hayatında da oldukça önemlidir. Ülkemizde yapılan bazı çalışmalar eğitim seviyesi arttıkça dindarlığın düştüğünü göstermektedir. Acar ve arkadaşları Ankara il merkezinde yaptıkları çalışmada eğitim düzeyi yükseldikçe “çok dindar” ve “dindar”
olanların azaldığını,78 Günay eğitim düzeyi düştükçe geleneksel inançların
78 Acar, “a.g.m." , s.50.
yaygınlaştığını,79 Arslan eğitim düzeyi artıkça popüler dindarlığın azaldığını, eğitim düzeyi düştükçe popüler dindarlığın arttığını tespit etmiştir.80Eğitim faktörünün etkisini ortaya çıkarmak için kurbanla ilgili inanç, tutum ve davranışlarla ilişkileri incelenmiştir.
Tablo 32: Eğitim Düzeyi ve Kurbanın İbadet Olduğuna Dair İnanç İlişkisi
Eğitim durumu
Kurbanın ibadet olduğu konusundaki inançlar
Toplam Kesinlikle
inanıyorum İnanıyorum. Kararsızım.
İlkokul 87 4 0 91
95,6% 4,4% ,0% 100,0%
Ortaokul 74 9 0 83
89,2% 10,8% ,0% 100,0%
Lise 110 13 0 123
89,4% 10,6% ,0% 100,0%
Üniversite 79 19 2 100
79,0% 19,0% 2,0% 100,0%
Toplam 350 45 2 397
88,2% 11,3% ,5% 100,0%
Chi-Square=16,626 DF=6 P=,011
Okur-yazarların sayıları yeterli olmadığı ve Ki-Kare uygulamasında değeri beşin altındaki hücre sayısının fazla olması nedeniyle değerlendirmeye alınmamıştır.
“İnanmıyorum” ve “kesinlikle inanmıyorum” seçenekleri katılımcılar tarafından hiç işaretlenmediği için tabloda yer verilmemiştir. Bütün eğitim gruplarının tamamına yakını(%99,5) kurbanın ibadet olduğuna inandığını belirtirken, %0,5’i karasız olduğunu belirtmiştir. Eğitim düzeyi yükseldikçe inancın gücü düşmektedir. Veriler eğitim faktörünün kurbanın ibadet olduğuna dair inancın gücü üzerinde anlamlı bir farklılığa neden olduğunu göstermektedir(X2=16,626;p<0,05).
79 Günay, a.g.e. , s.76.
80 Arslan, Türk Popüler Dindarlığı, s.209.
Tablo 33: Eğitim Düzeyi ve Kurban Kesme İle İlgili Tutum İlişkisi
Eğitim durumu
Kurban kesme konusundaki tutumlar
Toplam Maddi durum
uygun olsun veya olmasın mutlaka
kesilmelidir
Maddi durum uygun olursa kesilmelidir
Maddi durum uygun olsa bile kurban kesmek zorunlu değildir
İlkokul 24 67 0 91
26,4% 73,6% ,0% 100,0%
Ortaokul 15 68 0 83
18,1% 81,9% ,0% 100,0%
Lise 24 97 2 123
19,5% 78,9% 1,6% 100,0%
Üniversite 12 84 4 100
12,0% 84,0% 4,0% 100,0%
Toplam 75 316 6 397
18,9% 79,6% 1,5% 100,0%
Chi-Square=12,720 DF=6 P=,048
Seçenekler içerisinde bulunan “hiç kesilmemelidir” katılımcılar tarafından işaretlenmemiştir. Bütün eğitim düzeyi grupları kurbanın kesilmesi yönünde tutumlara sahip olup, kurban kesilmesine karşı olumsuz tutum tespit edilmemiştir. Bunun yanında eğitim düzeyi düştükce tutumun gücü artmaktadır. Eğitim faktörü genel olarak kurban kesimine yönelik tutumun gücü üzerinde anlamlı bir farklılığa neden olmaktadır(X2=12,720;p<0,05).
Tablo 34: Eğitim Düzeyi ve Kurban Kesme Davranışındaki Sıklık İlişkisi
Üniversite 61 27 6 6 100
61,0% 27,0% 6,0% 6,0% 100,0%
Toplam 267 89 22 19 397
67,3% 22,4% 5,5% 4,8% 100,0%
Chi-Square=14,930 DF=9 P=,093
Verilere bakıldığında eğitim düzeyinin kurban kesme davranışı üzerinde farklılıklar oluşturmadığı görülmektedir. Bulgular “Eğitim seviyesi kurban kesme davranışının sıklığında farklılıklar oluşturur” hipotezinin doğru olmadığını göstermektedir(X2=14,930;p>0,05).
