s. : Sayfa S. : Sayı C. : Cilt
DİA: Diyanet İslâm Ansiklopedisi H. : Hicrî
SOBE: Sosyal Bilimler Enstitüsü SÜ. : Selçuk Üniversitesi
TDV: Türkiye Diyanet Vakfı TTK: Türk Tarih Kurumu vb.: ve benzeri
vs. : ve sair y.y: Yüzyıl
meb: Milli Eğitim Bakanlığı bkz.: Bakınız
yay.: Yayıncılık.
ed. : Editör
çev. : Çeviren ünv. : Üniversite a.g.e : Adı Geçen Eser a.g.m : Adı Geçen Makale a.g.t : Adı Geçen Tez anş. : Anlaşmazlık
Grafik ve Tablolar Listesi
Grafikler Sayfa Numarası
Grafik-1: Gayr-ı Müslimlerin Yer Aldığı Davâların Oranı 12
Grafik-2: Gayr-ı Müslimlerin Müslümanlar ve Kendi Aralarında Geçen Davâ Oranları
12
Grafik-3: Defterdeki Eş Durumu Oranları 14
Grafik-4: Defterde Bulunan Ailelerin Çocuk Sayısı Oranları 15
Grafik-5: Talâk ve Muhâla‘a Yolu İle Boşanma Oranları 25
Grafik-6: Nafaka Takdiri Yapılan Davâların Oranı 31
Grafik-7: Hüsn-i Hâl Soruşturmasına Sebep Olan Davâların Oranı 38 Grafik-8: Toplumda Sosyal Huzursuzluk Yaratan Suçların Oranı 40
Grafik-9: Muhallefât ve Tehârüc Da‘vâları 56
Grafik-10: Vasî Tayin Edilen Akrabaların Oranı 58
Grafik-11: Defterde Bulunan Vasî Tayinlerinin Dağılım Oranı 58
Grafik-12: Vekîl Atanan Davaların Oranı 60
Grafik-13: Erkek ve Bayan Vekîl Atama Oranları 60
Grafik-14: 15 Numaralı Defterde Bulunan Kölelerin Milliyet Oranı 64 Grafik-15: 15 Numaralı Defterdeki Hibe Edilen Mülklerin Oranı 67
Grafik-16: 15 Numaralı Defterde Bulunan Hastalık Türleri 69
Grafik-17: 15 Numaralı Defterdeki Vergi Davalarının Dağılım Oranı 77 Grafik-18: 15 Numaralı Defterde Geçen Mülk Satışlarının Oranı 79
Grafik-19: Menzil(Ev) Satış Oranı 80
Grafik-20: Bağ-Bahçe ve Tarla Satış Oranları 82
Tablolar Sayfa Numarası
Tablo-1: Çocuklara En Çok Verilen İsimler 15
Şekil-1: Konya’nın Genel Ev Planı Örneği 16
Tablo-2: Kullanılan Eşyâların Bazıları 17
Tablo-3: Kâdının Uyması Gereken Ahlaki Kurallar 43
Tablo-4: Kâdı Tayîni Şartları 44
Tablo-5: Mevleviyet Dereceleri 45
Tablo-6: 15 Numaralı Defterde Tespit Edilen Nâibler ve Görev Yerleri 48 Tablo-7: 15 Numaralı Defterdeki En Pahalı ve En Ucuz Menzillerin Fiyat Listesi 81 Tablo-8: 15 Numaralı Defterdeki En Pahalı ve En Ucuz Bağların Fiyat Listesi 83 Tablo-9: 15 Numaralı Konya Şer‘iye Sicili’nin Belge Tasnifi 321
Giriş
A-Şer‘iye Sicilleri
1-Tanımı ve Şekil Özellikleri
Tarih araştırmalarında şüphesiz ki yazılı ve sözlü birçok kaynak bulunmaktadır. Bu kaynaklardan yazılı olanların başını ebette ki şer‘iye sicilleri çekmektedir. Sicil, lügatta kaydetmek, not etmek, karar vermek, okumak, hükmetmek ve zapta geçirmek anlamına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nin son yıllarına kadar devam eden şer’îye mahkemelerinde, insanlarla ilgili bütün hukukî olayların, kadıların verdikleri karar suretlerinin ve yargıyı ilgilendiren1 kayıtların toplandığı defterler olan siciller, tarihi bir terim olarak kadıların verdiği ilâm, hüccet gibi vesikaların aynen geçirildiği defter ya da resmî vesikaların kaydedildiği kütük2 anlamına gelir.
