Birçok toplumda kanın hayatın özsuyu olarak değerlendirildiği görülmektedir.
Kan içmenin yaşam enerjisini artırdığına93 ve kan bağının oluşmasını sağladığına inanılıyordu.94Mitoloji kaynaklarında insanların kurban kanı sakladıkları, bunlarla statü sağladıkları ve onlara değer biçtikleri görülmektedir. İnsan kanından sonra hayvan kanı, bitkilerden alınan sıvılar da bitki kanı olarak son sırada yer alıyordu.95 Kanın sözleşme, kutsallaştırma, arınma, korunma, statü ve büyü için kullanıldığı bilinmektedir. Kana atfedilen önem, bünyesinde kan taşıyan canlıların diğer canlılara göre değerli sayılması ve hayvanların insanlara diğer sunulara göre daha yakın olması gibi faktörlerin kanlı kurbanı etkilediği düşünülebilir. Fakat bazı toplumlarda kan akıtmadan suda veya karada boğarak öldürme yöntemleri uygulanmaktadır. Bu yöntemlerle öldürülen kurbanlar da kanlı kurban sınıfına dâhil edilmektedir.
En yaygın kanlı kurban uygulaması hayvan kurbanıdır. Farklı toplumlarda görülen kurban hayvanları oldukça çeşitlidir. Kanatlılardan, karadaki ehlî ve vahşi hayvanlardan, denizlerdeki çeşitli balık türlerine96 kadar birçok hayvan bu sınıfa girmektedir. Kurbanlık hayvanlarda önceliği toplumların geçim kaynakları ve hayvanlara atfettikleri önem belirlemekteydi. Avcı toplumların kurbanları ile ziraat toplumlarının kurbanlarında farklılıklar görülmektedir. Bütün dinlerde hayvanın iri ve sağlıklı olmasına önem verilmiştir. Bazı araştırmacılar bunun ilkellerdeki kurbanın tanrılara hayat ve güç kattığı inancından kaynaklandığını belirtmektedirler.97Bu uygulamayla tanrılardaki güç insanlara dönüyordu.98Bu düşüncenin tam tersi de mümkün olabilir. Sağlıklı ve iri hayvanlar kurban olduktan sonra bazı uygulamalar hariç insanlarca tüketiliyordu. Ayrıca insanlardaki kurbanlarla özdeşleşme, samimiyet göstergesi gibi nedenlerin yanında tabiatüstü güçleri etkileme çabaları dikkate alınmalıdır.
93Fromm, Erich, İnsandaki Yıkıcılğın Kökenleri, c.II, çev. Şükrü Alpagut, Payel Yay., İst., 1985, s.7–9
94 Sezen, a.g.e. , s.37–38.
95 Mettra, Claude, “Mit İhtiyacı” DMS, c.II Dost Yay. ,Ankara, 2000,s.786–790.
96 Bkz. Meydan Larousse(ML), “Kurban”, Meydan Yayınevi, c.VII, İst., 1972, s.646–647.
97 Berholet, Alfred, Wörterbuch der Religionen, Stuttgart, 1962,s.402.
98 H.P.S. , “Sacrifice”, EB, c.XIX, s.864.
Kansız kurban ve kanlı hayvan kurbanlarının yetmediği yerde insan kurbanı devreye sokulur. İnsan sunulabilecek en değerli hediyedir. En yüksek enerji ondadır.99Zor durumlarda insan kurbanıyla problemi çözmeye çalışma insanlık tarihinde görülen bir uygulamadır. İnsan kurbanlarından çocuk kurbanları dikkat çekmektedir.
Çocuk kurbanları Fenikelilerde, bazı Kızılderili topluluklarda, Doğu Afrika yerlilerinde ve eski Ruslarda görülmüştür.100Özellikle ilk doğan çocuklar tanrının hakkı sayılırdı.
Doğumun tanrının gücünü azalttığı düşünülür ve bu zafiyeti gidermek için ilk çocuk tanrıya kurban edilirdi.101Bazı araştırmacılara göre Hz. İbrahim’in ilk oğlunu kurban etmek istemesinin nedeni olarak doğu kültüründe ve özellikle Mezopotamya’da bu uygulamanın yaygın olması gösterilmektedir.102
İnsan kurbanının bazılarında dikkat çeken önemli bir nokta ise kurbanın küçük parçalara bölünmesidir. Bazı toplumlarda parçaları ekili arazilere savurma âdetinden hareketle Eliade, insan kurbanını hasadın bereketli olması için yapıldığını ileri sürse de103 insan kurbanının tek bir gerekçeyle açıklanması yeterli değildir. Diğer kurbanların uygulanma gerekçesi insan kurbanı için de geçerli olduğu ileri sürülebilir. Fakat şartlar daha ağır olduğunda insan kurbanı uygulanıyordu. En önemli sebep ise durumun ciddiyeti nedeniyle insanın varlığını koruyup, geleceğini güvence altına almak istemesiydi. Beklenti ile sunu arasında ilişki olduğu için insanoğlu daha az önemli konularda önce kolay ve pratik olan sunularda bulunurken, ağır şartlar altında ise elindekileri kaybetmeme, mevcut düzeni sürdürme arzusuna yenik düşüp, kendi cinslerini kurban etmiştir. İnsan kurbanlarının daha çok çocuk, köle, hizmetçi ve kadın olması zayıfların sunu olarak kullanıldığını gösterebilir.
