Ses Bilgisi (Fonetik) Özellikleri

Gagauz Türkçesinde, a, ӓ, e, ê, ı, i, o, ö, u, ü seslerinden meydana gelen 10 normal ünlü; aa, ӓӓ, ee, êê, ıı, ii, oo, öö, uu, üü seslerinden meydana gelen 10 uzun ünlü olmak üzere toplam 20 ünlü bulunmaktadır (Özkan, 2002, s. 253). Bu harflerin ses özellikleri şöyledir:

Gagauz Türkçesindeki a, ı, i, u ünlüleri Türkiye Türkçesindeki ses özelliklerine sahiptir (Özkan, 2002, s. 253). Sadece ı ünlüsü kelime başında genellikle y- türemesiyle birlikte söylenir (Özkan, 1996, s. 42): ınadına (okunuşu yınadına), ısıttı (okunuşu yısıttı).

Ӓ ünlüsü, Türkiye Türkçesindeki normal e gibi telaffuz edilir. Birinci ve ikinci teklik şahıs dışında (İlker, 1997, s. 17) kelime başında bulunmaz. Kelime kök ya da gövdesinin orta veya

62

son hecelerinde bulunur (Özkan, 1996, s.43): Bӓn> ben, sӓn> sen, nicӓ> nice, gecӓ> gece (İlker, 1997, s. 17; Özkan, 1996, s.43)Bu harfin bulunduğu kelimeler çekim eki aldığında yerini e ünlüsüne bırakır (Özkan, 1996, s.43): Gecӓ>geceyӓ, nӓ>nedӓn, sӓn>sendӓn.

E Ünlüsü, Anadolu ağızlarında ve tarihî Türk şivelerinde yaygın olarak görülen é gibidir. Ӓ ünlüsünden iki derece daha dardır. Başta bir y- ulamasıyla söylenir. Yazı dilinde bu özellik gösterilmez (Özkan, 1996, s. 41; 2002, s. 243): en (okunuşu yen), ek (okunuşu yek), erӓ (okunuşu yerӓ), eşi (okunuşu yeşi).

Ê ünlüsü, ı ve e seslerinin birleşmesi ve onların arasından bir y sesinin düşmesi sonucunda (ıye>ıê>ê) oluşan bir sestir ve ı~e arası söylenir. Sadece kalın sıradan kelimelere gelen şimdiki zaman ekinde kullanılır (Karanfil, 2013a, s. 63; Özkan, 2002, s. 253): Alêr. bakêr, sorêr.

O ünlüsü, kalın, yarı geniş, yuvarlak bir dudak ünlüsüdür. Bu ünlü söylenirken dudaklar tam açılmaz. Türkçe kelimelerde ilk hecenin dışında kullanılmaz. Kelime başında u ünlüsüyle birlikte söylenir (Özkan, 1996, s. 41; 2002, s. 243): u_on, u_orada.

Ö ünlüsü, yarı geniş, yuvarlak, ince bir dudak ünlüsüdür. Genellikle ilk hecede bulunur. Kelime başında ü veya i~y arası bir sesle birlikte söylenir (Özkan, 1996, s. 43; 2002, s. 243): i_öküz~ ü_öküz, ü_ölmӓӓ, i_{öbür, yöldü.}

Ü ünlüsü, dar, yuvarlak, ince bir dudak ünlüsüdür. Yazıda gösterilmemesine rağmen kelime başında y- ulamasıyla söylenir (Özkan, 1996, s. 44): üzüm (okunuşta yüzüm), ük (okunuşta yük), üstünӓ (okunuşta yüstünӓ).

Gagauz Türkçesinde boğumlama süresi normal ünlülerden daha uzun olan ünlüler (aa, ӓӓ, ee, êê, ıı, ii, oo, öö, uu, üü) bulunmaktadır. Bu durum, Gagauz Türkçesi fonetiğinin en önemli özelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Uzun ünlülerin varlığı üç sebebe bağlanmaktadır (Özkan, 1996, s. 44; 2002, s. 253; 2007, s. 89):

1. Asli olduğu düşünülen uzun ünlüler: Bunlar Gagauz Türkçesinin öz kelimelerinin getirdiği bir durumdur (Karanfil, 2013a, s.64): aaç>aç, kaar>kar, geeri>geri, booz>boz, koor>kor, uulumaa>ulumak.

2. Ödünç kelimelerde bulunan uzunluların korunması: aalem > Ar. Âlem, taaze > Far. tâze, vaatiz> Yun. vaftiz.

3. Ses gruplarının büzülmesi ( Tekin ve Ölmez, 2003 s.162), ses değişmeleri ve f,ğ,h,k,y ünsüzlerinin düşmesiyle meydana gelen uzun ünlüler: oolan>oğlan, baa>bağ, ceer> ciğer,

63

ihtӓӓr> ihtiyar, kiile (bit)> Ar. kehle, ool> oğul, böölӓ>böyle, öle> öyle, uur>uğur, üüredici>öğretici (öğretmen), diil>değil, sıır>sığır, doorudan>doğrudan.