Mahkeme tutanakları ve merkezi hükümetle taşra teşkilatı arasında gerçekleştirilen yazışmaların suretlerinin kaydedildiği defter olan şer‘iye sicillerine; zaman zaman kadı sicili, kadı defteri, sicillât-ı şer’iye, zabt-ı vekâyi, Osmanlı mahkeme sicilleri veya Osmanlı mahkeme kayıtları şeklinde 3isimler verildiği de görülmüştür.
Şer‘iye sicilleri genelde uzun boylu ve dar enli olarak(15×45 cm. gibi) hazırlanır. Uzun boylu ve dar yapılmasının nedeni olarak kadı, herhangi bir yere gidip da‘vâ görmesi gerektiğinde giyindiği cübbenin cebine defteri koyup götürebilsin diye ifade edilmiştir4. Şer‘iye sicillerinin sayfa sayıları 10 ila 300 arasında değişmekle beraber ortalama 200 sayfa civarındadır. Yine bu sicillerde ortalama 400-500 belge bulunmaktadır.
Şer‘iye sicillerinde kullanılan dile baktığımızda başlangıçta Arapça ve Türkçe karışık iken XVII. yüzyıldan itibaren dil tamamen Türkçeleşmiştir5. Ancak vakfiyeler, bazı tereke ve aile hukukuna ilişkin kayıtlar ve sicilleri tutan kadının göreve başlamasını gösteren kısımlar Arapça kaleme alınmaya devam etmiştir. Bazı defterlerin Rumca yazıldığı da görülmüştür.6 Kullanılan yazı sitilinde en çok ta‘lîk kırması kullanılmasına rağmen zaman zaman rik‘a
1 Ahmet Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, C.I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1988, s.17.
2 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB Yay., İstanbul 2004, s. 210.
3 Fethi Gedikli, “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III,
Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s.506.
4 İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Şer‘i Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. V, S.29, Ankara 1935, s.366. 5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1988, s. 109.
kırması ve divanî gibi yazı sitilleri de kullanılmıştır. Defterin kâğıtları çok sağlam olmasının yanı sıra mürekkepleride parlaklığını muhafaza edecek kadar sağlamdır7. Ayrıca kayıt yapılırken kronolojik sıralamaya her zaman dikkat edilmeyen8 sicillerin üzerinde görev yapan kadıların isimleri bulunurdu9.
2-Önemi
472 yıllık Türk tarihinin, sosyal, siyasi, iktisadı ve hukukî yapılarını yakından10 ilgilendiren Şer‘iye sicilleri insanların birbirleriyle olan her türlü münasebetlerini ortaya koyan en önemli kaynaklardandır. Öyle ki içerisinde kâdılar tarafından verilmiş olan hüccetler, iʻlâmlar, müraseleler ve ma’ruzlar; vakfiye, vekâlet, vesâyet, nafaka, kefâlet, tereke ve taksîm kayıtları; nikâh kayıtları ile talâk davaları; ıtk-nâme, esnâf teftîşi ve narh kaydı ile ilgili kayıtlar yanında devlet merkezinden gönderilmiş olan fermânlar, berâtlar, buyuruldular, tezkereler, temessükler, mektuplar11 ve hatta şeyhülislâm tarafından verilmiş fetvâlar yer almaktadır.
Ait olduğu mahallin iktisadî ve sosyal hayatını yansıtan bu siciller incelenmeden Osmanlı Devleti’nin siyasî, idarî ve sosyal tarihini hakkıyla ortaya koymak mümkün değildir. Bizlerde bundan dolayı Şer‘iye sicillerinin tarihi, hukuki, iktisadi, sosyal, idari ve askeri hayat açısından önemini alt başlıklar altında kısaca vermeye çalıştık.
