SORU ÖNERGELERİNİN HÜKÜMSÜZ OLMASI, GERİ ALINMASI VE

A. Soru Önergelerinin Hükümsüz Olması

Soru önergeleri, verildiği yasama dönemi için geçerlilik taşır. Bu nedenle yasama dönemi sonunda İçtüzüğün 77. maddesine³⁹⁸ bağlı olarak hükümsüz olur ve kadük listesinde³⁹⁹ yayımlanır. Yazılı soru önergelerinin hükümsüz olması ancak dönem sonunda işlemde bulunması halinde, sözlü soru önergelerinin hükümsüz olması ise önergenin yasama dönemi sonunda ya gündemde ya da işlemde bulunması halinde mümkündür. Kısaca yasama dönemi sona ermesine rağmen henüz cevaplandırılmamış ve işlem süreci devam eden soru önergeleri kendiliğinden hükümsüz kalır⁴⁰⁰.

Tablo 3. 19. Dönem’den 23. Döneme Kadar Hükümsüz Kalan Sözlü Soru Önergeleri⁴⁰¹ DÖNEM 19. Dönem 20. Dönem 21. Dönem 22. Dönem 23. Dönem

Gelen 1824 1261 1980 2590 2506

Hükümsüz Kalan

995 309 756 1177 474

Oranı % 54.55 24.50 38.18 45.44 18.91

Tablodan da görüldüğü gibi 19. Dönem’de % 54.55’lik oranla en fazla sözlü soru hükümsüz kalmıştır. Bunu % 45. 44 ile 22. Dönem, % 38.18 ile 21. Dönem, % 24.50 ile 20. Dönem takip etmekte en düşük hükümsüz kalma oranı ise % 18.91 ile 23. Dönem olmuştur.

398 TBMM İçtüzüğü Madde 77. “Bir yasama döneminde sonuçlandırılamamış olan kanun tasarı ve teklifleri hükümsüz sayılır. Ancak, hükümet veya Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyeleri bu tasarı veya teklifleri yenileyebilirler….Yasama dönemi başında, önceki dönemde verilmiş soru, meclis araştırması, genel görüşme ve gensoru önergeleri hükümsüz sayılır.”

399 Kadük listesi: Yasama dönemi sonunda hükümsüz kalan ve yeni dönemde haklarında resen herhangi bir işlem yapılamayan yasama ve denetim işlerinin yayımlandığı liste.

400 Erdal Abdulhakimoğulları, a.g.m., s. 19. ; Mahmut Bülbül, a.g.m., s. 41,42.

401 http://www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 17-8-2014.

Tablo 4.19. Dönem’den 23. Döneme Kadar Hükümsüz Kalan Yazılı Soru Önergeleri⁴⁰² DÖNEM 19. Dönem 20. Dönem 21. Dönem 22. Dönem 23. Dönem

Gelen 7550 6950 8240 22994 20898

Hükümsüz

Kalan 232 138 194 908 453

Oranı % 3.07 1.98 2.35 3.94 2.16

Tablodan da görüldüğü üzere yazılı soru önergelerinde sözlü sorulara göre hükümsüz kalma oranı oldukça düşük olmuştur. En yüksek hükümsüz kalma oranı % 3.94 ile 22.

Dönem, en düşük ise % 1.98 ile 20. Dönem’dir.

B. Soru Önergelerinin Geri Alınması

Soru önergeleri işlemde iken her zaman önerge sahibi milletvekilleri tarafından geri alınabilir. Soru önergelerinin geri alınması yazılı ve sözlü soru önergeleri için farklıdır.

Yazılı soru önergeleri Başkanlığa verilmesinden cevaplanıncaya veya süresi içinde cevaplandırılmadığı için gelen kağıtlar listesinde yayımlanıncaya kadar işlemde bulunurlar. İşlemde bulunan soru önergeleri önerge sahibi milletvekili tarafından bir dilekçeyle geri alınır. Yazılı soru önergelerinin geri alınması üç şekilde olabilir.

-Önerge henüz gelen kağıtlar listesinde yayımlanmayarak Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderilmemiş ise herhangi bir işleme gerek kalmadan geri alma Başkanlıkça uygulanır.

-Önerge gelen kağıtlar listesinde yayımlanmış ancak Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderilmemiş ise geri alma işlemi sadece gelen kağıtlar listesinde ilan edilmek suretiyle yapılır. Muhataba bu konuda bilgi verilmez.

402 http://www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 17-8-2014.

-Önerge gelen kağıtlar listesinde yayınlanıp Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderilmiş ise geri alma işlemi ayrıca muhatap Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa bir yazı ile bildirilir ve gelen kağıtlar listesinde ilan edilir⁴⁰³.

Tablo 5. 19. Dönem’den 23. