BÖLÜM21

TEORİK ÇERÇEVE: KURBAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. ETİMOLOJİK AÇIDAN KURBAN TERİMİ

Türkçedeki kurban kelimesine karşılık olarak Latince kökenli batı dillerinde sacrifice, sacrificie, victim, eucarastie, redemption¹ kelimeleri kullanılır. Bunlardan kurbana karşılık olarak kullanımı en yaygın olanı ise “sacrifice” terimidir. Kökeni kutsal anlamına gelen “sacer” ile yapmak anlamına gelen “facere” kelimelerinin birleşmesiyle oluşan dinî eylem, takdis etmek, hediye vermek² anlamları taşıyan Latince

“sacrifacere”³ veya “sacrificium”dur.⁴ Kelime çeşitli canlı veya cansız nesneleri tabiatüstü olarak nitelenen varlıklara sunmak suretiyle kutsallaştırma(make holy)⁵ anlamına gelmektedir. Takdimeler tabiatüstü varlıklara tahsis edildiği andan itibaren kutsal olarak değerlendirilirler.⁶ Başlangıçta sacrifice kelimesi tanrı adına yapılan bir merasimi ifade ederken zamanla törenin üzerinde gerçekleştiği sunuyu ifade etmeye başlamıştır.⁷

1 Sezen,Yümni,Kurban ve Din, , s. 43.

2 Henninger, Joseph, “Sacrifice”, s.544.

3 H.P.S., “Sacrifice”,Encyclopedia Britannica (EB), c. XIX, Chigago, 1970,s.864–867.

4 James, E.O. , “Sacrifice”, c. XI, ERE, s.1; Henninger , “Sacrifice”, c. XII, ER, s.544.

5Grolier Universal Encyclopedia(GUE),c. XVII, Canada, 1970, s.48.

6 Yerkes, Royden Keith, Sacrifice, Adam and Charles Black, London, 1953, s. 5–6.

7 Yerkes, a.g.e. ,s. 6–7.

Kurban ile yakından ilgili bir diğer Latince kaynaklı terim ise “offering”dir.

Almanca opfer, Fransızca offrande,⁸ İngilizce offer olan kelimeler Latince “offere”

fiilinden türetilmiş olup, sunmak, takdim etmek anlamına gelir. Offering kapsam olarak sacrifice kelimesinden daha geniştir. Öldürülerek sunulanlara sacrifice kullanılırken, her ne şekilde olursa olsun tüm sunular için offering kelimesi kullanılmaktadır.⁹

Bu kelimelerin yanında Hristiyanlıktaki kurban anlayışı ile yakından ilgili kan (blood), kurtarma ve geri alma (redemption), kefaret (atonement), ahit (covenant) vekâleten kurban (expiation),¹⁰ fidye (ransom) ve bedel (substitution)¹¹ anlamına gelen terimler günümüz çalışmalarında göze çarpmaktadır. İncil’de ise Hz. İsa için “günahlar için son kurban^”,¹² dünyanın günahını kaldıran “Tanrı kuzusu”¹³gibi ifadeler kullanılmaktadır.

Sümer dilinde kurban için iki ayrı kelime kullanılmaktadır. Bunlardan "puhu"

insanın yerine geçen, “dinanu” ise sunulan kurban ile kurban sunucusunu özdeşleştiren anlamı taşımaktadır.¹⁴ Sami kökenli dillerde ise kurban karşılığı birçok kelime vardır.

İbranice ve Arapçada kurbanın cinsi, sunuş şekli ve amacına göre kullanılan terimler bulunmaktadır. Kabala’nın en eski metni olan Seferha-Bahir’de kurbanın birleştiriciliğine dikkat çekilmektedir. İbranicedeki korban’ın karev kökünden gelip üç noktayı birleştirdiği anlatılmaktadır. İlk olarak Tanrı ve insanı, ikinci olarak anne ve babayı, üçüncü olarak metafizik dünyada erkek ve dişi elementleri birleştirdiği yönünde tefsiri yapılmıştır.¹⁵İbranicedeki “godashim”(takdis edilmiş şeyler) Yahudilikteki kurbana tekabül eder.¹⁶ Diğer terimler ise yaklaştıran anlamında “gorban”,¹⁷ vergi

8 Başaran, Kurbansal Sunu, s.56.

9 Henninger, “Sacrifice”, s.544.

10 Güç, a.g.e. , s.6.

11 Scheffczyk, Leo, “ Substitution (Representation),Encyclopedia of Theology(ET),ed. Karl Rahner, Crossroad, New York, 1986,s.1491–1492.