1-Sicillerin Genel Tarih Açısından Önemi
Mahalli olayları ayrıntılarıyla ortaya koymada sicillerin azımsanmayacak bir önemi vardır. Çünkü tarihi şahsiyetlerin, önemli tarihî olayların, mahalli yer adlarının ve önemli tarihi müesseselerin bütün ayrıntılarıyla tespitinde siciller bizlere önemli bilgiler vermektedir. Bir nevi ait olduğu bölgenin bilgi bankası12 olan siciller, yerleşim birimlerine ait birçok konuda bilgi içermektedirler. Ayrıca Şeyhülislamlar, Sadrazamlar ve Kazaskerler gibi devlet adamlarının hayat hikâyelerini ortaya çıkarabilmek içinde sicillere müracaat etmek gerekir. Çünkü sicillerde bu devlet adamlarının hangi tarihte hangi vasıfla nereye tayin edildiği ve nasıl bir devlet hizmeti ifa ettiği13 mutlaka kaydedilmiştir.
7 Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s.366.
8 Yunus,Uğur, “Şer‘iye Sicilleri”, DİA, C.XXXIX, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2010, s.9. 9 Uzunçarşılı, “a.g.m”, s.366.
10 Akgündüz, a.g.e., C.I, s. 11. 11 Uğur, “a.g.m.”, s.9. 12 Uzunçarşılı, “a.g.m.”, s.366. 13 Akgündüz, a.g.e., C.I, s. 12.
2-Sicillerin Hukuki ve İdari Tarih Açısından Önemi
Şer‘îye sicilleri, Osmanlı Devleti’nin şer‘î şerif denilen İslâm hukukunu ne dereceye kadar uyguladıklarını ve padişahların yasamaya ne kadar müdahale ettiğini14 bütün açıklığıyla ortaya çıkarır. Ayrıca Ceza hukuku alanında İslâm hukuku hükümlerini uygulayan Osmanlı Devleti’nin, had cezalarını ve şahsa karşı işlenen cürümlerde İslâmiyet’in öngördüğü cezaları aynen, bunların dışında kalan tazir ve siyaset cezalarını tanzim ile uyguladığını15 sicillerdeki belgelerden yararlanarak öğrenmekteyiz.
İdari hayatta görev alan kişilerin göreve nasıl geldiklerini, yetki ve sorumlulukları Şer’iyle sicillerindeki kayıtlardan öğrendiğimiz gibi kaza, sancak ve eyalet taksimatı, beyler beyiliği, sancakbeyliği, kethüdalık ve voyvodalık gibi idarî; kadılık, nâiblik, muhzırlık, mübaşirlik, bostancı başılık, çavuşluk ve subaşılık gibi adlî müesseselerin hem idarî yapısını, hem de ifa ettikleri fonksiyonları da16 yine sicillerden öğrenmekteyiz.
3-Sosyal ve iktisadi Tarih Açısından Önemi
Türk halkının aile yapısı, ticarî ahlakı ve benzeri sosyal yapıyı ilgilendiren meselelerde de, sicillerin aydınlatıcı rolü büyüktür. Sicillerde günlük yaşamla ilgili doğrudan bilgi veren kayıtlar bulunmamasına rağmen mahkeme kayıtlarına yansıyan çeşitli davalardan sosyal yaşamla ilgili ipuçlar çıkarılabilir. Mahkeme kayıtlarına yansıyan davalardan; insanların, yaşam tarzları, kullandıkları evlerin nitelikleri, giyinişlerini, yiyecek maddeleri, aile yaşantısı, toplum içerisinde kadının sahip olduğu yer, ailelerin çocuk sayıları vb. birçok konuyu öğrenebiliriz. Müslim-Gayrimüslim ilişkilerini, ticarî, sanayi ve tarımsal hayat, paranın alım gücü, eşyaların ekonomik değerleri, yıllar içerisinde paranın değerinin nasıl bir seyir izlediği gibi daha birçok konuda bilgilere de ulaşmak mümkündür.
