Kansız kurban konusunda en çok görülen objelerin başında bitkiler gelir.
Bitkilerin gıda amacıyla kullanılmış olması gerekmez bazı dinlerde çiçek sunuları bulunmaktadır.72Gelişmiş topluluklarda ise bitkinin dışında mücevher, para ve metal ürünler görülür.73Kansız kurbanın bitki veya metal olmasının dışında kişinin kendini mutlak bekârete, açlığa, sessizliğe mahkûm etmesi, inandığı bir şeye adaması bir çeşit kansız kurban olarak değerlendirilmektedir.74 Bazı toplumlarda görülen kurban hayvanını başıboş salıverme âdeti de kansız kurban sınıfına girmektedir.75
Kansız kurban çeşidinin başında yiyecek ve içecek kurbanları gelmektedir.
Buğday pirinç, arpa, darı, vb. hububatlar yiyecek kurbanına girmektedir. Su, bira, şarap, kımız gibi sıvı takdimeler ise içecek kurbanlarıdır. Bu kurbanlar toplumların ürettikleri ve önem atfettikleri gıdalarla yakından ilişkilidir. Orta Asya’da hayvancılıkla geçinen topluluklarda süt ve kımız, Orta Doğu ve Akdeniz coğrafyasındaki tarım toplumlarında şarap sunulmuştur. Bu sunuların temelinde minnettarlık, bereket beklentisi, mevcut döngünün devamı, kıtlık gibi doğal afetler ve istenmeyen durumlardan korunma vardır.
Önemli sayılan gıdaların sunulmasıyla insanlara daha bol olarak döneceği düşünülmüş ve gelecek kaygısı giderilmeye çalışılmıştır.
İçecek sunularından şarap üzümün kanı sayılmış ve su gibi hayat verici özelliği olduğuna inanılmıştır.76Bu düşünce Hristiyanlıkta gelişerek ritüele bürünmüştür. İslam öncesi Türklerde üretilen ve önemli sayılan kımız ve süt77sunulur, süt içmeden önce bazı Türk topluluklarında süt duası okunur süt içtikten sonra göğe
71 Özkan, ,a.g.e, s.47;Emiroğlu, Kudret-Aydın Süavi, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2003,s.507.
72 Güç, Ahmet, Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İstanbul, 1999, s.75.
73 Henninger.”Sacrifice”, s.546.
74 Gündüz, a.g.e. , s.226–227.
75 Özkan, a.g.e. , s.80.
76 Pike, E.Royston, Encyclopedia of Religion and Religions, s.231.
77 Erdem, Mustafa, Kırgız Türkleri Sosyal Antropoloji Araştırmaları, ASAM, Ankara, 2000, s.118.
doğru üç parmakla süt serpilirdi.78Bu uygulamada üretilen ve devamı istenen gıdaların gök tanrı inancıyla birleşerek ritüele dönüştüğü görülmektedir. Yiyecek ve içecek kurbanları toplumların yaşadıkları coğrafyaya bağlı olarak beslenme tarzıyla yakından alakalıdır. Japonlarda deniz ürünlerinden yapılmış yemekler,79Afrikalı topluluklarda ise mısır ve yer elması,80 Hindistan’da kurban ateşine dökülen tereyağının81 kullanılması bu tezi doğrulamaktadır.
Kansız kurbanlar yiyecek ve içecek kurbanlarıyla sınırlı değildir. İnsan veya hayvan yerine onların vücudundan alınan bir parçanın sunulmasına bedel kurbanı denir.
İnsan ve hayvan kurbanından önce veya sonra başladığı konusu yeterince açık değildir.
Çeşitli toplumlarda el, kol, kulak, erkek cinsel organlarının kesilip sunulduğu veya bedende açılan yaradan kan akıtıldığı bilinmektedir. Bedel kurbanının en yaygın formları saç ve iffet kurbanlarıdır.82 İffet kurbanları bazı toplumlarda hadım olma, cinsellikten feragat, bazı toplumlarda ise fahişelik olarak tezahür etmiştir. Eski Yunan ve Ermeni tarihinde kutsal fahişelik görülmüştür.83 Saç kesme uygulamasına en sık olarak mitolojide rastlanmaktadır. Genç erkekler saçlarını ilk defa kestiklerinde koruyucu tanrı Apollon ve sonsuza kadar genç kalacağına inanılan tanrı Herakles’e adarlardı.84 Vücuttan bir parçanın sunumu bedeni kutsallaştırma ve bunu işaretleme amacına yönelik olabilir. Bunun yanında kurbancı bu uygulamayla sembolik olarak kendi vücudunu temsil eden fakat hayati önemi olmayan bir parçayı sunmaktadır.
