Sert Kuvvetler Ayrılığı: Başkanlık Hükümeti Sistemi

“Sert kuvvetler ayrılığı sistemi”nde, yasama ve yürütme kuvvetleri birbirinden mutlak bir şekilde ayrılmış iki organa verilmiştir. Bu organlar karşılıklı olarak birbirinden, gerek kaynak bakımından, gerek varlıklarını sürdürme bakımından bağımsızdır. Yasama ve yürütme organları ayrı ayrı seçilir ve seçildikten sonra da birbirlerinin varlıklarına son veremezler. Bu organların anayasal sistem içinde güçleri de birbirine eşit veya az çok dengelidir. Sert kuvvetler ayrılığı sistemine genellikle “başkanlık sistemi” denir¹⁶. Başkanlık sisteminin en bilinen örneği Amerika Birleşik Devletleri’dir¹⁷.

2.Yarı-Başkanlık Sistemi

Parlamenter hükümet sistemleri çeşitli bakımlardan farklılıklar gösterir. Bunların en önemlilerinden biri, devlet başkanının konumuyla ilgilidir. Bu durum özellikle parlamenter cumhuriyetler bakımından anlam taşır. Çünkü bu sistemlerde cumhurbaşkanının statüsü anayasal düzenlemeyle önemli ölçüde biçimlendirilebilir. Bu açıdan bakıldığında, parlamenter rejimlerin bir kısmında göreve gelme usulleri sayesinde cumhurbaşkanlarının daha güçlü oldukları görülmektedir. Bu anayasal sistemlerde cumhurbaşkanlarına önemli yetkiler verildiği gibi ayrıca genel oyla göreve

15 Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Ekin Basın Yayın Dağıtım, Bursa, 2010, s. 230 231.

16 Kemal Gözler, a.g.e., s. 230-231.

17 M. Sinan Kılıçoğlu, a.g.m., s. 37.

gelmektedirler. Meşhur Fransız kamu hukukçusu ve siyaset bilimcisi Maurice Duverger bu modele “yarı-başkanlık sistemi” adını vermiştir¹⁸. Yarı-başkanlık sistemine örnek olarak Fransa, Portekiz, Finlandiya verilmektedir¹⁹.

3.Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlamenter Hükümet Sistemi

a. Genel Olarak

Parlamenter sistemin mahiyetiyle ilgili çeşitli teorik görüşler²⁰ öne sürülmüş ise de Türk doktrininde hemen hemen oybirliğiyle kabul edilen ikici teori parlamenter sistemi kuvvetler ayrılığı teorisinden hareketle, yasama ve yürütme kuvvetlerinin ılımlı, dengeli ve aralarında işbirliğini mümkün kılacak şekilde ayrılmış olduğu bir hükümet sistemi olarak tarif etmektedir²¹. Bu sistemde yasama ve yürütme yetkileri kural olarak iki ayrı organa verilmişse de bu organlar birbirinden tam olarak bağımsız değildir. Bu organlar yer yer iç içe geçmiştir. Keza bu organlar karşılıklı olarak birbirinin hukuki varlığına son verme imkanına da sahiptirler. Yumuşak kuvvetler ayrılığı sisteminde, bu organlar arasında karşılıklı işbirliği vardır. Bu nedenle bu sisteme, kuvvetlerin işbirliği sistemi de denmektedir. Ancak yumuşak kuvvetler ayrılığı sistemine genel olarak “parlamenter sistem” denir. Bu sisteme “parlamenter sistem” yerine, “parlamenter rejim”, “parlamenter demokrasi”, “parlamenter hükümet” veya kısaca “parlamentarizm” de denmektedir²².

Parlamenter sistem oldukça yaygın bir sistemdir. Bu sisteme örnek olarak, başta İngiltere olmak üzere, Almanya, İtalya, İspanya, Belçika, Hollanda, Danimarka, Lüksemburg, İsveç, Norveç, Yunanistan gibi ülkeler sayılabilir²³.

18 Mustafa Erdoğan, Anayasa Hukuku, 5.bs., Orion Kitabevi, Ankara, 2009, s. 21.

19 Kemal Gözler, a.g.e., s. 242.

20 Teorik görüşler için bkz. Attila Özer, a.g.e., s. 145. ; Ergun Özbudun, Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hükümeti Murakebe Vasıtaları, AÜHF Yay., Ankara, 1962, s. 2-12.

21 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 2-3. ; Attila Özer, a.g.e, s. 145.

22 Kemal Gözler, a.g.e., s. 242-243. ; M. Sinan Kılıçoğlu, a.g.m., s. 41.

23 Kemal Gözler, a.g.e., s. 243.

b. Parlamenter Hükümet Sisteminin Özellikleri

Parlamenter hükümet sisteminin en kısa ve güzel tanımı Leon D. Epstein tarafından yapılmıştır. Epstein’e göre, parlamenter sistem, “yürütme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve ona karşı sorumlu olduğu anayasal demokrasi tipi”dir²⁴.

