SOSYAL ÇEKİNCELER VE KURBAN KESME DAVRANIŞI

Davranışlara anlam kazandırdığı için ⁹⁰ dinî olsun veya olmasın içinde gerçekleştikleri çevre önemli bir faktördür.⁹¹ Dinî inanç ve tutumların kazanılmasında

90 Morgan, Clıfford T., Psikolojiye Giriş, çev. Hüsnü Arıcı v.dğr. , Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Anakara, 1981,s.332.

91 Hökelekli, a.g.e. ,s.118.

çevre önemli olduğu gibi⁹² sürdürmek için de çevreye ihtiyaç vardır. Bireylerin dinî davranışlarını yalnızca dinî motivasyonlarla açıklamak yeterli olmayabilir. Clark, kiliseye gidenlerde tapınma amacının yanında sosyal ilişkileri güçlendirme, cemaatin desteğini alma gibi kaygılarının olabileceğini belirtir.⁹³

Bireylerin davranışlarındaki sosyal etkinin yanında, bireyde sosyal etkiyi kabul etme eğilimi vardır.⁹⁴ Bu eğilim dindarlarda sosyal düzeni koruma amaçlı olarak daha etkilidir.⁹⁵Sosyal etki karşısında bireyler yerine getirilmediğinde karşılaşılacak sıkıntıları önlemek için de uyum sağlayıcı davranışlar sergileyebilirler

Bireylerin dinî davranışları birçok faktör devreye girdiği için karmaşık yapıdadır. Hangi faktörün öncelikli olduğunu kestirmek oldukça güçtür. Kurban kesme davranışı ibadet amaçlı olarak gerçekleştirilmekle birlikte sosyal faktörlerden bağımsız değildir. Dinî davranışlarının motivasyonunda çevresel faktörler etkili olup,⁹⁶ bu etkinin gücü bireylere göre değişmektedir. Kurban kesme davranışı çevreden bağımsız gerçekleşmediği için sosyal faktörlerden etkilenmesi doğaldır. Yoksul olarak değerlendirilme korkusu, kurban öncesi ve sonrası çeşitli sorularla karşılaşmanın verdiği sıkıntılar, aile fertlerinin ve bilhassa çocukların mağdur olma endişesi, diğer insanlarla ortak hareket etme arzusu kurban kesme davranışındaki sosyal faktörler olarak sayılabilir.

Mülakat aşamasında toplanan bilgiler doğrultusunda sorular hazırlanarak sosyal faktörlerin kurban kesme davranışıyla ilişkisini araştırmak için anket metnine eklenmiştir. Kurban kesme davranışındaki soysal faktörlerin etkisi araştırılmış, daha sonra sosyal etki ile kurban kesme davranışının ilişkisi incelenmiş ve bu konuda iç ve

92 Certel, a.g.e. ,s.151; Hood Jr., Ralph, W. -Spilka, Bernard-Hunsberger, Bruce-Gersuch, Richard, The Psyhology of Religion. An Amprical Approach, s.72–105.

93 Clark, Walter Houston, The Psychology of Religion,3.Printing, Macmillian Company, Newyork, 1961,s.20.

94 Kağıtçıbaşı, a.g.e. , s.51–53.

95Argyle, Michael-Beit Hallahmi, Benjamin, The Social Psychology of Religion, ed.Kegan Paul, Routledge London and Boston, 1975,s.203–205.

96 Hökelekli, a.g.e. , s.118,Certel, a.g.e. , s.87,Peker, a.g.e, s.76.

dış güdümlü dindarlığın farklılaşmaya etkisi olup olmadığını ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Tablo 44: Sosyal Faktörlerin Etkisi Konusundaki Tutumlar

Bazı kimseler,"toplumsal çekinceler ve aile fertlerinin mağduriyetini önleme gibi nedenlerin kurban kesme üzerinde etkili olduğunu” düşünüyorlar. Siz buna katılıyor musunuz?

N %

Kesinlikle katılıyorum. 83 20,6

Katılıyorum. 171 42,5

Kararsızım. 48 11,9

Katılmıyorum. 85 21,1

Kesinlikle katılmıyorum. 15 3,7

Toplam 402 100,0

Araştırmaya katılanların %20,6’sı toplumsal çekincelerin kurban kesme davranışında etkili olduğuna kesinlikle katıldığını belirtirken,%42,5’i ise katıldığını belirtmiştir. Toplam olarak katılımcıların %63,1’i katıldığını belirtirken katılmayanların ve kesinlikle katılmayanların genel oranı %24,8 olup, kararsız olduklarını söyleyenler ise %11,9’dur.

