Ölçek

Araştırmada Dean R. Hoge’nin geliştirmiş olduğu İçsel Dinî Motivasyon (İntrinsic Religious Motivation) Ölçeği⁸(IRM) kullanılmıştır. Allport’un din psikolojisine kazandırdığı iç(intrinsic) ve dış (extrinsic) yönelimli dindarlık kavramları din psikolojisi alanında geniş bir kabul görmüş⁹, din psikolojisine yeni açılımlar katmış ve birçok ölçek çalışmasına kaynaklık etmiştir. Ölçek geliştirme çabaları ölçülmek istenen boyutların daha iyi tanımlanmasını ve açıklanmasını gerektirmiştir.¹⁰İç yönelimli dindarın motivasyonunda inançlar amaç haline gelmiş olup, kişiyi Tanrı’nın iradesine uygun değişime zorlarken¹¹ dış yönelimli dindarlıkta ise araç halinde¹² olup, kişiler hedeflerine ulaşmak için dinî inançlarını kullanma eğilimindedirler.¹³

İçsel ve dışsal olarak motive olmuş dinî inancı ölçmek için Fegain, Allport ve Ross ölçekler geliştirmişlerdir. Bu ölçeklerde iç ve dış yönelimli dindarlık ölçülmeye çalışıldığı için her iki boyut için maddelerin olması dolayısıyla daha fazla soru bulunmaktaydı. Allport ve Ross’un geliştirdiği ölçekte 21, Feagin’in ölçeği ise 12

8 Bkz. Hoge, D.R, “A Validated İntrinsic Religious Motivation Scale”, Journal For Scientific Study of Religion, XI, 1972, s.369–376.

9 Wulf, D.M., Psychology of Religion(Classic and Contemporary), John Wiley and Sons,New York, 1997,s.232.

10 Paloutzian, R.F.Invitation to the Psychology of Religion, Allyn and Bacon, Second Edition, London, 1996,s.76.

11 Hökelekli, Din Psikolojisi, s.77.

12 Paloutzian, Psychology of Religion, s.201.

13 Hökelekli, a.g.e. ,s.76.

sorudan oluşmaktaydı. Hoge, iç ve dış güdümlü inanç olarak ikiye ayıran yaklaşımın yerine yeni bir bakış açısı getirdi. Ona göre iç ve dış güdümlülük bir boyutun farklı yönleriydi. İç güdümlü ve dış güdümlülüğü farklı farklı ele almanın yerine sadece birisi üzerine yoğunlaşarak ölçek geliştirme yolunu seçti. Bunun için daha çok önemsediği içsel boyutu tercih etti. Bunu yaparken Feagin ile Allport ve Ross’un ölçeklerinin iç güdümlülüğü ortaya çıkarıcı maddelerinden yararlandı. Hazırladığı 30 maddeyi uygulamalar sonucu faktör analizine tabi tutarak en karakteristik 10 maddeye indirmiştir. Hoge geçerlilik çalışmasında bu on madde ile Feagin ile Allport ve Ross’un ölçeklerinin içgüdümlü bölümü arasında .71 ve .87 korelasyon bulmuştur. Ölçeğin Kuder-Richardson güvenilirlik katsayısı, Hoge tarafından .90 olarak bulunmuştur. Hoge ölçek ile ilgili iki araştırma yapıp bunları makaleler halinde yayınlamıştır. İkinci araştırmayla alakalı makalesinde ölçeğin iç güdümlü madde puanlarının ortalamasının 2.00 ve standart sapmasının 1.08 olduğunu belirtmiştir. Dış güdümlü 3 maddenin puan ortalamasının 4.11 ve standart sapma ortalamalarının 1.08 olduğunu belirmiştir. Benson ve arkadaşları spontane olmayan yardım etme davranışları ile ilgili faktörleri araştırırken Hoge’nin ölçeğinin geçerli olduğu sonucuna varmışlardır.¹⁴