12 İbranilere Mektup,10/1–18.

13 Yuhanna,1/29.

14 Kaçmaz,Safa, ttp://toplum ve tarih.blogcu.com,17.08.2006.

15 D. ,Y. “(Sacrifice)In The Kabbalah”, Encyclopedia Judica (EJ), c.XIV, Keter Publishing House, Jarusalem, 1996,s.608–616.

16 Güç, a.g.e. , s.5.

17 Levililer,1/2–9.

anlamına gelen “minha”,¹⁸ önceleri ateşte yakma anlamı verilirken daha sonra hediye anlamına geldiği düşünülen “iseh”,¹⁹ kan dökme anlamına gelen “zebah”²⁰ ve ateşte yakılan kurban anlamına gelen “olah”tır.²¹Yahudilikte tüm sunular korban olarak ifade edilirken kanlı kurbanlar ise “zebah” olarak ifade edilir.²²

İbranicedeki “korban” sözcüğünün Arapçaya Aramice vasıtasıyla geçtiği kaynaklarda yer almaktadır.²³Arapçada kurban “krb” kökünden mastar olup “yakınlık”

ve “akrabalık” anlamları taşımaktadır.²⁴Kur’an’da kurban karşılığı olarak boğazlayarak kesme olan²⁵ “zebeha”²⁶ fiili, “neseke” kökünden “nüsuk, mensek”²⁷ ve deve kurbanı için“nahr”²⁸, Allah’a yaklaşmak veya ihram yasağını çiğnemekten dolayı Harem-i Şerif’e kendisi yahut parası gönderilen kurban anlamlarına gelen²⁹ “hedy”³⁰kelimeleri ve Kurban Bayramı’nda Allah’a yaklaşmak amacıyla kesilen belli cins ve evsaftaki hayvanlar için Arapçada “uhdiye”³¹, “dahiye” ve ”ıhdiye”³² kelimeleri kullanılmaktadır.

Afrika’dan bir örnek vermek gerekirse Nijerya’da kurban için kullanılan iki kelime vardır. “Ebo” ve “etutu” kelimelerinin anlamları oldukça dikkat çekicidir. Ebo

18 Tekvin,4/3.

19 Werblowsky, R. J. Zwi-Wigoder, Geoffrey, The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, New York, 1997, s.598.

20 Çıkış, 10/25; 12/27.

21 Güç, a.g.e. , s.201.

22 Güç, a.g.e, s.5.

23 Wensinck, A. ,J. ,“Kurban”,c.VI, İslam Ansiklopedisi (İA), M.E. Basımevi, İstanbul, 1952,s.1013–

1014;Cilacı, Osman, Dinler ve İnançlar Terminolojisi, Damla Yay. , İstanbul,2001, s. 211.

24 Sarı, Mevlüd, Arapça Türkçe Lügat, Bahar Yay. , İstanbul, 1982, s.1211; İbrahim, Mustafa v.dğr. El-Mu’cem-ul Vasît, Çağrı Yay. İst., 1984, s.723.

25 Bakara,2/49, 67; Mâide, 5/3.

26 Mâide,5/3; Neml,27/21; Kasas,28/4; Sâffât 37/102.

27 Bakara,2/196;Hac,22/34.

28 Kevser,108/2.

29 Döndüren, Hamdi, “Hedy”, c. III, Şamil İslam Ansiklopedisi(ŞİA), Şamil Yay. , İstanbul, 2000, s.233–

234.30Bakara,2/196; Mâide,5 /2,95.