Eğitim düzeyi düşük katılımcılar geleneksel inanç ve uygulamalara eğitim düzeyi yüksek olanlara nazaran daha bağlıdırlar. Buna karşılık günümüz şehir hayatında eğitim düzeyi yükseldikçe piyasa ekonomisi, iletişim, tüketim, sivil topluma açılma gibi faktörler insanları geleneksel yapıdan çıkarıp daha bireysel olmalarına neden olmaktadır.81Bireysellik ve rasyonellik birbiriyle çok yakın ilişki içindedirler. Kurban kesme davranışını sorgulama, kurban yerine maddi bedelini verme, hayvan hakları gibi nedenler eğitim düzeyi yükseldikçe kendilerini daha çok hissettirmektedir. Araştırma aşamasında eğitim durumu düşük olanların yüksek olanlara göre kurban konusunda daha istekli oldukları, eğitim düzeyi yüksek olanların geleneksel inanç ve uygulamaları
81 Göle, Nilüfer, İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri, Metis Yayınları, İstanbul, 2000,s.19.
sorguladıkları ve çatışmalar yaşadıkları, eğitim düzeyi düşük olanların ise kurban kesme konusunda daha kesin inançlara sahip oldukları ve çatışma yaşamadıkları gözlenmiştir.
Genellikle eğitim düzeyi düşük olanlar bireyselliği az olup, daha çok toplum merkezlidirler. Kurban kesmediklerinde karışılacakları sıkıntıları eğitim düzeyi yüksek olanlara göre daha çok hissetmektedirler. Davranışlarında toplumsal kaygılar daha yüksektir. Buna karşılık eğitim düzeyi yükseldikçe bireysellik kendini hissettirmekte bunun sonucu olarak bireyler davranışlarında toplumsal kaygıları daha az yaşamaktadırlar. Eğitim düzeyi yükseldikçe rasyonellik arttığı için kurbandan beklentiler azalırken, eğitim düzeyi düştükçe geleneksel inançların etkisi ile kurbandan beklentiler artmaktadır. Tapınma, arınma, şükretme gibi dinî amaçların yanında korunma, daha iyi şartlara sahip olma, geleceği kontrol etme ve hatta kurbancının kimseye söylemediği birçok kişisel beklentiler devreye girmektedir.
Bunların yanında eğitimin farklılaştırıcılığının altında din eğitimi alanındaki yetersizlikler ve eğitim sistemimizi etkileyen yaklaşımlar yatmaktadır. Eğitim sistemini etkileyen pozitivist anlayışın bireylerin inanç ve ibadetlerine olumsuz yansıdığını, bu anlayışın eğitim düzeyi arttıkça kendini daha çok hissettirdiği, ülkemizde eğitim düzeyi yüksek olanların genellikle inançlarını rasyonelleştirme çabası içinde oldukları söylenebilir.
Eğitim faktörü dinî hayatta farklılıklara neden olmasına rağmen elde edilen veriler kurban konusunda farklılıklara neden olmadığını göstermektedir. Eğitim düzeyi yüksek olanlarda görülen geleneksel inançları sorgulama, rasyonelleştirme, toplum merkezli olmaktan çıkıp bireyselleşme, kurban konusunda yeterince etkili olmamaktadır. Bunun çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Kurbanın ibadet olmasının yanında gelenekle bütünleşmesine bağlı olarak âdet gibi değerlendirilmesi, oldukça yaygın olarak uygulanması, yılda bir kez uygulanması ve uygulamanın bir yönüyle şölen olması, uygulanmadığında aile ve toplumda bazı sıkıntıların yaşanması, kurbanın maddi olarak geri dönüşümü olan bir ibadet olması ve tüm değişimlere rağmen kurban konusundaki geleneksel inanç ve uygulamaların korunup uygulanması, başlıca nedenler olarak ileri sürülebilir. Bu nedenlerin eğitim düzeyi yüksek olanları kurban kesmeye yönelterek eğitim faktörünün farklılıklara neden olmasını engellediği söylenebilir.