Şekil Bilgisi (Morfoloji) Özellikleri

Gagauz Türkçesinde kelime yapımı ve çekimi büyük ölçüde Türk dilinin genel morfolojik kurallarına tabidir. Ancak bazı şekil özellikleri bakımından kendine has nitelikler gösterir (Özkan, 2002, s. 257). Bu bölümde Gagauz Türkçesinin diğer Türk dillerine göre farklılaşan şekil özellikleri üzerinde durulacaktır.

Gagauz Türkçesinde en sık karşılaşılan şekil özelliklerinin başında ek yığılmaları gelmektedir. Ek yığılması, bir ekin veya aynı görevi yüklenmiş şekilce farklı eklerin kelime içinde arka arkaya sıralanması olayıdır (Korkmaz, 1992, s.53). Buzlukluundan

66

<buzluk+luk+un+dan, doorulukluk < dooruluk+luk+un+dan, körlüklüü < körlük+lük+ü, üceliklӓӓ < ücelik+lik+ӓ, yannışlıklıı < yannışlık+lık+ı, iiliklӓӓ < iyilik+lik+ӓ, türlülü < türlü+lü. Bu durum alıntı kelimelerde de karşımıza çıkmaktadır. Örneğin esirlik anlamına gelen Rusça plen kelimesinde anlamın barındırdığı –lik eki göz ardı edilmiş +nik eki getirilmiştir: plen+nik (esirliklik) (Özkan, 2002, s. 257; 1996, s. 105,106).

Türkçenin en işlek eklerinden olan +lI eki, bir nesnenin, bir nesnede bulunduğunu anlatır. Gagauz Türkçesinde bu ek hem Türkçe hem de ödünç kelimelerde sıkça karşımıza çıkmaktadır (Özkan, 1996, s. 104): Kanatlı, atlı, buynuzlu, büülü, süngülü, perpesktiva+lı yaradıcı (ufku geniş sanatçı), grotest+li (Mübalağalı), izver+li (vahşi). +lI eki bulunma, +sIz eki bulunmama anlamı katan zıt işlevli ekler olmasına rağmen aynı kelime köküne getirildiği görülmektedir (Özkan, 1996, s.104; 2002, s. 257): sak+lı+lık+sız, bel+li+siz, düşman+sız+lı.

Gagauz Türkçesine has bazı yapım ekleri şunlardır (Özkan, 2002, s. 257): -gun- : Durgunmaz (yorulmaz, durmaz), bitki durguntu (son durak). -gut- : durgutmaa (durdurmak).

+irgen- : sesirgen- örneğindeki gibi fiil gövdesi durumunda “ses dinlemek”; sesirgen örneğinde ise “ses dinleyen” şeklinde sıfat fiil olarak kullanılan bir ektir.

-Ik eki Türkiye Türkçesi yazı dilinde olmamakla birlikte Gagauz Türkçesinde ve Anadolu ağızlarında kelime türeten önemli bir ektir (Özkan, 1996, s. 114): Darsık (üzüntülü), kanırık (koparılmış, asık suratlı), sınaşık (alışkın), bertik (çıkık, burkulmuş), çimçirik (yıldırım, şimşek), dinik (yorgun), gösterikli (alımlı, gösterişli), senik (solmuş), duyuk (duygulu), tutnuk (kekeme), dürük (asık yüz), donak (süs), haşlak (kaynar), ödek (bedel, ücret), tombarlak, tukurlak (yuvarlak).

Benzer olarak –Im eki ile Türkiye Türkçesi yazı dilinde olmayan ancak Gagauz Türkçesinde ve Anadolu ağızlarında kullanılan kelimeler türetilmiştir (Özkan, 1996, s. 114): Ulam (yük), kayırım (tarlanın sürülmüş yeri), salım (vurma, vuruş), görüm (manzara).

Türkiye Türkçesinde olmakla birlikte Gagauz Türkçesinde farklı olarak kullanılan eklerin başında –laş- eki gelmektedir (İlker, 1997, s. 46-50). Dost-laş- (dost, arkadaş olmak), hısım- laş- (akraba olmak), kaavi-leş- (güçlenmek), kanat-laş- (kanat açmak), kef-leş- (keyiflenmek), muşta-laş- (yumruklaşmak, dövüşmek), sıra-laş- (sıralanmak).

67

-lat- , -let- eki de Gagauz Türkçesinde farklı örneklere sahiptir: dip-let- (kapatmak, bitirmek), hasta-lat- (hastalanmasına sebep olmak), jarka-lat- (kılıçla vurmak, dövmek) katı-lat- (kovalamak), tütüz-let- (tütsülemek).