(1). İki Başlı Yürütme Organı

Parlamenter hükümet sistemlerinde yürütme organı “iki-başlı”dır. Buna “düalist yürütme”²⁵ de denmektedir. Bir yanda “devlet başkanı”, diğer yanda ise “bakanlar kurulu” vardır. “Devlet başkanı”, monarşik parlamenter sistemlerde “kral”, cumhuriyet tipi parlamenter sistemlerde ise “cumhurbaşkanı”dır. Gerek kral olsun, gerekse cumhurbaşkanı olsun, devlet başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur²⁶. Monarşilerde bu sorumsuzluk tamdır. Kralın cezai, hukuki veya siyasi herhangi bir sorumluluğu yoktur. İngiliz hukukunda bu durum “Kral fenalık yapmaz” formülü ile ifade edilmektedir²⁷. Cumhuriyeti kabul etmiş devletlerde bu sorumsuzluk mutlak değildir.

Devlet başkanı sadece görevine ilişkin konularda sorumlu tutulamaz ancak bunun da sınırı vatana ihanet suçudur. Ancak bu suçla suçlanması ve yargılanması teoride kalmaktadır.

Çünkü uygulanması oldukça güç şartlara bağlanmaktadır²⁸.

Devlet başkanının siyasi sorumsuzluğunun sonucu, alacağı bütün kararlarda başbakan ve ilgili bakanın imzası bulunmak zorundadır. Bu karşı-imza (contreseing-advice) kuralı parlamenter sistemin kilit noktalarından biridir²⁹.

24 Leon D. Epstein, Parliamentary Goverment, International Encyclopedia of the Social Sciences, ed.

David L. Sills, New York, Macmillian and Free Pres, 1968, Cilt 11, s. 419. aktaran Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, s. 243. ; Ali Akyıldız, a.g.m., s. 94.

25 Kemal Gözler, a.g.e., s. 243. ; Attila Özer, a.g.e., s. 148. ; Ali Akyıldız, a.g.m., s. 94.

26 Kemal Gözler, a.g.e., s. 243. ; İsmet Giritli, Jale Sarmaşık, a.g.e.,s. 97. ; Yavuz Atar, Türk Anayasa Hukuku, 7.bs., Mimoza Yayınları, 2012, s. 144.

27 Turan Güneş, Parlamenter Rejimin Bugünkü Manası ve İşleyişi, İÜHF Yay., İstanbul, 1956, s. 60.

28 Turan Güneş, a.g.e., s. 60.

29 Turan Güneş, a.g.e., s. 60-61.

Yürütme organının diğer kanadında ise “bakanlar kurulu” bulunur. Bakanlar kuruluna

“kabine” veya “hükümet” de denir. İşte yürütme organının bu ikinci kanadı yasama organı karşısında sorumludur. Bakanlar kurulunun başlıca görevi ülkenin genel siyasetini belirlemek ve hükümet etmektir. Bakanlar kurulu da kendi içinde “ikili” yapıdadır. Bir tarafta “başbakan” diğer tarafta “bakanlar” bulunur. Başbakan bakanlar kurulunun yani hükümetin başıdır. Parlamenter sistemlerde bakanlar kuruluna kolektif sorumluluk, kolejyallik, homojenlik, dayanışma ve gizlilik ilkeleri hakimdir³⁰.

(2). Parlamentoya Dayanan ve Ona Karşı Sorumlu Olan Bakanlar Kurulu

Parlamenter hükümet sistemlerinde yürütme organı doğrudan doğruya halk tarafından seçilmez. Yürütme organının birinci kanadı olan “devlet başkanı”, monarşik parlamenter sistemlerde irsi olarak belirlenir. Cumhuri parlamenter sistemlerde ise devlet başkanı, doğrudan doğruya halk tarafından değil, genellikle yasama organı tarafından seçilir.

Parlamenter sistemlerde yürütme organının ikinci kanadı olan kabine de seçim usulüyle değil, yasama organı tarafından belirlenir. Kabine parlamentonun içinden çıkar; ondan kaynaklanır. Almanya, Japonya gibi bazı ülkelerde başbakan doğrudan doğruya yasama organı tarafından seçilir. Diğer bazı ülkelerde ise devlet başkanı parlamentodan güven oyu alabilecek bir kişiyi başbakan olarak atar. Bu kişi bakanları seçer. Başbakan tarafından seçilen kişiler kral veya cumhurbaşkanı tarafından bakan olarak atanır. Bu şekilde kurulmuş olan kabine, yasama organından güven ister. Bu nedenle parlamenter hükümet sisteminde kabinenin yasama organı tarafından belirlendiği söylenmektedir³¹.

Parlamenter hükümet sisteminde, yürütmenin bir kanadı olan devlet başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur. Ancak yürütmenin ikinci kanadı olan kabine (bakanlar kurulu) yasama organı karşısında sorumludur. Kabine (hükümet, bakanlar kurulu) yasama organının “güven”ine dayanır. Yasama organı güvensizlik oyuyla kabineyi görevden

30 Bu ilkeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal Gözler, a.g.e., s. 244.

31 Kemal Gözler, a.g.e., s. 245.

alabilir³². Kabinenin yasama organı karşısında kolektif ve bireysel olmak üzere iki tür sorumluluğu vardır. Kabinenin bir bütün olarak yasama organı karşısındaki sorumluluğuna “kolektif sorumluluk” denir. Yasama organı kabine hakkında güvensizlik oyu vermişse bütün kabine düşer. Parlamenter hükümet sisteminde ayrıca her bir bakan tek tek yasama organı karşısında sorumludur. Buna “bireysel sorumluluk” denir. Yasama organı kabineyi görevde bırakırken sadece bir bakanı güvensizlik oyu vererek görevden alabilir³³.

