Gündeme Alma, Cevaplandırma ve Görüşülme Usulü

a. Gündeme Alma

İçtüzük’ün 98. maddesinin 1. fıkrasında; sözlü soruların önergenin başbakanlığa veya ait olduğu bakanlığa sevk tarihinden itibaren beş gün sonra gündeme alınacağı hüküm altına alınmıştır. 1973 tarihli İçtüzüğün ilk halinde bu süre 97/1. fıkrasında 7 gün olarak düzenlenmişken sonradan yapılan değişiklikle beş güne indirilmiştir²⁹⁷.

294 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 67.

295 Şeref İba, a.g.e., s. 65. ; Mahmut Bülbül, a.g.t., s.67.

296 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 28.

297 16-5-1996 tarih ve 424 sayılı kararla yapılan değişiklik sonrası sözlü soru önergelerinin muhatap bakanlığa veya Başbakanlığa sevk tarihinden itibaren gündeme alma süresi yedi günden beş güne indirilmiştir.

Gündemdeki sıra, önergelerin Başkanlığa geliş tarihlerine göre belirlenir²⁹⁸. Gündeme alınan sözlü soru önergeleri gündemdeki sıralarına göre TBMM Genel Kurulu’nda cevaplanır²⁹⁹. Kanun tasarı ve tekliflerinin aksine sözlü soru önergelerinin gündemdeki sıralarının değiştirilmesi mümkün değildir. İçtüzüğün 98/2. fıkrasına göre haftanın en az iki gününde birleşimin başında ve birer saatten az olmamak şartıyla sözlü sorulara süre ayrılsa dahi belirlenen süre içinde görüşülebilecek sözlü soru önergesi dikkate alındığında gündeme yeni giren bir soru önergesine yaklaşık bir yıl sonra sıra geleceği ve bununda güncelliğini kaybetmesi ve etkinliğini yitirmesi sakıncasını doğuracağı eleştirisi yapılmaktadır³⁰⁰.

b. Cevaplandırma Süresi

Cevabın gereği gibi hazırlanabilmesi için sözlü soru önergesinin verilmesi ile cevaplandırılması arasında belirli bir sürenin geçmesini gerektirmektedir. Ancak bu sürenin sorunun güncelliğini kaybettirmeyecek nitelikte makul bir süre olması önemlidir.

Çeşitli ülkelerde bu konuda kabul edilen hükümler az çok farklı olmakla birlikte hepsinin ortak yönü cevap süresinin mümkün olduğu kadar kısa tutulmaya çalışılmasıdır. Aksi takdirde sorular bütün güncelliklerini ve önemlerini yitireceklerdir. Bu durumun soru kurumunun etkinliğini azaltacağı da açıktır. Cevaplandırma süresi Danimarka’da iki hafta, Finlandiya’da otuz gün, Norveç’te Çarşamba günleri soruların cevaplandırılmasına

298 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 71. “Estonya’da soru önergelerinin gündemdeki sırası parlamentoda bulunan siyasi partilere göre belirlenmektedir.”

299 Şeref İba, a.g.e., s. 71. ; İrfan Neziroğlu, a.g.m., s. 154. ; Mehmet Akif Özer, “TBMM’ce Uygulanan Parlamento Denetimi: Eleştirel Bir İnceleme”, s. 40.

300 İrfan Neziroğlu, a.g.m., s. 156. “Ör; 5-11-1996 tarihli 10. birleşimde, 11-11-1997 tarihli 12. birleşimde 6, 9-6-1998 tarihli 99. birleşimde 7, 16-3-1999 tarihli 55. birleşimde 11, 9-5-2000 tarihli 91. birleşimde 6, 6-6-2001 tarihli 5. birleşimde 13, 28-5-2002 tarihli 105. birleşimde 6, 24-6-2003 tarihli 97. birleşimde 4, 23-11-2004 tarihli 20. birleşimde 8 soru cevaplanabilmiştir. Yine 20. dönemde 12-8-1997 tarihli 133.

birleşimde sözlü sorulara ayrılan bir saatlik sürede birleşimi yöneten başkanvekili ilk 27 sıradaki soruları gündemden okumuş, hiçbirinde cevaplandıracak bakan Genel Kurul’da hazır olmadığı için bir kısmı ertelenmiş, bir kısmı da yazılı soruya çevrilmiştir. Yine bir milletvekili tarafından olası Irak savaşında yaşanabilecek saldırılardan korunmak için ne gibi önlemler alındığına ilişkin 28-2-2003 tarihinde Meclis Başkanlığı’na sunulan sözlü soruya savaş başladıktan dört ay sonra Genel Kurul’un 22-7-2003 tarihli birleşiminde cevap verilmiştir.” ; Erdal Abdulhakimoğulları, a.g.m., s. 16.

ayrılmış olup, önergelerin bundan önceki cumartesi günü saat 10’a kadar genel sekreterliğe verilmiş olması gerekmektedir.