31 Bilmen, Ömer Nasuhi, Kurban Mahiyeti, Vücûbu, Hikmet-i Teşrîiyyesi,2.bs., Ankara, 1956, s.13.

32 Aydın, Ali Arslan, “Kurbanın Dinî Hükümleri ve Hikmetleri”, Diyanet Dergisi, c. XIV, sy.6,Kasım-Aralık, 1995, s.325–341; Cilacı, Osman, “Dinler Tarihi Açısından Bir Araştırma: İlahi Dinlerde Kurban”, Diyanet Dergisi, c. XVIII, sy. 6,Kasım-Aralık, 1979, s.360–371.

ibadet, saygı ve tapınma anlamında kurbandır. Sadakat ve hediye sunularını kapsar.

Etutu ise barış ve teskin anlamında olup kefaret takdimesini içine alır.³³

Türklerin kurban karşılığı olarak üzerlerinde ittifak olmamasına rağmen birçok kelime kullandığı bilinmektedir. “Taylga”,³⁴ “yağışlık tapıg”,³⁵ Kırgız ve Kazaklarda

“kudayı”, Yakutlarda ise “kereh” ³⁶ sözcükleri kurban karşılığı kullanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut kurbanlık hayvan için “yağış”³⁷ kelimesinin kullanıldığını belirtmektedir. Eröz

“tolu” veya “dolu”³⁸, J.P.Roux ise ilahî dua anlamına gelen “tablig”³⁹ sözcüğünün kullanıldığını ifade etmektedir. Kansız kurban anlamında ise “saçı, saçu, saçılga”⁴⁰ sözcükleri kullanılmıştır.

Günümüz Türkçesinde kurban “Dinî bir buyruğu veya bir adağı yerine getirmek için kesilen hayvan” anlamına gelmektedir.⁴¹ Bir ülkü uğruna feda edilen, kendini feda eden, kaza veya felakette ölen, maddi ve manevi bakımdan felakete sürüklenmiş veya insani değerlerini yitirmek zorunda kalmış kimse için mecazî anlamda kurban kelimesi kullanılmaktadır. Bunların yanında yalvarma anlamında, aşırı sevgi ve hayranlık için, bazı bölgelerimizde de hitap şekli olarak kullanılmaktadır.⁴²

33 Adewale, S.A. , “Afrika’nın Geleneksel Dininde Kurban”,Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (U.Ü.İ.F.), Dergisi, çev. Ahmet Güç, c. VII, sy. VII, Bursa, 1998, s.587–600.

34 Radloff, F. W. , Sibirya’dan(Seçmeler) çev. Ahmet Temir, Kültür Bakanlığı, Kültür Eserleri:6, M.E.

Basımevi, İstanbul, 1976, s.237.

35 Esin, Emel, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi, İstanbul, 1978,s.100.

36 İnan, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi(T.T.K), III. bs. ,Ankara, 1986, s.98;Günay, Ünver-Güngör, Harun, Türk Din Tarihi, Laçin Yayınları, Kayseri, 1988, s.77.

37Kaşgarlı, Mahmut, Divanü Lügat-it Türk, c.III, çev. Besim Atalay, T.D.K. Yay. ,Ankara, 1992, s.10.

38 Eröz, Mehmet, Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992, s.40.

39Paul Roux -Jean, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İşaret Yayınları, İst., 1994, s.199.

40Gökbel, A. , “Türk Halk İnançlarında Din ve Din Anlayışı”,Dinler Tarihi Derneği Yay, Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu II, Konya, 2000, s.179–197; Günay, Ünver-Güngör Harun, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, OcakYay. , Ankara, 1997, s.63–64; İnan, A. Eski Türk Dini Tarihi, K.B.Y. , İst., 1976, s.53–54.

41Parlatır, İsmail v.dğr. , Türkçe Sözlük, T.D.K. ,8. bs. , c. II, Ankara, 1998,s.1409.

42A.g.e. ,s.1409; Büyük Larousse, c.XIV, İnterpress Basın ve Yayıncılık A.Ş, İst., 1986,s.7170.

2. KURBAN TANIMLARI

Araştırmanın temel kavramı kurban olduğu için tanım önem arz etmektedir.

Dinin tanımında görülen zorluklar⁴³ kurban için de geçerlidir. Bütün dinlerdeki kurbanları ve çeşitlerini içine alacak bir tanım yapmak oldukça zor görünmektedir.