İnsan kurbanlarının farklı bir şekli olan cenaze kurbanları ölüm sonrası hayatla ilişkilidir. Bu kurban uygulamasının amacı ölüm sonrası kişiyi yalnızlıktan, karşılaşacağı olumsuzluklardan korumak ve ölen kişinin ölüm sonrası hayatını güvence
99 Özkan, a.g.e. , s.51.
100 Frazer, J.G. Altın Dal, c.I, çev. Mehmet H.Doğan, Panel Yay. İst., 1991, s.229–230.
101 Armstrong, Karen, Tanrının Tarihi, çev. Hamide Koyukan-Kudret Emiroğlu, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1998,s.35.
102 Eliade, Mircae, Ebedi Dönüş Mitosu, çev. Ümit Altuğ, İmge Kitabevi, Ankara, 1994,s.109–111.
103 Eliade, Mircae, Dinler Tarihine Giriş, çev. Lale Arslan, Kabalcı Yay. ,İst., 2003, s.336.
altına almaktır. Efendileri ölen köleler, hizmetçiler veya hayvanlar öldürülerek ölüm sonrası yolculukta hizmetlerine devam etmeleri için efendileriyle birlikte gömülürlerdi.
Hinduizmde ölen erkeğin ardından eş veya eşler kocalarına refakat etmeleri için diri diri yakılırlardı.104 Mısır’da ölen firavunların cenazelerinde çok sayıda hizmetçi ve mezar işçisi öldürülürdü.105Anadolu’da yapılan birçok kazıda mezarların çevrelerinde hayvan iskeletlerinin bulunması Anadolu’da da uygulandığını göstermektedir.106Benzer uygulamalar Babil’de, eski Yunanda, eski Türklerde, Amerika ve Pasifik yerlilerinde görülmüştür.
Bir diğer kanlı kurban çeşidi komünyon kurbanı olup daha çok totem inancıyla ilişkilidir. Klan üyeleri ataları saydıkları ve tapındıkları totem hayvanını yılda bir defa törenle kurban ederlerdi. Bu kurbanın etinden, kanından oluşan yemeği tüm klan üyeleri yiyerek mana gücüne ulaşacaklarına inanırlardı. Bu kurban uygulamasının amacı klan üyelerinin kutsalla bütünleşmesini sağlamaktır. Kurbandan yiyen üye kutsallaşarak daha güvenli bir hale gelmiştir. Komünyon kurbanı ile Hristiyanlıktaki Evharistiya ayini arasında ilişki kuran yaklaşımlar bulunmaktadır.107
Bir diğer kanlı kurban şekli kişinin tanrı için kendi canını feda etmesidir.
(sacrificing the self). İslam anlayışındaki şehitlik (martyrdom)bu sınıfa girmektedir.
İslam şehitlere büyük vaatlerde bulunmuş, Hz. Sümeyye ve Hz. Hamza ve daha sonra Kerbela’da şehit olan Hz. Hüseyin’in sembolleşmesi şehitlik kavramını hafızalarda canlı olarak tutmuştur.108Fedakârlık, adama, tanrının sevgisinin kazanma, şehitlere vaat edilenleri kazanarak ölüm sonrası kaygılarından kurtulma ve geleceği güvenceye alma bu kurban türünde etkilidir. Günümüzde inandığı bir konuya olan ilgisizlikten dolayı toplumun dikkatini çekmek için hayatlarına son verme davranışının ilahî boyutu
104 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi,4.bs. ,İsparta, 2002,s.176–177.
105 Sarıkçıoğlu, a.g.e. , s.41.
106 Sarıkcıoğlu, a.g.e. , s.46.
107 Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giriş, Kırk Ambar Yay. , İst., 1999, s.7.
108 Bkz. Cormak, Margaret, Sacrificing the Self: Perspectives on Martyrdom and Religion, Oxford University Press, New York, 2001, s. 78–86.
olmadığı için bu sınıfta değerlendirilemez. Çünkü kurbanda sunan, sunu ve tabiatüstü güçlerin olması gerekir.
4. FARKLI KÜLTÜRLERDE VE DİNLERDE KURBAN