Gagauz Türkçesinin morfolojisine bazı yabancı unsurlar da tesir etmiştir. Slav dillerinde olan erillik-dişillik gramer kategorisi Gagauz Türkçesinde yoktur ancak insana ait kelimelerde tesirini göstermiş (Yenisoy, 1998, s. 96) ve bazı isimlerin dişi olduğunu bildirmek için –ka/-yka ekinden yararlanılmıştır (Yenisoy, 1998, s. 96; 2008, s. 82; Mahmut, 1991, s. 150; Özkan, 2002, s. 257,258; Güngör ve Argunşah, 1991, s. 19; Bozkurt, 2002, s. 287): komşuyka (komşu kadın), aşçıyka (aşçı kadın), çorbajıyka (çorbacı kadın, çorbacının eşi), hajıyka (hacı hanım), çingeneyka (çingene kadın), aaretka (ahretlik kız kardeş), Beşalmalıyka (Beşalmalı kadın), Gagauzka (Gagauz kadın).

Gagauz Türkçesinin isim çekim ekleri ve kullanılışı konusunda görülen en önemli farklılık hal ekleri görev değişikliğidir. Eski Türkçede, Eski Anadolu Türkçesinde, bazı Anadolu ağızlarında ve çağdaş Türk lehçelerinde de görülen bu durum, Gagauz Türkçesinde yönelme ve yükleme hali eklerinin görev değişikliği olarak karşımıza çıkmaktadır (Özkan, 2007, s.116; 2002, s. 258). Bak sӓn budalayı (bak sen budalaya), inanma zenginneri (inanma zenginlere), etiştilӓr onu (yetiştiler ona), neçin sӓn az bakersin kendi üstünü (niçin sen az bakıyorsun kendi üstüne) örneklerinde olduğu gibi yönelme hali yerine yükleme hali kullanılmaktadır. Bırak düşünmӓ buna (bırak düşünme bunu), biz sizӓ konak edecez (biz sizi konuk edeceğiz) örneklerinde de yükleme hali yerine yönelme halinin kullanıldığı görülmektedir.

Gagauz Türkçesinin kip ve zaman eklerine baktığımızda birkaçının Türkiye Türkçesine göre farklılaştığı görülmektedir.

Gagauz Türkçesinde geniş zaman çekimi için “belirsiz gelecek zaman” tabiri kullanılmaktadır. Bu da geniş zamanın daha çok gelecek zaman anlamında kullanıldığını ortaya koymaktadır (Özkan, 1996, s. 145; Bozkurt, 2002, s. 285). Geniş zaman eki -(A, Ӓ, I, İ, U, Ü)r ekidir.

Dӓ-r-im <de-ӓr-ım (derim) al-ar-ım bil-ӓr-im (bilirim)

Dӓrsin alarsan bilӓrsin

Dӓr alar bilӓr

Dӓriz alarız bilӓriz

Dӓrsiniz alarsınız bilӓrsiniz

68

Ekin olumsuz biçimi Türkiye Türkçesinden biraz ayrılır. –mAz, -mEz ekinin yanında -mAr, -mEr eki de kullanılır (Bozkurt, 2002, s. 285). Ekler aynı fiile iki şekilde de gelebilmektedir (Özkan, 2007, s.125, 126):

Al-mar-ım / al-ma-m gör-mӓ-r-im / gör-mӓ-m Almarsın / almazsın görmӓrsin / görmӓzsin

Almar / almaz görmӓr / görmӓz

Almarız / almazız görmӓriz / görmӓziz Almarsınız /almazsınız görmӓrsiniz / görmӓzsiniz Almarlar / almazlar görmӓrler / görmӓzler

Gagauz Türkçesi şimdiki zaman eki bakımından çeşitlilik göstermektedir. Gagauz Yeri’nde Merkez ağzına göre belirlenmiş yazı dilinde şimdiki zaman eki -êr, -er ve çok yaygın olmamakla birlikte –mAktA ekiyle yapılmaktadır. Gagauz Türkçesinin Güney ağzında ise şimdiki zaman eki olarak –Iy eki kullanılmaktadır (Özkan, 2007, s. 125):