Takdimelerin çok çeşitli olması, kurban inanç ve uygulamalarının dinlere göre farklılık göstermesi, kurban kelimesinin farklı dillerde değişik anlamlar ifade etmesi genel geçer bir tanım yapmayı zorlaştırmaktadır. Bütün bunlara rağmen konunun daha iyi anlaşılması için yapılmış bazı tanımlar şöyle sıralanabilir:

Hediye amacıyla verilen bir şeyin ayin tarzında sunulmasıdır.⁴⁴

Değerli bir şeyden vazgeçip onu tabiatüstü varlıklar için feda etmektir.⁴⁵ Herhangi bir yiyecek veya içecek maddesini tanrıya tahsis etme eylemidir.⁴⁶ Tahsis edilenler ve katılanların kutsallaştığı sebze, hayvan veya insanı aşkın dünyaya adama törenidir.⁴⁷

Takdim ve takdis edilen bir şeyin tüketilerek tanrıya bağışlanmasıdır.⁴⁸

Kurban Tanrı’ya bağlılığın bir işareti olarak, altar üstünde tamamen ya da kısmen imha edilen herhangi bir sunu, sebze veya hayvandır.⁴⁹

Tanrıyı etkilemek veya tanrı ve kurbanı sunan arasında yakınlık oluşturmak için insan, hayvan veya herhangi bir nesneyi adama eylemidir.⁵⁰

Tapınılan yüce varlığa veya güce şükran duygularını belirtme, bir şeyler dileme veya günahlara kefaret olması gibi nedenlerle sunulan hediyedir.⁵¹

43 Yaparel, Recep, “Dinin Tanımı Mümkün müdür?”, D.E.Ü.İ.F.Dergisi, c. X, İzmir, 1987, s. 403–414.

44 Hinnellss, John R. ,The Penguin Dictionary of Religions, London, 1988,s.279.

45The Wordsworth Dictionary of Beliefs and Religions, ed. Rosemary Goring, Edinburg, 1992,s.451.

46 Mathew, Shailer-Shmith, Gerald Birney, A Dictionary of Religion and Ethics, U.S.A, 1921,s.394.

47 Bianchi, Ugo, Dinler Tarihi Araştırma Yöntemleri, çev. Mustafa Ünal, Geçit Yay. , Kayseri,1999, s.59.

48 McKenzie, John, “Sacrifice”,Dictionary of Bible, Geoffey Chapman, London, 1965, s.754.

49De Vaux, Ronald, Ancient Israel: Its Life and Institutions, Darton Longman and Todd, London, 1976,s.415.

50 Sharpe, Eric J. , Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, çev. Ahmet Güç, Arasta Yay. , Bursa,2000,s.44

Tanrıya sunmak için bir şeyi kutsallaştırmaktır.⁵²

Tanrıya hediye etmek için tahrip edilerek kutsallaştırılan objenin bir tür dinî sunumudur.⁵³

Dinsel bir buyruğu, bir adağı yerine getirmek amacıyla kesilen hayvandır.⁵⁴ Tanrı veya doğaüstü bir varlığa sunulan candır.⁵⁵

Allah’tan başka ilah olmadığını ilan etmek, kötülükleri terk edip, en çok sevilen şeyi Allah’a sunmanın sembolü olarak hayvan kesmektir.⁵⁶

Kurban kişinin gönlünde önemli yer tutan sevdiği şeylerle bağını kesmesidir.⁵⁷Bu tanıma göre kurban nesnesinin soyut da olabileceği görülmektedir.

Günümüz batı dünyasında kurban kelimesi anlam olarak daha geniş kapsamlı ele alınmaktadır. Kazanmak için kaybedilen her şey kurban olarak değerlendirilmektedir.⁵⁸Bir sanatçının sanatı uğrunda katlandığı sıkıntılar, başarı için yapılan fedakârlıklar, Amerika’nın gelişmesine katkıda bulunup emeklerini alamayan işçiler⁵⁹ ve hatta soykırım mağdurlarını kurban olarak değerlendirenleri görmekteyiz.⁶⁰Dinî kavramların anlamlarını teke indirgeyerek yorumlara kapatmak mümkün değildir.⁶¹Dolaysıyla farklı yaklaşımların olması doğaldır. Bu durum kurbanın hem farklı açılardan değerlendirilmesini mümkün kılmakta hem de kurban çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Bunların yanında bu tür yaklaşımlarda tanrı kavramının

51 Gündüz, a.g.e. ,s.226; Örnek, Sedat Veyis,100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Fono Tesisleri, İstanbul, 1971, s.87.