Ülkemizde ise Karaca 1997 yılında tamamladığı “ Psikolojik Açıdan Ölüm ve Dinî İnanç” adlı doktora çalışmasında IRM ölçeğini kullanmıştır.¹⁵ Karaca bu çalışmasında ölçeğin içsel tutarlılığının .85 olduğunu, güvenilirlik katsayısını ise .76 olduğunu tespit etmiştir. Daha sonra 2001 yılında “Din Psikolojisinde Metot Sorunu ve Bir Dindarlık Ölçeğinin Türk Toplumuna Standardizasyonu” adlı makalesinde IRM ölçeğini incelemiştir. Karaca makalesinde ölçeğin güvenilirlik ve geçerlilik analizlerini yapmıştır. IRM oluşturan maddeler yarıya bölme tekniği ile analiz edildiğinde, iki yarım ölçek arasındaki korelasyon katsayısı .76 olarak tespit etmiştir. İçsel tutarlılık ölçütü olan Cronbach’s alpha katsayısının (=.85)olduğunu bulmuştur. Ölçek hakkında kaleme aldığı makalesinde ise ölçeğin geçerlilik ve güvenilirliliğinin yüksek olduğunu belirtmiştir. Güvenilirlik analizi için IRM oluşturan maddeleri ikiye bölme tekniği ile iki

14 C.Hill, Peter,- Jr. , Ralph W, Measures of Religiosity, Religious Education Press Birmingham, Alabama, 1999,s.135–137.

15 Karaca, Faruk, Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları, İstanbul, 2000,s.290–295.

yarım ölçek arasındaki korelasyon katsayısını .76, içsel tutarlılık ölçütü olan Cronbach’s alpha katsayısının .84 olduğunu tespit etmiştir. Geçerlilik için yapılan faktör analizinde ve iç tutarlılık çalışmasında IRM için korelasyon katsayılarının ikinci madde hariç yüksek olduğunu bulmuştur.¹⁶ Batıda ve ülkemizde yapılan çalışmalar ölçeğin geçerli bir ölçüm aracı olduğunu göstermektedir.

1- Ölçeğin temel özellikleri

Ölçek 10 maddeden ibaret olup 7 tanesi iç güdümlü “ Dinî inançlarım hayata bakış açımı etkiler” maddesinde olduğu gibi olumlu yapıdadır. Son üç madde ise dış güdümlülükle ilgili olup “Ahlaki bir hayat yaşadığım sürece neye inandığım o kadar önemli değil” maddesinde olduğu gibi olumsuz yapıdadır.

Ölçek Likert formatında hazırlanmış, olup beş dereceli (Kesinlikle katılıyorum;

katılıyorum; kararsızım; katılmıyorum; kesinlikle katılmıyorum ) olarak 0’dan 4’e kadar puanlama yapılmıştır. Olumsuz yapıdaki maddelerin(8.9.10) puanlamaları ise ters çevrilmiştir. Ölçeğin puan ranjı 0 ile 40 arasında değişecek şekilde ayarlanmıştır.

Ölçekte Tanrı’dan iki kez bahsedilir. Ölçek her ne kadar Hristiyan bir kültür ortamında geliştirilse de diğer dinler için de uygulanabilir özelliktedir. Herhangi bir mezhep veya dini çağrıştıran maddeler yoktur. Ölçekteki maddeler dindarlığa yöneliktir.

Maddeler sade bir dilde ve kısadır. Bu yönüyle ölçek son derece pratik olup, uygulaması kolaydır. Ölçek dindarlığın derunî boyutuna yönelik olup, dinî pratiklerin sıklığını ortaya çıkarmaktan ziyade katılımcıların bakış açılarını belirleyen hayat felsefelerini ortaya çıkarmaya yöneliktir.¹⁷

2- Ölçeğin uygulaması

Ölçek önce Türkçeye tercüme edilmiştir. Çeviri aşamasında Karaca’nın ölçek konusundaki çalışmalarından büyük ölçüde yararlanılmış, İngiliz Dili ve Edebiyatı

16 Karaca, Faruk, “Din Psikolojisinde Metot Sorunu ve Bir Dindarlık Ölçeğinin Türk Toplumuna Standardizasyonu”, EKEV Akademi Dergisi, III, sy. I, Ankara, 2001,s.187–2001,s.199.