Cevap süresi bazı ülkelerde azami bazılarında ise asgari cevaplandırma süresini ifade etmektedir³⁰¹.

Ülkemizde bir sözlü soru önergesinin cevaplandırılması için herhangi bir süre öngörülmemiştir. Sadece İçtüzüğün 98/son fıkrasında üç birleşim ile sınırlı tutulmuştur.

Ancak bu üç birleşim ile ifade edilmek istenen, soru önergesinin Genel Kurul’da okunmasından itibaren üç birleşim içinde cevaplanmamasıdır. Bu süre içinde cevaplanmayan sözlü soru önergeleri yazılı soruya çevrilmektedir. Ancak sırası gelmediği için Genel Kurul’da okunmayan soru önergesi ise dönem sonuna kadar gündemde kalmaya devam edecektir³⁰².

c. Soru Saati

Sözlü soruların cevaplandırılması için, haftanın belirli gün veya saatlerinin tahsis olunması genellikle diğer ülkelerde de rastlanılan bir uygulamadır. Bu şekilde düzenleme ile amaçlanan meclisin diğer işlerini aksatacak aşırılıkta kullanılmasını engellemektir.

İtalya’da Temsilciler Meclisi’nde her birleşimin ilk 40 dakikası, Senato’da ise ilk bir saati sözlü soruların cevaplandırılmasına ayrılmıştır³⁰³. Ancak 15 soru cevaplanmak durumundadır.

Belçika’da üyeler, haftada en az bir kere, tercihen Perşembe günleri, öğleden sonra oturumun başında, bir saat hükümete soru sorabilirler.

301 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 28-29.

302 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 72.

303 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 31.

Danimarka ve Norveç’te ise soruların cevaplandırılmasına haftada bir gün ayrılmaktadır³⁰⁴.

Avusturya’da Ulusal Konsey ile Federal Konsey’in her oturumu soru saati ile başlar.

Çek Cumhuriyeti’nde sorular Perşembe günleri 16:00-18:30 saatleri arasında cevaplanmaktadır. Soru saatinde ilk bir saat Başbakana, geri kalan süre ise diğer bakanlara ayrılmıştır³⁰⁵.

1927 tarihli Dahili Nizamnamede belirli düzenleme mevcut değilken, 1957 yılında yapılan değişiklikle birlikte soru saatinin Meclis tarafından aksi yönde bir karar verilmedikçe Cuma günleri azami bir saat olması öngörülmüştür (m. 153/2). 1973 tarihli İçtüzüğün ilk halinde herhangi bir sınırlama yokken, 1996 yılında yapılan değişiklikle birlikte 98.

maddenin ikinci fıkrası ile; sözlü soru önergelerinin cevaplandırılması için, Anayasa, Kanun ve İçtüzük gereği zorunluluklar hariç olmak üzere, haftanın en az iki gününde, birleşimin başında ve birer saatten az olmamak şartıyla, Danışma Kurulu’nun önerisi ve Genel Kurul’un onayı ile belli bir süre ayrılması kabul edilmiştir. Yapılan bu düzenleme ile her hafta en az iki saat sözlü soru önergelerinin cevaplandırılmasına ayrılacaktır.

Burada ifade edilen asgari süredir. Bu nedenle iki saatten daha fazla süre ayrılması mümkündür. İçtüzüğün belirtilen hükmü karşısında her dönem başında belirli günler ve saat tespit edilmektedir. Örnek olarak 24. dönemde Danışma Kurulu’nun³⁰⁶ Salı ve Çarşamba günlerinde birleşimin başında bir saat süreyle sözlü soruların görüşülmesi Genel Kurul’un 4-10-2011 tarihli 2. birleşiminde kabul edilmiştir³⁰⁷. Alınan bu karar, aksi yönde bir Danışma Kurulu veya grup önerisi Genel Kurul tarafından kabul edilmediği

304 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 31.