52GUE,”Sacrifice”,s.48.

53The Columbia Encyclopedia(CE),Sixth Edition, Columbia Universitiy Press, New York, 2004, s.4159.

54Büyük Larousse, XIV, s.7170.

55Ana Britannica, c.XIV, Ana yayıncılık A.Ş. , İst., 1993, s.72.

56 Bkz. Şeriati, Ali, Hacc, çev. Ejder Okumuş, Şûra yay. , 3. bs., İstanbul ,2002,s.116–137.

57 Bkz.Sarwar, Ghulam, “Sacrifice-The Making Of a Muslim”, volume X,number 2, summer, Hamdard İslâmicus, 1987, s.101–104.

58 Başaran, Melih, Kurbansal Sunu, s.78.

59Susan, L., Mizruchi, Sacrifice Science The Science of Sacrifice: American Literature and Modern Social Theory, Princeton University Press, Princeton NJ, 1998, s. 15.

60 Robbins, Jill, “Sacrifice”, s.296.

61 Tokat, Latif, Dinde Sembolizm, Ankara Okulu Yay. ,Ankara, 2003,s.50.

olmaması yetersizliklerini göstermektedir. Kurban için kurbanı sunan, kurban ve kurbanın sunulduğu tabiatüstü varlığın olması gerekir.

Üzerinde uzlaşılmış bir tanım olmamakla birlikte yapılan tanımlarda kurbanın farklı boyutları öne çıkarılmaktadır. Bunun yanında yapılacak tanımları içinde yaşanılan kültürel ortam hem etkileyebilir hem de sınırlayabilir. Yahudi kültürünü dikkate alarak yapılacak kurban tanımında altar, Hristiyanlığa uygun tanımlarda fedakârlık ve kefaret kavramları öne çıkabilir. Bütün bunların yanında tanımlarda ortak kavramlar bulunmaktadır. Bunlar sunucu, sunu ve kendisine kurbanın sunulduğu yüce güç veya güçlerdir. Şükür, kefaret, dileğinin gerçekleşmesi, yüce güçlerle ilişkileri iyi tutma, onlara sadakat gösterme, mahsulün bereketli olması, gelecekten emin olma vb.

kurbancıların amaçları içine sokulabilir. Amaç yönünden kurbanlarda benzerlik olmasına karşılık sunuş tarzı ve sunu çeşidi olarak farklılıklar bulunmaktadır. Bütün bu zorluklara ve yapılacak tanımın eksikler taşımasına rağmen araştırmada kılavuz olacak bir tanım yapılması gerekmektedir. Konu kanlı kurban olduğu için kurban, “Nitelikleri belirlenmiş çeşitli amaçlarla Allah için kesilen hayvan” şeklinde tanımlanabilir.

3. KURBAN ÇEŞİTLERİ

Bazı kaynaklarda kurbanın paleolitik⁶² dönemde başladığı ileri sürülürken, bu dönemde geçim kaynağı olarak avcılık yapıldığını, tarihsel olarak kurbanın ortaya çıkışının tarım toplumlarında olduğunu savunan karşı görüşler vardır.⁶³İlk kurbanın ne zaman, nasıl başladığını, ilk takdimenin ne olduğunu ve daha sonra neden ve nasıl çeşitlere ayrıldığını tespit etmek oldukça zor görünmektedir. Takdime çeşitlerinin oldukça fazla olması konuyu daha karmaşık hale getirmektedir. Zorluklara rağmen kurban sunularının insan, hayvan, tahıl ve fedakârlık duygusu şeklinde somuttan soyuta doğru geliştiğini ileri süren araştırmacılar bulunmaktadır.⁶⁴ Bu ve benzeri yaklaşımların

62 Güvenç,Bozkurt,İnsan ve Kültür, III.bs.,Remzi Kitabevi,İstanbul, 1979, s.160; Hançerlioğlu,Orhan, İslam İnançları Sözlüğü,III.bs.,Remzi Kitabevi,İst.,2000,s.273;Güç Ahmet, “Kurban” T.D.V. İslâm Ansiklopedisi(TDVİA),c. XXVI,T. D.V.Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi,Ankara,2002,s.433-435.