17 C.Hill-Jr., Measures of Religiosity, s.136.

uzmanlarının görüşleri ve Karaca’nın çevirisi dikkate alınmıştır. İkinci maddenin çevirisinde metnin İngilizcesi tercüme edilirken farklı bir yol izlenip, maddenin çevrisi kültürümüze uygun yapılmıştır. İngilizcesi “ One should seek God’s guidance when making every important desicion.” olan madde Karaca’nın ve uzmanların görüşleri de alınarak kültürümüzdeki kullanıma uygun olması için “Bir kişi her önemli karar aşamasında Tanrı’nın rehberliğini istemelidir.”yerine “Bir kişi her önemli karar aşamasında Allah’tan hakkında hayırlı olanı istemelidir.”şeklinde tercüme edilmiştir.

Ölçeğin İngilizce metninde yer alan 9. ve 10.maddelerin ilk bölümleri iki uçlu olmasından dolayı çeviride çıkarılmıştır. Dokuzuncu maddenin İngilizcesi “Although I am a religious person, I refuse to let religious considerations influence my everyday affairs” ve onuncu maddede yer alan “Although I believe in my religion, I feel there are many more important things in life” maddelerinin ilk kısımları olan “Dindar bir insan olmama rağmen” ve “Dinime inanmama rağmen” bölümleri çıkarıldı. Dokuzuncu ve onuncu sorular kendi içlerinde çelişkiler taşıdıkları için“Dinî inançların günlük işlerimi etkilemesine izin vermem” ve “Hayatta dinden çok daha önemli şeyler olduğuna inanıyorum” şeklinde tercüme edilmiştir.

Ölçeği araştırmada kullanma amacı sosyolojik faktörlerin iç ve dış güdümlü dindarların kurban kesme davranışı üzerindeki etkisini ortaya çıkarmaya yöneliktir.

Ölçek anket sorularının sonuna eklenerek sosyokültürel düzeyleri farklı kırk kişiye uygulanmıştır. Katılımcılardan bu konuda görüşleri alınmış ve ölçekle ilgili problemin olmadığı görülmüş ve uygulama aşamasına geçilmiştir. Ölçek anket formuna dâhil edilerek uygulanmıştır. Daha sonra anket formu içinde yer alan ölçek puanlanarak katılımcıların dindarlık yönelimleri tespit edilmiştir. SPSS programına veriler girilirken katılımcıların ölçekten aldıkları puan yerine katılımcıların dindarlık yönelimleri dikkate alınarak girilmiştir.

4- ÖRNEKLEM VE BAĞIMSIZ DEĞİŞKENLERE GÖRE DAĞILIMI Araştırmanın evreni olarak Balıkesir’in seçilmesi araştırmacının burada ikamet etmesi sebebiyle konuyu daha iyi inceleyebilmesi içindir. Ayrıca son yıllarda Balıkesir’de sanayinin önemi kavranmış bu yönde önemli atılımlar gerçekleştirilmiş ve buna bağlı olarak birçok yöremizden göç almaya başlamıştır. Kafkasya’dan ve

Balkanlardan geçtiğimiz yüzyıl içerisinde zaman zaman göç almış olan Balıkesir günümüzde gerek kendi kırsalından gerekse yurdumuzun farklı yörelerinden göç almaktadır. Kafkas ve Balkan göçmenlerinin örf ve adetlerini sürdürmeye çalışmaları, geldikleri yerlerle bağlarını koparmayıp sürdürmeleri, yeni göçlerle gelenlerin kısa süre içerisinde kurban konusundaki inanç ve tutumlarını değiştirmelerinin uzun yıllar alacağını göz önüne alındığında şehrin temsil gücünün oldukça geniş olduğu söylenebilir.