305 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 75.

306 Danışma Kurulu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Şeref İba, “TBMM İçtüzüğünden Doğan Bir Yasama Aktörü Olarak Danışma Kurulunun İşlevleri”,Yasama Dergisi, S. 18, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, 2011, s.35-50.

307 http:// www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 21-7-2014.

sürece uygulanmaktadır. Normal şartlarda tespit edilen bu bir saatlik süre içinde soru sahibi ve ilgili bakanın ek açıklamaları dahil yaklaşık 8 soru cevaplanabilmektedir³⁰⁸.

Yasama organının yetkileri arasında yer alan kanun yapım süreci ile denetim aleyhine bir dengesizlik vardır. Bu nedenle denetim araçlarından sözlü soru önergelerinin cevaplandırılması sürekli ertelenebilmektedir. Ancak parlamenter hükümet sisteminde parlamentonun en önemli işlevlerinden birinin parlamenter denetim olduğu düşünüldüğünde, bu denetim yolunun gereği gibi işletilmeyip aksak bir şekilde uygulanması yasama ile yürütme arasındaki dengeyi yürütme lehine bozmaktadır³⁰⁹.

Uygulamada kanun tasarı ve tekliflerinin görüşülme yoğunluğu sebep olarak gösterilerek, sık sık Danışma Kurulu veya grup önerisiyle sözlü soruların görüşülmemesine Genel Kurul tarafından karar verilmektedir³¹⁰. Bu sebeple uzun süre sözlü soruların görüşülmemesi halinde, bazı durumlarda bir birleşimin tamamı sözlü sorulara ayrılmakta veya örneğin perşembe gününün sözlü sorulara ayrılması kararı alınmaktadır. Ancak her iki durumda nadiren başvurulan bir yöntemdir³¹¹.

d. Soru Saatinde Bir Milletvekilinin Sorabileceği Soru Sayısı

Bazı ülkelerde bir milletvekilinin aynı gün içinde sorabileceği soru sayısı sınırlandırılmıştır. Amaç milletvekilleri arasında eşitliği sağlamak ve sınırlı olan soru

308 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 73.

309 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 73.

310 http:// www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 21-7-2014. ; “Ör; 22-7-2014 ve 23-7-2014 günleri yapılacak sözlü sorularla ilgili denetim konularının görüşülmeyerek kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işlerin görüşülmesine karar verilmiştir.”

311 İrfan Neziroğlu, a.g.m., s. 156. “Ör; Genel Kurul’un 22-3-2005 tarihli 73. birleşiminde kabul edilen grup önerisi ile soru önergelerinin cevaplandırılması, çalışma süresinin de soruların bitimine kadar uzatılması kabul edilmiştir. Aynı gün 43 soruya cevap verilmiştir. Yine Genel Kurul’un 12-12-2006 tarihli 30.

birleşiminde kabul edilen grup önerisiyle 28-12-2006 Perşembe günkü birleşimde sadece sözlü soruların görüşülmesi kararlaştırılmış idi. Ancak çıkarılması hedeflenen kanunların yetişmemesi nedeniyle 28-12-2006 tarihli 46. birleşimde kabul edilen bir Danışma Kurulu önerisi ile sözlü sorular görüşülmeyerek kanun tasarı ve tekliflerinin görüşmelerine devam edilmesine karar verilmiştir.”

saatinden verimli faydalanılmasını sağlamaktır. Ancak sözlü soruların uzun süre gündemde kalmasına neden olduğu için de eleştirilmiştir³¹².

İtalya’da da aynı birleşimde bir milletvekilinin ancak iki sözlü sorusunun cevaplandırılacağı kabul edilmiştir³¹³. Her soru iki alt soruya ayrılabilir. İsveç’te bu konuda herhangi bir sınırlama mevcut değildir³¹⁴.

