Avam Kamarası

Seçimle gelen milletvekillerinden oluşan⁴¹⁶ Avam Kamarası parlamentonun en önemli ve etkin kanadını oluşturmaktadır. Avam Kamarası, Hükümetin faaliyetlerini ve izlediği politikaları gözlemlemekte, soru denetim yolu ile Genel Kurul’a taşımakta taşıdığı konularda kamuoyu oluşturmaktadır⁴¹⁷.

Avam Kamarası milletvekilleri, Bakanlardan, çalışmaları, siyasi kararları ve bakanlıklarının faaliyetleri ile ilgili açıklama ve savunma yapmalarını, soru aracılığı ile isteyebilmektedirler. Thomas Erksine May’in İngiliz Parlamentosunun anayasası olarak tanımlanan “Parliamentary Practise”⁴¹⁸ adlı çalışmasında soru önergelerinin temel olarak iki amaçtan birine yönelmesi gerektiği belirtilmektedir. Bunlar, hükümetten bilgi almak, veya onu harekete geçirmektir⁴¹⁹.

Sorular cevabın veriliş şekline göre sözlü, yazılı gibi sınıflara ayrılmaktadır. İngiltere’de sözlü soru önergelerinin yazılı sorulardan ayırt edilebilmesi için bunlara bir yıldız işareti konulması zorunluluğu getirilmiştir⁴²⁰.

415 Michael Ryle, J.A.G. Griffith, Parliament Functions, Practise and Procedures, Sweet and Maxwel Ltd., London, England, 1989, s. 512.

416 Cem Eroğul, a.g.e., s. 5.

417 Salih Sağlam, a.g.m., s. 10. ; Mehmet Akif Özer, “Türk Kamu Yönetiminin Siyasal Denetiminde TBMM’nin Etkenliği Sorunu”, s. 17.

418 A Treatise Upon The Law, Privileges, Proceedings and Usages of Parliament.

419 Paul Silk, Rhodri Walters, How Parliament Works, 4. bs., Longman, London and New York, 1999, s. 176.

420 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 22.

Sözlü sorunun muhatabı bakan, soru için ayrılmış birleşim ve saatte cevap vermekte; buna karşın milletvekilinin cevaptan tatmin olmaması halinde ek açıklama istemini de yerine getirmektedir.

Yazılı sorularda ise cevaplar doğrudan milletvekiline ve Parlamento Tutanağına gönderilmektedir. Sorular ve cevaplar hem Tutanakta hem de Parlamento’nun internet sayfasında yayınlanmaktadır. Böylece hükümet faaliyetleri kamuoyunun bilgisine sunulmaktadır.

Sorular konu bakımından sınırlandırılmıştır. Yargı organlarının kararları, kolluk kuvvetlerinin günlük faaliyetleri ve yerel yönetim faaliyetleri herhangi bir bakanlığın görev alanına girmediği için soru konusu yapılamamaktadır⁴²¹.

İngiltere’de soru konusu olamayacak hususlara ilişkin yazılı bir metin bulunmamaktadır.

Uygulama Avam Kamarası Başkanı (speaker) uygulamaları ile şekillenmiştir. Soru konusu yapılamayan diğer hususlar, yabancı devletlerin veya Commonwealth üyelerinin içişleri, hükümete karşı sorumluluğu bulunmayan şahıs ve kurumların (bankalar, borsalar, anonim şirketler, işveren kuruluşları, işçi sendikaları) yetkileri içinde bulunan konular, bir meclis komisyonuna veya krali komisyona havale edilmiş olup halen bunlar tarafından incelenen konular, basında yayınlanan veya özel kişilerden veya gayrı resmi kuruluşlardan yapılan açıklamaların doğruluğu veya yanlışlığı, bir şahsın özel sıfatı ile yaptığı fiil ve hareketler, mahkeme kararları ve adli memur uygulamalarıdır⁴²².