Sunulan parçayla kalan bütünü güvenceye alma amaçlanmış olabilir. Şaç gibi kolay ve bol bulunan takdimlerin sunulması, kurban için fahişelik yapılması insanoğlunun samimiyet ve fedakârlık gösterisiyle kendilerini tatmin ederek bir yerde tanrıları kandırma çabası olarak görülebilir. Bedel kurbanın bir diğer çeşidi günah keçisi
78 Aslıyüce, Erdoğan, Adım Adım Türk Yurtları,2.Baskı, Yesevi Yayıncılık, İst., 1997, s.151–152.
79 Berthier, Laurence, “ Mevsimsel Bayram ve Törenler” Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü(DMS), c. II, YönetenYues Bonnefoy, Türkçe baskıyı hazırlayan Levent Yılmaz, Dost Yay. Ankara, 2000,s.748–754.
80 Adewale, S. A. , “a.g.m”, s. 592.
81 Biardeau, Madleine, “Kamedhenu. Mitik İnek, Mutluluğun Sembolü” , DMS, c. I, yön. Yues Bonnefoy, Türkçe baskıyı haz. Levent Yılmaz, Dost Yay., Ankara, 2000,s.535.
82 Özkan, a.g.e. , s.80.
83Detienne,Marcel,“Adonis ve Adonia Bayramları” DMS, c.I, Dost Yay., Ankara, 2000, s.26 ; Georges, Charachidze, “Ermenistan. Dinler ve Mitler”, DMS, c. I, Dost Yay. , Ankara, 2000,s.23–27.
84 Duval, Paul Marie, “Apollon”,DMS, c. I, Dost Kitabevi, Ankara, 2000,s.48–52.
uygulamasıdır. Günah keçisi Çin’de insan, Ceram adasında içi yiyecek dolu gemi, Yahudilerde keçi, Hindistan’da piliç, domuz, keçi, Aymara Kızılderililerinde lama olarak karşımıza çıkar.85Bedel kurbanın bu türünde en önemli motivasyon arınma, günahların getireceği olumsuzluklardan korunma ve tabiatüstü güçlerle ilişkileri onarmadır.
Eski Türklerde ölen kişinin atının kuyruğunun kesilmesi,86 cahiliye Araplarının hayvanların bir parçasını kesmeleri87 bazı toplumlarda yapılan kurban yerine sunulan heykeller bedel kurbanı kapsamına girmektedir. Yahudilik ve Müslümanlıktaki sünnet uygulamalarını bedel kurbanın uzantısı olduğunu ileri süren araştırmacılar bulunmaktadır.88Toplumumuzda görülen kan kardeşliği uygulaması da bedel kurbanına yakın görünmektedir.
Kansız kurbanın bir diğer türü de ruhani kurbandır. İnsanların kendilerini Tanrı’ya veya mabet hizmetlerine adamaları, bekâreti koruma, inzivaya yönelme, arzu ve isteklere sırt dönme, sürekli ibadetle meşgul olma bu kurban türünün başlıca özelliklerindendir.89 Bu kurban türü günümüzde daha çok Hristiyanlık ve Budizmde görülür. Hristiyanlıkta ve Budizmde kanlı kurbanın yasaklanmaya çalışılması, Hint dinlerinde riyazetin önemli olması bu dinlerde ruhani kurbana önem verilmesine neden olmuştur. Budizmde “doğru kurban” kişinin dünyayı terk edip kendini dinî hayata adaması ile olur.90Kendini adama kurbanı günümüzde bazı tarikatlarda görülmektedir.
Bunlardan en dikkate değer olanları ise Moonculuk91 ve Opus Dei92 tarikatlarıdır.
Ruhani kurban türünde en önemli motivasyonun adama duygusu olduğu görülmektedir.
85 Bkz. J.G.Frazer, Altın Dal, c.II, s.170–202.
86 Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, c.IV, K.B.Y. , Ankara, 1991, s.199.
87 Ateş, Ali Osman, İslam’a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Âdetleri, Beyan Yay. ,İst., 1996,s.215.
88 Erginer, Gürbüz, Kurban Kurbanın kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, Yapı Kredi Yayınları (Y.K.Y.) , İstanbul, 1997,s.23.
89 Özkan, a.g.e., s.89.
90 Davids, C. A.F.Rhys,”Sacrifice(Budist)” ERE, c.XI, ed.James Hastings, T&T Clark, Edinburgh, 1994, s.7–8.
91 Bkz. Bıyık, Mustafa, Küresel Bir Din Projesi Olarak Moonculuk Tek Din, Tek Dil ve Tek Millet Olma Projesi, Birey Yayıncılık, İst., 2002, s.124–138.
92 Bkz. Yel, Ali Murat, “Bir Katolik Tarikatı: Opus Dei”,Divan Dergisi, sy. 2, 2002, s.151–165.