Aynı soru katılımcıların kendilerine yönetildiğinde oranlar bir miktar düşmekle beraber yakın sonuçlar elde edilmiştir. Böylece toplumsal olarak var olduğu düşünülen sosyal çekincelerin katılımcıların yaşantılarıyla örtüştüğü tespit edilmiştir.

Tablo 45: Kurban Kesme Davranışında Sosyal Faktörlerin Etkisi

Toplumsal çekinceler ve ailenizin mağdur olmasını önleme gibi nedenlerin kurban kesmenizde etkisi var mıdır?

N % Geçerli

olan %

Etkisi vardır 237 59,0 61,9

Etkisi yoktur 146 36,3 38,1

Toplam 383 95,3 100,0

Missing System 19 4,7

Toplam 402 100,0

Kurban kesmeyenler tecrübe sahibi olmadıkları için işleme alınmamıştır.

Seçeneklerden “Etkileri çoktur” ve “Etkileri azdır” birleştirilerek “Etkisi vardır”

şeklinde tabloya alınmıştır. Sonuçlar toplumda var olduğu kabul edilen kurban kesme konusundaki sosyal etkinin bireylerin davranışlarına yansıdığını göstermektedir. Kurban kesenlerin %61,9’u sosyal faktörlerin etkisinin kendi davranışlarında varlığını kabul etmektedir.

Kesilen kurban üzerinde yoksulların hakkı olduğu düşüncesiyle kurban etlerinden bir miktarı muhtaçlara dağıtılmakta, dağıtılan bu etlere halk arasında pay denmektedir. Genel olarak pay yoksullara dağıtılmaktadır. Bazı kimseler kurban kesmediğinde kendisine pay getirilmesi sonucu yardıma muhtaç olarak değerlendirilebileceği endişesi taşımaktadırlar. Yoksul olarak değerlendirilmek benlik algısını zedelediği için bu durumu yaşamak istemeyen bazı kimseler şartlarını zorlayarak kurban kesme davranışını sergilemektedir.

Çocuk sahibi olmanın kurban kesme davranışındaki sıklığı artırdığı gözlenmiştir. Çocuk sahibi aileler sosyal çekinceleri daha çok hissetmektedir. Eğer çocukları olayları idrak edebilecek yaştaysa kurban kesme konusunda daha istekli olmaktadırlar. Çocukların “Biz niye kesmiyoruz” sorusuna cevap vermek yetişkinleri zorlamaktadır. Kurban etinin tüketildiği bir çevrede çocukların bunu görüp istemeleri anne ve babaları üzmektedir. Bunun yanında anne ve babanın çocuklarına örnek olma arzusu kurban kesme davranışındaki istekliliği artırmaktadır. Çocukların yanında diğer aile fertleri de kurban kesilmediği takdirde kurban sevincini yeterince yaşamamaktadır.

Görüşmeler süresince birçok kişiden bu konuda benzer görüşler alınmıştır.

Görüştüğümüz bir inşaat ustası:“ Son yıllar hep kesiyorum. Kesemediğim yıllar bayramlar bize zehir olurdu. Çoluk çocuk elin eline bakardı” diyerek yaşadıklarını aktarmıştır. Bu sıkıntıların yaşanmaması için genellikle kurban kesme davranışı tercih edilmektedir. Mülakatlar esnasında mesleği memur olan bir katılımcı kurban konusunda oğlu ile yaşadığı tecrübeyi şöyle aktardı: “Daha ucuza temin ettiğimiz için kurbanı her yıl köyümüze giderek anne ve babamızın yanında kesiyorduk. Bu durumdan oğlum hiç memnun değildi. Ana sınıfına gidiyordu. Mahallede arkadaşları kimlerin kurban kestiğini konuşurken oğluma siz kesmiyorsunuz, kesseniz görürüz, demişler. Ertesi yıl

bayramda oğlum kurban derisini kimseye verilmemesini istedi. Deriyi ne yapacağını sorduğumda: “Balkona asacağım ki arkadaşlarım görsün” cevabını verdi. Onu bu durumdan kurtarmak için isteğini yerine getirdim ve daha sonraki yıllar anlayacak düzeye gelinceye kadar evimizde kestik.”

İnsan sosyal bir varlık olarak toplumla ortak davranış sergileme arzusunda olup, bunu yapamayınca iç dünyasında rahatsızlık yaşamaktadır. Kurban gibi güçlü bir geleneğe sahip toplumda yaşayıp, yerine getirememek kişiyi rahatsız edebilir.