Türk halkının hayat ve geçim tarzını, ticari hayatını makro ve mikro iktisadi yapısını iktisat tarihçileri, sicilleri incelemeden analiz edemezler. Sicil defterleri içerisinde yer alan kayıt türlerinden özellikle vergi, narh, mirâs, tereke, alış-satış, borç, evlenme (mehir) ve boşanma (muhâla‘a) ilâm ve hüccetler iktisat tarihi açısından en önemli kayıtlardır. Bunun yanı sıra merkezden gelen emirler, şikâyet ve arzlara cevaplarda bize iktisat tarihi açısından son derece önemli ipuçları vermektedir. Ayrıca Anadolu’da mevcut olan sanat ve meslek çeşitleri, halktan toplanan vergiler, devletin memurlarına ödediği tahsilatlar, para arzı ve
14 Uğur, “a.g.m.”, s.10. 15 Akgündüz, a.g.e., C.I, s. 13. 16 Akgündüz, a.g.e., C.I, s. 16.
çeşitleri ancak şer‘iye sicillerindeki kayıtlardan öğrenilebilir17. Halkın ziraat, hayvancılık, sanayi gibi alanlardaki sıkıntılarını, vergileri ödemede çekitiği sıkıntılarını ve bölgedeki fiyatların seyri, gümrük vergisi ve gümrük vergisinin önemini18 yine bu sicillerdeki kayıtlardan öğrenebiliriz.
4-Sicillerin Askeri Tarih Açısından Önemi
Kadı sicillerinin bir diğer özelliği de harp tarihi ve askerî konularla ilgili ayrıntılı veriler içermesidir. Osmanlı ordusu, sefere çıktığında, hem Anadolu’ya hem de Rumeli’ye ait muhtelif konak yerlerinde, asker, erzak ve benzeri ihtiyaçlarını tedarik etme yoluna gitmiştir. Savaş yapılmadan önce, sefer hazırlıklarına dair; beylerbeyi ve sancak beylerine yazılı emirler gönderildiği gibi, ordunun ihtiyacı olan gıda maddeleri, gemi, at, kürekçi, araba, cephane ve benzeri ihtiyaçların karşılanması amacıyla kadılara da yazılı emirler gönderilirdi. Gönderilen bu yazılı emirlerin içinde, savaşın kime ve hangi sebeple açıldığıizah edilir ve konuyla ilgili şeyhülislâm fetvası hatırlatılarak halkın savaşın zaruretine19 inanmaları temin edilirdi. Yukarda yazılan sebeplerden ötürü Kadı sicilleri; askeri hareketlerin bütün ayrıntılarıyla aydınlatması, ordu teşkilatını ve durumunu göstermesi bakımından, vakanüvislerde ve diğer kaynaklarda rastlanmayan20 birçok ayrıntıya sahiptir.
Görüldüğü üzere şer’iye sicilleri, genel, idarî, hukukî, sosyal iktisadî ve askerî tarih açısından bizleri aydınlatacak birçok veriye sahiptir.
3-Konya Şer‘iye Sicilleri
Ankara Milli Kütüphane’sine taşınma kararına kadar Konya şer’iye sicilleri, Mevlana Müzesi’nde bulunmaktaydı. Bu karardan sonra Mevlana Müzesi tarafından birer nüsha fotokopisi çekilen,21 Konya şer’iye sicillerinin fotokopi nüshaları halen Selçuk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Bodrum Kat Tez Salonu’nda mevcuttur.
Ankara Milli Kütüphane’sine taşınan bu sicillerin sayfa sayıları birbirinden farklı olup toplam sicil sayısı 351 adettir. Bu sicillerin 151 tanesi Konya’ya ait olmakla beraber 52’si Karaman’a, 35’i Isparta’ya, 32’si Burdur’a, 11’i Uluborlu’ya, 7’si Akşehir’e, 18’i Beyşehir’e, 11’i Bozkır’a, 12’si Ilgın’a 1’i Hadim’e, 12’si Seydişehir’e aittir22.
17 Mehmet Ali Güven, 33 Numaralı Konya Şer‘îye Sicili (Değerlendirme ve Transkripsiyon), SOSBE, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Konya 2006, s.5.
18 Güven, a.g.t., s.5.
19 Akgündüz, a.g.e., C.I, s.17. 20 Akgündüz, a.g.e., C.I, s. 16.
21 İzzet, Sak, 10 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (1070-1071 / 1659-1661) (Transkripsiyon), Selçuk Ünv. Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Yay., Konya 2003, s.XXX.
Konya’ya ait en eski tarihli sicil 1 (1-D9) numaralı kadı sicilidir. Bu sicil Kanunî dönemine ait olup 970-971/ 1562-64 tarihlerini23 ihtiva etmektedir.