Al-êr-ım oynê-êr-ım gör-er-im

Alêrsın oynêêrsın görersin

Alêr oynêêr görer

Alêrız oynêêrız göreriz

Alêrsınız oynêêrsınız görersiniz

Alêrlar oynêêrlar görerlӓr

Şimdiki zamanın olumsuzu –mêêr (-mê+êr), -meer (-me-er) ekleriyle yapılmaktadır (Özkan, 2007, s. 125): Al-mê-êr-ım gör-me-er-im Almêêrsın görmeersin Almêêr görmeer Almêêrız görmeeriz Almêêrsınız görmeersiniz Almêêrlar görmeerlӓr

Türkiye Türkçesine göre farklılık gösteren bir diğer zaman da gelecek zamandır. Yukarıda sözünü ettiğimiz geniş zaman ekinin kullanımıyla sağlanan belirsiz gelecek zamanın yanında “mutlak gelecek zaman” olarak adlandırılan ve -(y)AcAk ekinin kullanıldığı bir zaman daha vardır. Bu ek şahıs çekimleri içinde -ac, -aca, -ecӓ, -ca, -ça, -cӓ, -ce, -cêk, -cêy, -çê, -cêê, - ec, -ciy şekillerini alabilmektedir (Özkan, 2007, s. 124,125; 1996, s. 149,150 ):

69

Alacam büücӓm / büüyecӓm (büyüyeceğim)

Alacan büücӓn / büüyecӓn

Alacek büücek/ büüyecek

Alacez/ alacêz büüceyz/ büüyeceyz Alacenız/alacênız büüceyniz/ büüyeceyniz Alaceklar/ alacêklar büüceklӓr / büüyeceklӓr

Gelecek zamanın olumsuz şekli –mA, -mE eki ve -y koruyucu ünsüzü ile yapılır. Koruyucu ünsüz ile zaman eki arasına kullanılan –A eki düşebilmektedir.

Almay(a)cam görmey(e)cӓm Almay(a)can görmey(e)cӓn Almay(a)cêk görmey(e)cek Almay(a)cêz görmey(e)cek Almay(a)cênız görmey(e)ceniz Almay(a)cêklar görmey(e)ceklӓr

Gagauz Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki farklılıklardan bir diğeri de emir kipinin çekiminde görülmektedir. 3. teklik ve 3. çokluk şahıs çekimlerinde fiilin önüne ko fiili getirilmektedir (Özkan, 1996, s.154,155):

--- --- --- ---

Al ver başla istӓmӓ

(ko)alsın (ko)versin (ko)başlasın (ko)istӓmӓsin

--- --- --- ---

Alın(ız) verin(iz) başlayın(ız) istӓmeyin(iz) (ko)alsınnar (ko)versinnar (ko)başlasınnar (ko) istӓmӓsinnӓr

Emir-istek kipinin “var nicӓ/ var nasıl ve yok nicӓ/ yok nasıl” kelimeleriyle birlikte “yeterlilik” anlamında kullanılması Türkiye Türkçesinde görülmeyen bir durumdur (Öztürk, 2001, s. 28,29; Özkan, 2007, s.132):

BNasıl bӓn var nasıl undayım? (ben nasıl unutabilirim) Yok nasıl bӓn seninnӓn düüşeyim. (Ben seninle dövüşemem.) Şindi var nasıl gidӓsiniz. (Şimdi gidebilirsiniz.)

Sӓn yok nasıl dönӓsin geeri. (Sen geri dönemezsin) Bӓn ne var nicӓ yapıım? (Ben ne yapabilirim)

70

Gagauz Türkçesinde gereklilik çekimi iki şekilde yapılmaktadır. –mAlI ekiyle çekim yapıldığında şahıs eki kullanılmaz. Fiilin bağlı olduğu şahıs fiilin başına veya sonuna getirilen şahıs zamirleriyle belirtilir: bilmeli bӓn veya bӓn bilmeli gibi (Özkan, 2007, s. 128; Bozkurt, 2002, s. 286). Gereklilik kipinin diğer şeklinde ise istek kipiyle birlikte lӓӓzım kelimesinin getirilmesiyle yapılır (Özkan, 2007, s. 128; Öztürk, 2001, s.27):

Bӓn almalı lӓӓzım alayım bӓn görmeli lӓӓzım göreyim Sӓn almalı lӓӓzım alasın sӓn görmeli lӓӓzım görӓsin O almalı lӓӓzım alsın o görmeli lӓӓzım görsün Biz almalı lӓӓzım alalım biz görmeli lӓӓzım görelim Siz almalı lӓӓzım alasınız siz görmeli lӓӓzım görӓsiniz Onnar almalı lӓӓzım alsınnar onnar görmeli lӓӓzım görsünnӓr