Gagauz Türkçesinde Türkçe kelimelerin büyük ve küçük ünlü uyumuna büyük ölçüde uydukları görülür. Alma, kardaş gibi bazı kelimeler asli ses özelliklerini korurlar. Türkiye Türkçesinde tek şekli olduğu için uyum dışı kalan +kI aitlik eki, kalın sıralı ünlülere kalın şekliyle gelir: yukardakı, çoktankı gibi (Özkan, 2002, s. 256; 2007, s.89).

Arapça ve Farsçadan alınan bazı ödünç kelimeler, ünlü benzeşmesiyle ünlü uyumuna uyar. Nışan> Far. nişan, barabar> Far. berâber, tene> Far. dâne, düşman> Far. düşmân, ıcırınnanmaa> Far. hicrân+lanmak (Özkan, 2002, s. 256).

Gagauz Türkçesinde karşılaşılan ses olaylarının başında ünlü düşmesi gelmektedir. Ünlü düşmeleri ilk, orta ve son hecede görülmektedir. Söyleyiş kolaylığı sağlama yanında, hece tekrarlarından kaçınma, ünsüzlerin ünlüler üzerindeki etkisi ünlü düşmesinin başlıca sebepleridir. Gagauz Türkçesinde görülen bazı ünlü düşmeleri şöyledir (Özkan, 1996, s. 63; 2007, s.91; Yorgancıoğlu, 2001, 16-20):

A ünlüsü, iç seste bazen düşer: burdan>buradan, inancaam> inanacağım, nezman>ne zaman, ordan>oradan.

E ünlüsü, ön ve iç seste bazen düşer: meklermӓӓ> emeklemek, zeet> eziyet, nerdӓ> nerede. I ünlüsü, ön, iç ve son seste düşebilmektedir. Ön seste s ve ş diş ünsüzlerinin etkisiyle düşmektedir: şılı> ışıklı, şılak> ışılak, sırgaannık> ısırganlık. Çokluk ekinden sonra gelen 3.t.ş.iyelik+I eki iç ses ünlüsü olarak düşebilmektedir: insannarna> insanlarına, yukarsına> yukarısına. Son seste r, y ve z ünsüzü yanındaki ı ünlüsü düşmektedir: burêy>burayı, dışar> dışarı, orêy> orayı, raz olmaa> razı olmak.

İ ünlüsü, ön, iç ve son seste düşebilmektedir. Ön seste m ve s ünsüzleri yanında düşer: meci> imece, Stanbol> İstanbul. İç seste kelime birleşmesinin etkisiyle düşer: iş’çin> iş için. Orta hece ünlüsü olarak düşer: benzin> beniz+in, besli> besili, naafle> Ar. nâfile.

U ünlüsü, genellikle iç seste orta hece ünlüsü olarak düşer: boyndruk> boyunduruk, burnum>burun+um, kobza>kopuz+a. U ünlüsünün ilk seste düşmesine tek örnek vardır: falanmaa> ufalanmak.

Gagauz Türkçesinde ünlülerle ilgili görülen diğer önemli ses olayı da ünlü türemesidir. Ön türeme, iç türeme ve son türeme örnekleri mevcuttur (Özkan, 2007, s, 91,92; 1996, s. 65,66):

64

Başka dillerden alınan r ve l ünsüzleriyle başlayan kelimelerin başında ünlü türemesi görülür: ilaiksiz < Ar. lâyik+siz, Urum<Rum.

Kelime ortasında ünlü türemesine daha sık rastlanır: Tatari’nin kadınası< kadın, şerebet< şerbet, kısırak<kısrak, hasiret<hasret, komuşu< komşu, kulubu< kulpu.

-kan zarf-fiilinden sonra ve isim tamlamalarına benzetilen sıfat tamlamalarının sonunda görülür: kobza< kopuz, şenkana(şenken), yurta<yurt, düşünürkenӓ (düşünürken), maamile<Ar. ma’mül, dev adamı, saabi (sahip), üçüncü günü (üçüncü gün).

Gagauz Türkçesinde 21 ünsüz bulunmaktadır: b, c, ç, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, ţ, v, y, z. Türkiye Türkçesinde bulunmayan ţ ünsüzü dışında diğer ünsüzlerin telaffuzu Türkiye Türkçesindeki gibidir. ţ ünsüzü, Kiril temelli Gagauz alfabesindeki Ц ц (ts) sesini karşılamak için alfabeye eklenmiştir. Genellikle Gagauz Türkçesine Rusça ve Moldovacadan giren kelimelerde kullanılır.

