Fransa’da V. Cumhuriyet yarı-başkanlık sistemi olarak sınıflandırılmaktadır. İki kanatlı yürütmenin birinci kanadı olan cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından seçilir ve yasama organına karşı sorumlu değildir438 Yürütmenin diğer kanadında yer alan başbakan cumhurbaşkanı tarafından atanır ve Millet Meclisindeki çoğunluğa dayanır.
1958 Anayasası’nın benimsediği rasyonelleştirilmiş parlamentarizm anlayışının sonucu olarak Fransız Parlamentosu’nun hem yasama hem denetim yetkilerinde kısıtlamaya gidilmiştir439.
III. Cumhuriyetten itibaren Fransız parlamentosu iki meclisli bir yapıya sahiptir.
Parlamento Millet Meclisi ile Senato’dan oluşmaktadır. İkisine birden “Parlamento” adı verilmektedir440. Millet Meclisi’nin görev süresi beş yıldır. Senato’da altı yılda bir üyelerin yarısı yenilenmektedir. Anayasa Millet Meclisini öne çıkarmıştır441.
Fransa’da parlamento üyeliğinin, genel parlamenter hükümet sistemiyle bağdaşmayan bir yönü bulunmaktadır. Parlamento üyeliği ile bakanlık birleşemez. Bakan olarak atanan bir parlamenterin parlamento üyeliği düşer ve yerine yedeği geçer. Bakanlıktan ayrıldıktan sonra ise milletvekilliğine ya da senatörlüğe dönebilmek için tekrar seçime girip kazanmak zorundadır. Bu düzenlemenin amacı, parlamento üyelerinin bakan olma isteklerini kırarak hükümetin istikrarını korumaktır442.
437 Kemal Gözler, a.g.e., s. 242. ; Mustafa Erdoğan, a.g.e., s. 21. Fransa 4 Ekim 1958 Anayasası ve Cumhurbaşkanının genel oyla seçilmesi esasını getiren 4 Kasım 1962 reformu ile parlamenter sistemden yarı-başkanlık sistemine geçmiştir. Ancak Fransa’daki hükümet sistemi ile parlamenter sistem arasındaki fark yasama alanında değil yürütme alanında ortaya çıkmıştır.
438 Fatih Çelebi, “Fransa Millet Meclisi Üzerine”, Yasama Dergisi, S. 21, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, 2012, s. 51. “Sistemin parlamenter niteliği, doğrudan ve genel oyla seçilmiş Meclis önünde sorumluluğu olan ve kabinenin başı sıfatını haiz bulunan bir başbakanın varlığıyla görünür olmaktadır.”
439 Cem Eroğul, a.g.e., s. 151-153.
440 Erdal Onar, a.g.m., s. 51-53.
441 Fatih Çelebi, a.g.m., s. 56.
442 Cem Eroğul, a.g.e., s. 151-153.
Fransa Millet Meclisi’nde en eski denetim mekanizması olan sorunun üç farklı uygulaması mevcuttur. Müzakeresiz sözlü soru, hükümete soru ve yazılı soru.
Müzakereli sözlü soru isimli denetim yolu ise benzerliği nedeniyle genel görüşme bölümünde incelecektir.
1959 tarihli Millet Meclisi İçtüzüğü, Başkanlar Kuruluna, görüşmeli ve görüşmesiz sözlü soru listeleri arasında nakiller yapmak, bir sözlü soruyu yazılı soruya çevirmek, konuları aynı veya benzer önergeleri birleştirmek yetkilerini tanımıştır.443.
Başkanlar Kurulu kendisine tanınmış yetki ile soruyu kayıt sırası ne olursa olsun gündeme almaktadır444. Fransa’da bir milletvekilinin soru saati olarak ayrılan zamanda haftalık sorabileceği soru saatine ilişkin bir sınırlama bulunmamaktadır.
Sorunun gerekçesiz olması gerektiği kuralı benimsenmiş ancak “sorunun anlaşılabilmesi için zorunlu unsurlara” yer verilebileceği belirtilmiştir. Soru muhatabına cevaptan kaçınma hakkı tanınmamıştır.445.