(3). Yürütme Organının Yasama Organını Fesih Yetkisi

Parlamenter sistemde, fesih yetkisi klasik anlamı ile yasama ve yürütme organı arasındaki dengeyi sağlayan kurumlardan biri olup, tarihi kaynağı İngiliz Anayasa uygulamalarının ürünüdür³⁴.

Fesih, devlet başkanı ya da hükümet başkanı tarafından kullanılan bir yetki olup, belli süre için seçilmiş olan bir parlamentonun, süresi dolmadan varlığına son vererek, yeni seçimlerin yapılmasına yol açar. İki meclisli bir parlamenter sistemde, fesih yetkisi, genellikle ilk meclise karşı kullanılır. Ancak istisna olarak Belçika ve İtalya gibi ülkelerde, her iki meclis de yürütme tarafından feshedilebilmektedir³⁵.

Fesih hakkı, yasama ve yürütme arasındaki dengeyi, yürütme bakımından güvence altına alan ve parlamenter rejimin olmazsa olmaz bir unsuru olarak kabul edilmektedir. Fesih hakkı ile parlamenter sistem arasında tarihi ve mantıki bir bağlantı vardır. Güvensizlik oyu ile hükümetin görevinden uzaklaşmasına yol açan parlamentoya karşı, hükümetin de meclisin varlığına son verebilecek tek etkili aracı fesihtir. Kısaca parlamenter sistemde,

32 Kemal Gözler, a.g.e., s. 245.

33 Kemal Gözler, a.g.e., s. 245. ; Şükrü Karatepe, Anayasa Hukuku, Ankara, 2013, s. 145-147. ; Turan Güneş, a.g.e., s. 62-65. ; Mustafa Erdoğan, a.g.e., s. 15. ; Yavuz Atar, a.g.e., s. 144. ; İsmet Giritli, Jale Sarmaşık, a.g.e., s. 98. ; Zafer Gören, a.g.e., s. 146-147. ; Server Tanilli, a.g.e., s. 362-363.

34 Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), 7. bs., Beta Yayınevi, İstanbul, 2001, s. 414.

35 Erdoğan Teziç, a.g.e., s.414.

siyasi sorumluluğun karşı önlemini fesih hakkı oluşturmaktadır. Kuşkusuz fesih hakkının, başlı başına siyasi sorumluluğa bir karşı ağırlık olması, aslında bunun varlığından çok, kullanılması tehdididir. Yürütmenin elinde fesih hakkının varlığı, hükümeti güvensizlik oyu ile düşürmek isteyecek bir parlamentoyu ister istemez ihtiyatlı hareket etmeye zorlayacaktır. Yasama ve yürütme arasında ortaya çıkan uyuşmazlığın çözümünde fesih, en etkili yollardan biridir. Zira fesih sonrası yapılacak genel seçimler, yasama ve yürütme arasındaki uyuşmazlığın halkın hakemliği ile çözülmesini sağlar. Bu bakımdan parlamentonun feshi bir tür halk oylaması sayılabilecek olan genel seçimlere yol açar³⁶.

(4). Aynı Kişinin Hem Yürütmede Hem Yasamada Görev Alabilmesi

Parlamenter hükümet sisteminde aynı kişi, aynı anda hem yasama hem de yürütme organında görev alabilir. Yani bir kişi hem parlamento üyesi hem de başbakan veya bakan olabilir. Keza birçok parlamenter sistemde başbakanın parlamento üyesi olması zorunludur. Bakanların parlamento üyesi olma zorunluluğu yoktur. Bakanlar parlamento içinden veya dışından atanabilir. Ancak parlamenter sistemde bakanlar da çoğunlukla parlamento üyesidirler³⁷.

(5). Bakanlar Kurulunun Yasama Organının Çalışmalarına Katılabilmesi

Bakanların meclis çalışmalarına katılabilmesi parlamenter sistemin ayırıcı özelliklerinden biri olarak sayılmaktadır. Bakanların meclis çalışmalarına katılabilmesinin temeli parlamenter sistemde kabine üyelerinin prensip olarak meclis içinden alınmasıdır. Bu kural İngiltere’de mutlaktır. Bakanlığa getirilen milletvekili parlamento üyesi olmak sıfatını muhafaza ettiğine göre, meclis çalışmalarına katılması da doğaldır³⁸.

36 Erdoğan Teziç, a.g.e., s. 415.

37 Kemal Gözler, a.g.e., s. 246-247.

38 Turan Güneş, a.g.e., s. 80.

C. Osmanlı İmparatorluğu Döneminden Günümüz Türkiye’sine Kadar Uygulanan