İngiltere’de hükümdarın kendi özel yetkisine dahil hususlarda dahi gelenek olarak ancak ilgili bakanın tavsiyesi ile hareket ettiği ve bakanın tavsiyelerinden dolayı Avam Kamarasına karşı sorumlu olduğu bilinmektedir. Bunun sonucu olarak bakanların Taç’a verdikleri tavsiyelerle ilgili kendilerine soru sorulabilmektedir. Başbakanın parlamentonun feshi ve genel seçimlerin tarihi hakkındaki tavsiyesi, şeref payelerinin dağıtımı, Taç’ın kilise üzerindeki himayesi ile ilgili tavsiyelerde soru konusu yapılamamaktadır. Taç’ın hukuk müşavirlerinin tavsiyeleri de mahrem nitelikte kabul

421 Salih Sağlam, a.g.m., s. 11.

422 Ergun Özbudun, Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hükümeti Murakabe Vasıtaları, s. 20.

edildiğinden soru konusu yapılamayan diğer bir husustur. Bir kanunun veya milletlerarası belgenin yorumu veya bir bakanın yetkilerinin kapsamı gibi hukuki problemler, farazi durumlar veya tarihi olaylar, elde edilmesi mümkün nitelikte olan hukuki metinlerde veya olağan başvuru kitaplarında bulunan bilgiler, kabine veya kabine komisyonlarında alınan kararlar ve yapılan işlemler gibi mahrem nitelikteki konuların da soru konusu yapılamayacağı uygulamayla ortaya çıkmıştır⁴²³.

İngiltere’de sorunun dayandığı maddi vakıalardan kısaca söz edilmekle beraber, gerekçede kitap, gazete ve beyanatlardan alıntılarda bulunulması kabul edilmemiştir.

İngiltere’de soru, meclis toplantılarından önce milletvekillerine dağıtılan gündem varakalarına kaydedilmek suretiyle tebliğ olunur. Ancak gündem-dışı sorularda Kamaranın toplantısından önce Speaker’e tevdi edilir ve aynı anda bir nüshasının ilgili bakana gönderilmesi ile tebliği yapılır⁴²⁴.

İngiltere’de 1909’dan itibaren her milletvekilinin bir birleşimde en çok kaç sözlü sorusunun cevaplanabileceği belirlenerek bu konuda sınırlama getirildi. Bu sayı 1919’ da dörde, 1920’de üçe 1959’da ikiye indirildi. Her milletvekili bu sayının yanında birde gündem dışı soru sorma hakkına sahiptir. Bir milletvekilinin aynı gün bu sayının dışındaki diğer sözlü soruları yazılı soru olarak işlem görür⁴²⁵.

Cevaplandırma yöntemi olarak soru metni okunmaz, sadece gündemdeki sırası belirtilir.

Başkan (speaker) gündemin sorular listesindeki sıraya göre, soru sahibinin adını okur o da ayağa kalkarak soru numarasını söyler⁴²⁶. Bu yöntem sorunun psikolojik etkisini azalttığından eleştirilmiştir⁴²⁷.

423 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 21-22.

424 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 28.

425 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 32.

426 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 33. ; Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 75.

427 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 34. “…bir milletvekili alacağı cevabın kendisini tatmin etmeyeceğini bildiği halde, sorusunu ustaca sormak suretiyle kamuoyunu aydınlatmak ve hükümeti uyarmak ödevlerini

İngiliz Parlamentosu’nda bu denetim yolunun etkinliğini arttırmak ve kısıtlı zamanı daha iyi değerlendirmek amacıyla sözlü soru önergelerinin cevaplandırılmasında süre çok kısa tutulmakta ve ek açıklamalar için basılı yayınlardan yararlanılması özendirilmektedir⁴²⁸. Avam Kamarası’nda Pazartesi’den Perşembe gününe kadar sorulara zaman ayrılmıştır.

Çarşamba günleri başbakan kendisine sorulan soruları yanıtlar. Soru saati, pazartesi, salı, çarşamba ve perşembe günleri en geç 14.45’te başlar ve 15.30’a kadar devam eder. Bu saatten sonra, ancak ilgili bakanın hazır bulunmaması sebebiyle cevaplandırılamamış olan sorularla gündem-dışı soruların cevaplandırılması mümkündür⁴²⁹. Gündem dışı sorularda aciliyet unsurunu taşıyıp taşımadığı Speaker’ın yetkisi dahilindedir.

Avam Kamarası’nda her milletvekili, bakanın cevabından sonra, cevapla ilgili tamamlayıcı sorular sorabilir. Bunların asıl sorunun çerçevesini aşmaması, mütalaa beyanı şeklinde olmaması, en son cevaplandırılan soruya ilişkin olması ve cevabı veren bakana yöneltilmesi gereklidir. Ancak asıl sorunun sahibi tamamlayıcı soru sorma bakımından önceliğe sahiptir⁴³⁰.

