borçluların “kredi değerliliğinin önemli ölçüde zayıflamış”
olduğu kabul edilmiştir.
Kredi değerliliğine ve kredinin zafiyetine ilişkin olarak yukarıda belirtilen özellikle anaparanın veya faizin ya da her ikisinin de vadesinden ya da ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilinin 90 günden fazla gecikmiş olması durumundan ayrı bir durumu veya beraber bir durumu da gösterebilir.
d) Dördüncü Grup-Tahsili Şüpheli Krediler ve Diğer Alacaklar Bu grupta tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar:
• Mevcut şartlarda geri ödenmesi veya tasfiyesi muhtemel görülmeyen ve/veya
• Anapara veya faizin ya da her ikisinin vadesinden veya ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilinin 180 günden fazla geciktiği. belirli
bir zafiyet taşımakla beraber, firmaların birleşme ya da finansman bulma imkanı, sermaye artırımı veya enjeksiyonu gibi bazı faktörlerin kredinin durumunu olumlu yönde etkilemesinin beklenmesi nedeiyle tam anlamıyla zarar niteliği
Taşımadığı düşünülen krediler ve diğer alacaklardır.
Bu itibarla, vadelerinden veya ödenmesi gereken tarihlerden itibaren tahsillerinin gecikmesi 180 günü geçen alacaklar bu grupta izlenir.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar, mevcut şartlarda vadesi gelen ve ödenmesi gereken kredi tutarlarının tamamının kredi anlaşmasında yer alan hususlar çerçevesinde banka tarafnıdan tahsilinin sağlanamayacağının kuvvetle muhtemel olması nedeniyle “zafiyete uğramış”
olduğu ve borçlularının “kredi değerliliğinin önemli ölçüde zayıflamış” olduğu kabul edilen kredilerdir. Bununla birlikte, birleşme veya yeni finansman bulma imkânı, sermaye artırımı ya da enjeksiyonu gibi bazı faktörlerin kredinin durumunu kredi değerliliğini olumlu yönde etkilemesinin beklenmesi nedeniyle tam anlamıyla zarar niteliği taşımadığı düşünülen krediler ve diğer alacaklardır.
Bu özellik anaparanın veya faizin ya da her ikisinin de vadesinden veya ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilinin 180 günden fazla gecikmiş olması durumundan ayrı bir durumu ya da beraber bir durumu da gösterebilir.
e) Beşinci Grup-Zarar netilğindeki Krediler ve Diğer Alacaklar Bu grupta tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar:
• Tahsilinin mümkün olmadığına kanaat getirilen ve/veya
• Anapara veya faizin ya da her ikisinin de vadesinden veya ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilinin 12 yıldan fazla gecikmiş olduğu krediler ve diğer alacaklardır.
Bu grup altında tasnif edilecek krediler ve diğer alacaklar, üçüncü ve dördüncü gruplarda belirtilen özellikleri ihtiva edebilmelerinin yanında esasen vadesi gelen ve ödenmesi gereken kredi tutarlarının tamamının bir yılı aşacak bir sürede tahsilinin sağlanamayacağının kuvvetle muhtemel olması nedeniyle.
“zafiyete uğramış” olduğuna ve kredi borçlularının “kredi değerliliğini tam anlamıyla yitirildiğine” banka tarafından kanaat getirilen krediler ve diğer alacaklardır. Bu özellik, anaparanın veya faizin ya da her ikisinin de vadesinden veya ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilinin bir yıldan fazla gecikmiş olması durumundan ayrı bir durum ya da beraber birdurum da gösterebilir.
f) Donuk Krediler ve Diğer Alacaklar
Üçüncü dördüncü veya beşinci grup krediler ve diğer alackalar tasnifi altında izlenilen ve anaparanın ve/veya faizin vadesinden ya da ödenmesi gereken tarihten itibaren tahsilini 90 günden fazla gecikmiş olduğu üm alacaklar 99/13761 sayılı Karar ve Tebliğin uygulanmasında donuk alacak kabuledilmektedir. Bu itibarla. “Donuk Alacak” kavramının içine üçüncü grup veya dördüncü grup ya da beşinci grup krediler ve diğer alacaklar tasnifi altında izlenilen tüm kredilerle alacaklar dahildir.