Yetkililerden şehir nüfusunun son sayımdan sonra 241 bin civarında olduğu bilgisi alınmıştır. Bu sayıya tekabül eden örneklem sayısının bilimsel araştırma yöntemlerini inceleyen kaynak eserlerde % 5 yanılma ile 382 olduğu tespit edilmiştir.¹⁸ Anket uygulaması öncesi çeşitli resmî ve özel işyerlerinde görüşmeler yapılmıştır.

Örneklemin oluşturulurken sosyodemografik özellikleri farklı mahallelere gidilip buradaki tanıdık insanlar vasıtasıyla araştırma hakkında bilgi verilmiş araştırmaya katılma konusunda kişilerden onay alınmıştır. Çeşitli meslek odası ve mensuplarıyla görüşülerek araştırma hakkında bilgi verilmiştir. Buralara bazı kimselerin referansları ile gidilerek katılımcılara güven kazanılmıştır. Katılımın gönüllülük esasına dayandığı belirtilmiştir. Katılmak isteyenlerin takriben sayıları tespit edilmiş daha sonra uygulamanın planlama evresine geçilmiştir. Kurban Bayramı’ndan kısa bir süre önce anket uygulamalarına başlanmış, memur ve işçilere gruplar halinde uygulamalar yapılmıştır. Bunun yanında daha önceden görüşülen kimselere ulaşılarak anketler dağıtılmaya başlanılmıştır. 2007 yılında Kurban Bayramı öncesi grup halinde yapılan ve bireylere dağıtılan 270 anketin 210 adedi toplanmıştır. Kurban süresince ve bayram sonrası anketler dağıtılmaya devam edilmiştir. Bayram sonrası bir hafta içinde anket dağıtımı tamamlanmıştır. Bayram sonrası dağıtılan 250 anketle toplam anket sayısı 520 olmuştur. Dağıtımın bittiği günden sonra katılımcılara verilen bir haftalık süre sonrası anketler toplanmaya başlamıştır.

18 Balcı, Ali, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem ve Teknikleri, V Baskı, Pegem A Yay., Ankara, 2005,s.95.

Uygulama esnasında her aileye bir anket verilmiştir. Aile fertlerinden mümkünse ailede kurbanın adına kesildiği kişinin mümkün olmadığı takdirde 20 yaş ve üstü durumda olan bir kişinin anketi doldurması istenmiştir. Ailede bir kurban kesilse bile kesilen kurbanla ailede dinî görev yapılmış inancıyla eşlerin kurbanı sahiplendiklerini gözlenmiştir. Ailenizde kaç kurban kesilir? sorusuna eşlerin her ikisi de bir kurban kesilir cevabını vermelerine karşılık, kurban kesme sıklığınız nedir?

sorusuna “her yıl keserim” cevabı verebiliyorlardı. Bu kargaşa anketin test edilmesi için yapılan pilot uygulamada fark edildiği için böyle bir yola başvurulmuştur. Sorularda bireyin kendi adına, ailesi adına ve topluma ait gözlemlerine bağlı cevaplayacağı sorulara yer verilerek hem bireysel hem de aile ve toplumsal açısından konu ele alınmaya çalışılmıştır.

Uygulama 20 yaş ve üstü kişilerle sınırlandırılmıştır. Araştırma yapılan evrende 20-30 yaş arası ekonomik olarak aileye olan bağımlılığın azaldığı, evlenip aileden ayrılma döneminin başladığı yıllar olduğu için bu yaş başlangıç olarak tercih edilmiştir.

Uygulama sonunda 70 anket geri dönmemiş, 48 anket ise çift cevap işaretleme, bazı soruları boş bırakma gibi nedenlerden dolayı araştırmaya dâhil edilmemiştir.

Kurallara uygun olarak doldurulmuş 402 anket incelemeye alınmıştır. Bu sayı %5 yanılma payı ile alan araştırmalarında 250.000 için istenen 382 kişilik örneklemden daha fazla olduğu için uygulama aşamasına son verilmiştir. Uygulama aşamasında her aile için bir anket uygulaması örneklemin sayısal yeterliliğini daha da güçlendirmiştir.

Bağımsız değişkenler açısından örneklem grubunun genel niteliklerinin dağılımları aşağıdaki tablolarda verilmiştir.