Ülkemizde 1957 yılına kadar bu konuda bir sınırlama bulunmamaktaydı. Dahili Nizamnameye 27-12- 1957 tarihli değişiklik ile aynı birleşimde bir milletvekilinin ikiden fazla sözlü sorusunun cevaplandırılamayacağı düzenlemesi getirilmiştir. Aynı düzenleme 17-1-1961 tarihli Temsilciler Meclisi İçtüzüğü’nün 44/2. maddesinde, 27-2-1963 tarihli Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü’nün 123. maddesinde kabul edilmiş idi. 1973 Tarihli Millet Meclisi İçtüzüğü’nün 97/3. maddesinde, bir milletvekilinin birden fazla soru önergesinin, gündemde başka milletvekillerinin de soru önergesi varsa, aynı birleşimde görüşülemeyeceği yönünde kısıtlamaya dönüşmüş ancak bu sınırlama İçtüzükte 16-5-1996 tarihinde yapılan değişiklikle kaldırılmıştır. Ülkemizde mevcut durumda bir milletvekilinin aynı gün birden fazla soru sormasını engelleyen bir sınırlama bulunmamaktadır.

e. Cevaplandırma Yöntemi

Kural olarak sözlü soru önergeleri gündemdeki sıralarına göre cevaplanırlar.

Sorunun Genel Kurul’da cevaplandırılmaya başlanmadan önce okunması gerekir. Bu konuda üç yöntem karşımıza çıkmaktadır.

312 Şeref İba, Parlamenter Denetim, s. 49.

313 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 32.

314 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 76.

Birinci yöntemde, sözlü soru sahibinin sorusu hakkında açıklama yapmasıdır. Bu yöntem Avusturya’da uygulanmaktadır. Soru saati başladıktan sonra Konsey üyeleri sorusunu kısaca açıklar. Bu yöntem Üçüncü Fransız Cumhuriyetinde de uygulanmıştır³¹⁵.

İkinci yöntem, soru metninin ya bizzat soru sahibi ya da meclis başkanı veya katipleri tarafından okunması şeklindedir. Soru sahibi ayrıca açıklama konuşması yapmamaktadır.

Beşinci Fransız Cumhuriyetinde, İtalya’da, Norveç’te uygulanmıştır. Ülkemizde de bu yöntem benimsenmiştir.

Üçüncü yöntemde soru metni okunmaz, sadece gündemdeki sırası belirtilir. Bu yöntem İngiltere’de uygulanmaktadır. Başkan (speaker) gündemin sorular listesindeki sıraya göre, soru sahibinin adını okur o da ayağa kalkarak soru numarasını söyler³¹⁶. Bu yöntem sorunun psikolojik etkisini azalttığından eleştirilmiştir³¹⁷.

Ülkemizde 1957 tarihli Dahili Nizamname değişikliği ile ikinci ve üçüncü yöntemler arasında bir yol benimsenmiş idi. Başkan soruyu aynen okutabileceği gibi gündemdeki yerini belirtmekle de yetinebilirdi. Temsilciler Meclisi İçtüzüğü ve Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü’nde ise Başkan’ın soruyu katip üyelerden birine okutacağı açıklıkla düzenlenmiş idi. 1973 tarihli İçtüzük ve en son haliyle günümüz içtüzüğünde yapılan düzenlemede bu konuda açık bir düzenleme bulunmamaktadır.

Uygulamada Genel Kurul’da sözlü soru önergelerinin görüşülmeye başlanması üzerine, oturumu yöneten Başkan gündemin ilk sırasındaki soru önergesinin özetini okuyarak bakanın Genel Kurul’da bulunup bulunmadığını kontrol eder, bakan hazırsa cevaplandırıp cevaplandırmayacağını sorar. Soru önergesi bakan tarafından cevaplandırılacaksa

315 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 33. ; Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 75.

316 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 33. ; Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 75.

317 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 34. “…bir milletvekili alacağı cevabın kendisini tatmin etmeyeceğini bildiği halde, sorusunu ustaca sormak suretiyle kamuoyunu aydınlatmak ve hükümeti uyarmak ödevlerini yerine getirmiş olabilir…sorunun sadece gündemdeki sırasının okunması halinde psikolojik etkisi büyük ölçüde azalacaktır…” ; Erdal Abdulhakimoğulları, a.g.m., s. 17.

öncelikle katip üye tarafından önerge metninin tamamı okunur³¹⁸. Sözlü soru önergesinin okunmasından sonra Başkan tarafından muhatap bakan kürsüye davet edilir. Bakanın hükümet adına vereceği cevabın süresi beş dakikayı geçemez³¹⁹.