1. Müzakeresiz Sözlü Soru
Yalnızca bir milletvekilinin imzasıyla Meclis Başkanlığı kanalıyla bir bakana yazılı olarak yöneltilen ve cevabı sözlü olarak alınan soru türüdür. Bu tip sorular, kısa ve öz kaleme alınır ve genellikle soruyu soran milletvekilinin seçim bölgesine ilişkindir. Başkanlar Konferansının prensip kararı gereği, Meclisin bir haftalık gündeminin denetim konularına ayrıldığı haftalarda Salı ve Perşembe sabah oturumlarında ilgili bakan tarafından bu sorular yanıtlanır. Her bir oturumda cevaplanan soru sayısı 32’dir ve sorular iktidar ve muhalefet grupları arasında ikiye bölünür. Her gubun en az bir soru sorma hakkı saklıdır
443 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 27.
444 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 29.
445 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 36.
ve ilk sorular daima muhalefet milletvekillerince sorulur. Her bir soru için ayrılan süre, bakanın cevabı dahil 6 dakikadır446
2. Hükümete Soru
Müzakeresiz sözlü sorulardan farklı olarak, hükümete sorular, Meclis Başkanlığına sunulmaz, bastırılmaz ve hükümete gönderilmez. Kural olarak bunların içeriği hakkında hükümet bilgilendirilmez; sadece görüşülecekleri oturumun bir saat öncesinde soru sahiplerinin isimleri hükümete bildirilir. Spontan niteliği, hikümetin tam kadro hazır bulunması ve canlı televizyon yayını bu soru türünün son derece rağbet görmesini sağlamıştır. Hakaret ve tehdit içermemek kaydıyla, soruların içeriği bakımından herhangi bir kısıtlama mevcut değildir. Hükümete sorular genel nitelikli siyasi sorunlardan oluşmaktadır.
Hükümete soru denetim yolu, olağan yasama yılı birleşimlerinde, her Salı ve Çarşamba öğleden sonra oturumlarıda birer saat olarak uygulanır. Olağanüstü birleşimlerde ise haftada bir gün bir saatlik oturum, hükümete sorulara ayrılır. Her oturumda 15 soru cevaplanır ve soru başına düşen süre 4 dakikadır. Soruya ilgili bakanın verdiği cevaptan sonra, soru sahibinin kısa bir karşılık verme hakkı bulunmaktadır.447.
İki gün iki oturumda 30 soru cevaplanır. Sorular iktidar ve muhalefet arasında eşit şekilde dağıtılır. Herhangi bir gruba mensup olmayan üyeler her iki ayda yalnızca bir soru sorma hakkına sahiptirler. İlk soru daima muhalefete mensup üyeler tarafından sorulur ve bir iktidar bir muhalefet sorusu şeklinde devam eder448.
3. Yazılı Soru
Yazılı sorular, bir milletvekili tarafından, cevabı yazılı olarak alınmak üzere bir bakana yöneltilen sorulardır. Hükümetin genel siyasetine ilişkin sorular Başbakandan sorulur.
446 Fatih Çelebi, a.g.m., s. 75.
447 Cem Eroğul, a.g.e., s. 164.
448 Fatih Çelebi, a.g.m., s. 76.
Kısa ve öz olması gereken bu sorular, kişisel suçlamalar içeremez ve Cumhurbaşkanını konu edinemez. Yazılı sorular Meclis Başkanı kanalıyla hühkümete iletilir, ayrıca resmi gazetenin özel bir ekinde yayınlanır. Milletvekilleri bu işe tahsis edilmiş bir internet portalı marifetiyle te sorularını sorabilmektedirler. İlgili bakanın cevaplama süresi 1 aydır.
1 aylık ek süreisteme imkanı da vardır. Siyasiparti grup başkanları, cevapsız kalan sorularla ilgili olarak bakanları dikkatini çekebilir. Dikkat çekilen sorular tekrar resmi gazetede yayımlanır ve bakana cevap için 10 günlük süre tanınır449.
Sorulma kolaylığı ve cevabın yazılı olarak alınması nedeniyle yazılı sorular, milletvekilleri arasında çok popülerdir. Milletvekillerine seçim bölgelerini doğrudan ilgilendiren konularda -tatil dönemleri dahil- bakana soru sorma imkanı veren yazılı sorular 1959 da 3.700 iken bu rakam 1994 de 12.000, 2011 de ise 28.365’e ulaşmıştır.
Sorulara sorulmasından uzun zaman sonra cevap verilmesi450 eleştiri konusu yapılsa da Soru sayısındaki artışa rağmen cevaplanma oranı %94 civarındadır451.