Cevap aşırı derecede uzun olduğu takdirde bakan bunun tutanak dergisinde yayınlanmasını isteyebilir. Yine soru saati içinde sıra gelmemesi nedeniyle yazılı soruya çevrilmesi gereken bir soruyu saat 15.30’dan sonra bakanın sözlü olarak cevaplandırma yetkisi bulunmaktadır⁴³¹.

İngiltere’de bakan kamu menfaati, milli güvenlik, milli savunma gibi gerekçelerle soru önergesini cevaplandırmadan kaçınabilmektedir. Ancak bakanın sık sık cevaptan kaçınması siyasi itibarını sarsabildiği için zorunlu olmadıkça bu yola başvurulmamaktadır.

yerine getirmiş olabilir…sorunun sadece gündemdeki sırasının okunması halinde psikolojik etkisi büyük ölçüde azalacaktır…”

428 M. David Olson, Democratic Legislative Institutions, M. E. Sharpe Inc., s. 91.

429 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 30.

430 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 40. ; Hasan Tunç, Parlamento İçi Muhalefet, Konya, 1997, s. 80.

431 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 35.

Sorular iki gün önceden yazılı olarak sorulmaktadır. Ayrık olarak milletvekillerine iki gün beklemeden sorularına cevap isteme hakkı da tanınmaktadır. Bu tür sorulara “acil soru”

denmektedir. Konu önemli ve acilse ve birleşim gününün öğle saatine kadar Speaker’in izni alınabilmişse, soru zamanının sonunda ilgili bakan bu ek soruyu yanıtlamaktadır⁴³².

Usulüne uygun olmayan önergelerin, Speaker’ın emri ile meclis katipleri tarafından düzeltilmesi de mümkündür. Bu düzeltmeler gerektiği takdirde soru sahibine bildirilir.

Speaker tarafından reddedilen bir soru önergesi gündem dışı soru şeklinde tekrarlanamaz, soru sahibinin usul hakkındaki konuşmalarında söz edilemez. Avam Kamarası’nda reddedilen bir soru önergesi hakkında görüşme açılamaz.

İngiltere’de bireylerin de kendi milletvekilleri aracılığı ile parlamento denetimini harekete geçirebilmelerine uygun bir ortam hazırlanmıştır. Parlamentoda olup biteni takip eden seçmen, sorularıyla ilgili olarak milletvekillerinden yardım isteyebilmektedirler.

Milletvekilleri sadece bu hizmet için özel tavsiye bürolarından yararlanmaktadırlar.

Kendilerine gelen şikayetleri bakanlara iletip sonuç almaya çalışırlar. Başarılı olamazlarsa soruları parlamentoya taşımaktadırlar⁴³³.

Avam Kamarası’nın en sık kullandığı denetim yolu soru mekanizmasıdır. İstatistiklere göre bir yasama döneminde ortalama 25.000 soru önergesi listelenmekte, ek soruları da kapsayan 6000 soru sözlü olarak cevaplanmaktadır⁴³⁴.Ancak İngiliz Parlamentosu’nda sorunun, ne bilgi edinme ne de harekete geçirme amaçlarını karşılayacak istenen etkinliğe ulaşamadığı öne sürülmektedir⁴³⁵.

Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası’nın katılımıyla oluşturulan özel komisyonlar 1971 yılından bu yana parlamento denetiminin nasıl çok daha verimli yapılabileceği konusunda çalışmalar yapmaktadır⁴³⁶.

432 Cem Eroğul, a.g.e., s. 15.

433 Faruk Günay, “İngiltere’de Parlamento ve Hükümet”, Türkiye İdare Dergisi, S. 402, Y. 66, Mart 1994, s. 206.

434 Aspects of Britain, Parliament, London, HMSQ, England, 1991, s. 77.

435 Salih Sağlam, a.g.m, s. 11. aksi görüş için bkz. Mehmet Akif Özer, a.g.m., s. 17.

436 Bernard Schwartz, H. W. R. Wade, Legal Control of Goverment, Clarendon Pres, London, Great Britain, 1972, s. 101.