Ünsüzlerin bazı önemli özellikleri şöyle sıralanabilir:

B, c, d, g ünsüzleri, son seste p,ç,t,k ünsüzlerine dönüşür: cuvap< Ar. cevâb, hesap< Ar. hesâb, ilaç< Ar. ilâc (Özkan, 2002, s. 257).

G ünsüzü diğer Oğuz grubu Türk lehçelerinde olduğu gibi ğ ünsüzüne dönüşmüştür (Özkan, 2002, s.257). Ancak, Gagavuz Türkçesinde ğ sesi genellikle kullanılmaz. Kelime ortasında ve eklerde düştüğü görülür. Bunun sonucunda ya iki ünlü yan yana gelir ya da komşu ünlüyü uzatır (Güngör ve Argunşah, 1991, s.18; Özkan, 2002, s. 257): aaç< ağaç, düün< düğün, cerlerim<ciğerlerim, küçüüm<küçücüğüm.

H ünsüzünün başta, ortada ve sonda bazen düştüğü görülür (Güngör ve Argunşah, 1991, s.17, İlker, 1997, s.17; Bozkurt, 2002, s. 279): ava <hava, açan<haçan / kaçan, amur<hamur, afta< hafta, epsi< hepsi, er< her, em< hem, esaplamış< hesaplamış, izmetçilerni< hizmetçilerini, raatçaazını< rahatçağızını, angısı< hangisi, ani< hani, afta (hafta), anatar (anahtar), paalı (pahalı). Bazen de h ünsüzü y veya f ünsüzüne dönüşür (Özkan, 2002, s. 257): zihtin< Ar. zeytin, yısım< hısım, ruf< Ar. rûh, sarfoş< Far. serhoş. Bazen de ilk seste h türemesi olur (Güngör ve Argunşah, 1991, s. 17): hambar (ambar), haylık (aylık), holuk (oluk), hobur (obur).

J ünsüzü, sadece ödünç kelimelerde kullanılır (Özkan, 2002, s. 257; 1996, s. 67): jandar< Rus. jandar (jandarma), slujba<Rus. slubja (memuriyet).

65

L ünsüzü, kelime içinde bazen benzeşme yoluyla n olmaktadır. (Güngör ve Argunşah, 1991, s. 18; Özkan, 2002, 257; 1996, s. 68; Tekin ve Ölmez, 2003, s. 162). Bununla birlikte n ile biten isim gövdelerine gelen -lar/-ler çoğul eki –nar/-ner ekine dönüşür (Güngör ve Argunşah, 1991, s. 18): tabannar (tabanlar), insannarda (insanlarda), onnar (onlar), pişirsinner (pişirsinler), altınnardan (altınlardan), geçenneri (geçenleri), filcannarı (fincanları), samannık (samanlık), annamaa (anlamaya), yannış (yanlış), dinnen- (dinlen-). Y ünsüzü, konuşma dilinde e ünlüsünden önce yarı ünlü olarak söylenir (Özkan, 2002, s. 257): ev ~ yev, eş ~ yeş. Benzer olarak bazı kelimelerin başında y sesi türer (Güngör ve Argunşah, 1991, s. 18; İlker, 1997, 18, Bozkurt, 2002, s. 279, Karanfil, 2013a, s.63): yördek (ördek), yörtü, (örtü), yölünce (ölünce), yetme (etme), yınanmarım (inanmıyorum), yödemek (ödemek), yislak (ıslak), yimdat (imdat), yökçe (ökçe), yınat (inat), yürk- (ürk-), yetek (etek), yilik (ilik),yerkek (erkek). Y ünsüzünün kelime başı ve ortasında düştüğü de görülmektedir (Güngör ve Argunşah, 1991, s. 18): edi (yedi), imek (yimek/yemek), gök üzü (gökyüzü), beim (beyim), emiş (yemiş).

Gagauz Türkçesinde yedi türlü hece vardır. Yedinci grubu oluşturan çift ünsüzle başlayan hecelere diğer Türk dili kollarında çok rastlanmaz (Özkan, 2007, s. 102):

1. Bir ünlüden meydana gelen heceler: o, a-çan vb.

2. Bir ünlü bir ünsüzden meydana gelen heceler: an-naşmak, us-landırmış vb. 3. Bir ünsüzden bir ünlüden meydana gelen heceler: bi-lӓ, bu, bi-zim vb. 4. Bir ünsüz bir ünlü bir ünsüzden meydana gelen heceler: hep, bӓn, bir vb. 5. Bir ünlü çift ünsüzden meydana gelen heceler: üst, alt vb.

6. Bir ünsüz bir ünlü çift ünsüzden meydana gelen heceler: Türk, kart vb. 7. Çift ünsüz, bir ünlüden meydana gelen heceler: bra-ap, ble-zik vb.