Anaparaya ilave edilsin veya edilmesin yeniden finanse edilsin ya da edilmesin tahakkuk ettirilen faizlerin ve borçlu üzerindeki faiz benzeri yüklerin bu genelgede belirtilen sürelere uyun olarak borçlu tarafından ödenmemesi ya da tahsilinin gecikmesi durumunda kredinin tamamı donuk alaca haline gelir. Bir kredi müşterisinin banka tarafından verilmiş birden çok kredisinin mevcut bulunması ve bu kredilerden birinin dahi yapılan tasnif gereği donuk alacak olarak kabul edilmesi durumunda, söz konusu kredi müşterisinin “bankaya olan tüm borçları donuk alacak” olarak aynı grupta tasnif edilir.
Birden çok kredisi bulunan bir kredi müşterisinin donuk alacak haline gelmesi nedeniyle donuk alacak olarak kabul edilen ve vadeleri henüz gelmemiş olan diğer kredileri, “donuk alacak haline gelen ilk kredinin tamamen geri ödenmesi durumunda” kredi değerlendirilerek yeninde tasnif edilir.”Vadesi gelmeyen sözkonusu kredilerin” donuk alacak olarak nitelendirilmesin gerektiren bir durum mevcut değil ise, bu krediler donuk alacak statüsünden çıkarılarak birinci veya ikinci krediler ve diğer alacaklar arasında tasnif edilebilir.
Yukarıda tanımı yapılan donuk alacaklardan özellikle borçlu cari hesap şeklinde kullanıdırılan ve herhangi bir vade kaydı bulunmayan nakdi kredilerle,
• Dönem faizleri ile komisyon gibi diğer alacakların 90 günden fazla sürede ödenmeyerek anaparaya ilave edilmesi,
• Borcun, hesabın katledilmesini izleyen 90 günden fazla sürede ödenmeyerek anaparaya ilave edilmesi,
• Borcun, hesabın katledilmesini izleyen 90 günden fazla sürede ödenmemesi,
• “Kredilerin ve Diğer Alacakların yenilenmesi Yeniden Finanse Edilerek Yapılandırılması ve Yeni bir İtfa Planına Bağlanmasına İlişkin Usul ve Esas lar”a uygnu olmayan bir şekilde kredi borçlusuna bir başka kredi açılarak tahsili gecikmiş olan faizlerin ve anaparanın finanse edilmesi,
• Hesap limitinin 90 günden daha fazla sürekli olarak aşılması
Durumunda alacak, donuk alacak kabul edilerek ilgili grupta tasnif edilmesi gerekir.
Kısaca özetlemek gerekirse; Karşılıklar Kararnamesi uyarınca anapara ve/veya faizin vadesinden ya da ödenmesi gereken tarihten itibaren 90 gün geçmiş olmasına karşın tahsil edilemeyen alacaklar, üçüncü, dördüncü veya beşinci grup krediler veya diğer alacaklar sınıfı kapsamında değerlendirilirler ve donuk alacak olarak tanımlanırlar. Eğer bir müşteri ile bankaarasında birden fazla kredi kullandırma ilişkisi söz konusuysa ve müşterinin kullamış olduğu kredilerden bir tanesi donuk alacak tanımalamısı içinde ise, bu müşterinin diğer kredileri de donuk alacak sınıflaması kapsamında ele alınır. Donuk alacak olarak nitelenen ilk kredinin anapara ve faizinin tamamen ödendiği durumlarda ise diğer kredi borçları kendi nitelikleri itibariyle donuk alacak olarak
tanımlanmalarını gerektirir koşullar oluşmadığı sürece, diğer gruplar altında sınıflandırılırlar.119