Rahatsızlık yaşamak istemeyen kimseler genellikle kurban kesmeyi tercih etmektedirler.

Bu durumda bireyleri dinî davranışlara yönelten faktörlerden biri olan çevreye uyum kaygısı oldukça etkili olmaktadır.⁹⁷Ayrıca “Şartları uygun olduğu halde kurban kesmeyen mescidimize yaklaşmasın,”⁹⁸, hadisi şerifi her ne kadar kurban kesmeyi teşvik etse de kurbanın sosyal yönünü öne çıkararak şartları uygun olduğu halde kesmeyenlere sosyal baskı olarak değerlendirilebilir.

Kurban öncesi kurulan pazarlarda alınıp satılan kurban olma vasfı taşımayan fiyatı düşük olduğu için tercih edilen “fakir kurbanlığı” diye nitelendirilen hayvanların alış verişinde alıcıların “çoluk çocuğum el eline bakmasın”, “bizimde kurbanımız olsun”,

“evdekiler et yüzü görsün”, “bu hayvan kurban olmaz ama çoluk çocuk mağdur olmasın diye alıyoruz,” ifadeleri sosyal çekinceleri göstermektedir. Halk arasında yorgun ve bitkin görünen zayıf kimselere “fakir kurbanlığı” benzetmesinin yapılması oldukça dikkat çekicidir. Sosyal çekincelerin etkili olmasının bir başka nedeni ise araştırma yapılan evrenin sosyolojik yapısından kaynaklanmaktadır. İnsanların genellikle bir birini tanıdığı bu şehirde sosyal ilişkiler önemini korumaktadır. Geleneksel topluma ait ilişkiler henüz kaybolmamış olup, insanlar çevrelerinde yaşayanlara karşı kayıtsız kalmamaktadır. Bu durum sosyal çekincelerin etkisini artırmaktadır. Sosyal çekincelerden etkilenen kimseler kesemediklerinde genellikle bayram bir yakının yanında geçmeyi tercih etmektedirler. Mülakatlarda çok az da olsa kurban kesemediği

97 Bkz. Apaydın, Halil, “İbadet Psikolojisi” Tabula Rasa, Yıl 3, sy. 9,2003,s.181–198.

98 İbni Mâce, Edâhi,2;Ahmed bin Hanbel, Müsned, II,321.

yıllar sosyal çekincelerden kurtulmak için evde yokmuş gibi davranarak kapıyı kimseye açmayanların olduğu tespit edilmiştir.

Sosyal çekinceler aileler tarafından çocuklarına aktarılmaktadır. Aile büyüklerinin davranışlarından etkilenip, öğrenen çocuklar aynı şartlarla karşılaştıklarında benzer davranışlar sergilemektedir. Belediyede çalışan bir işçinin çocukluk yıllarına ait tecrübeleri bu yaklaşımı desteklemektedir: “Babam rahmetlik kurban kesemediği yıllar tarlaya giderdi. Bu durumdan çok etkilenirdik. Bugün bu sıkıntıları yaşamamak için elimden gelen gayreti sarf ederek her sene keserim.” Bu örnekte olduğu gibi görüşleri alınan birçok kimse sosyal çekincelerin kurban üzerinde etkili olduğunu kabul etmiştir.

Tablo 46: Sosyal Çekinceler Konusunda Tutum- Davranış İlişkisi

Bazı kimseler,"toplumsal çekinceler ve aile fertlerinin mağduriyetini önleme gibi nedenlerin kurban kesme üzerinde etkili olduğunu” düşünüyorlar. Siz buna katılıyor musunuz?

Tabloda “Katılıyorum” ile “Kesinlikle katılıyorum” ve “Kesinlikle katılmıyorum” ile “Katılmıyorum” birleştirilmiştir. Sosyal faktörlerin etkisi konusunda tutum ve davranışların ilişkili olduğu görülmektedir. Kurban konusunda sosyal faktörlerin etkili olduğunu kabul edenlerin davranışlarında %87,9 oranında bu faktörlerin etkili olduğu görülürken, kabul etmeyenlerde ise bu oran %12,1’dir.

Veriler “Sosyal faktörlerin etkili olduğunu kabul etme ile kurban kesme davranışında bu faktörlerden etkilenme arasında ilişki vardır.”hipotezini doğrulamaktadır(X²=189,743;p<0,005).