63 TCE, s.4159.

64 Rosenberg, Donna, Dünya Mitolojisi ,çev.Koray Atken v.dğr.,İmge Yay. ,3.bs., İst., 2003,s.54.

meseleyi çözmekten ziyade kurban konusundaki düşüncelere zenginlik kattığı söylenebilir. Antik Yunanda kurbanı araştıran Dennis, ilk kurban çeşidinin insan kurbanı olmadığını, bunun daha sonraki dönemlerde kendini kurban etme (self-sacrifice) tarzında Truva’da başladığını, zamanla bu kurbanların popüler hale geldiğini, öncesi ve sonrası farklı sunuların olduğunu belirtmektedir.⁶⁵

Konuyu zorlaştıran takdime çeşitliliğinin tersine kolaylaştırıcı bazı genellemeler yapmayı sağlayacak bilgiler bulunmaktadır. Toplumların temel uğraşısı, ekonomik seviyeleri, gelişmişlik düzeyleri vb. faktörler kurbana yansımaktadır. Çiftçi toplumlarda tahıl,⁶⁶avcı toplumlarda av hayvanları, göçebelerde at ve deve, yerleşik hayata geçenlerde ise çiftlik hayvanları ve kümes hayvanlarını görmekteyiz.⁶⁷Ekonomik durumu iyi olan toplumlarda mücevherler, düşük toplumlarda ise hamurdan ve balmumundan yapılmış hayvan heykelcikleri⁶⁸ kurban olarak sunulmuştur.

İlahî dinlerin metinlerinde geçen Habil ve Kabil’in kurbanları günümüzdeki geçerli tasnife temel oluşturmaktadır. Aralarındaki problemi çözmek için kurban sunmaya karar verdiklerinde Habil çoban olduğu için sevdiği besili bir koç, Kabil ise çiftçi olduğu için mahsulünün değersiz kısmından bir demet sunar.⁶⁹Geleneksel yorumların çoğunda takdimenin önemi vurgulanmakta, Habil’in değerli bir malını sunduğu için kazandığına dikkat çekilmektedir. Bunların yanında sununun öneminden ziyade samimiyetin önemli olduğunu belirten yorumları da görmekteyiz.⁷⁰ Bu yorumların birbirini tamamladığı söylenebilir. Habil samimi olarak değerli bir mal sunmuş olabilir, fakat olayın başındaki haklılığı göz ardı edilmemelidir. Bütün bunların yanında Hz. Âdem’in oğullarının sundukları kurbanlar bir yerde tarihte ve günümüzdeki

65 Dennis, D.Hughes, Human Sacrifice in Ancient Greece, Routledge, New York, 1991,s.60.

66 Henninger, “Sacrifice”, s.546.

67 Henninger, “Sacrifice”,s.546.

68 Frazer, James G., Altın Dal, c. II, çev. Mehmet H.Doğan, Payel Yay. , İstanbul, 1992, s.83.

69 Bkz. Mehmed Vehbi, Büyük Kur’an Tefsiri, c. III, Üçdal Neş. , İst., tsz. , s.1118–1204; Bkz. Yazır, M.

Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, c. III. İst., tsz. , s. 220–230.

70 Şeriati, Ali, İbrahim İle Buluşma çev. A.Eymen Reyli, Fark yay. , Malatya, tsz. , s.45–49.

kurbanların prototipini oluşturmaktadır.⁷¹Bir başka ifadeyle Kabil’in kurbanı kansız, Habil’in kurbanı ise kanlı kurbanların ilki olarak sayılabilir.

Belgede KURBAN İLE İLGİLİ İNANÇ VE TUTUMLAR (sayfa 41-49)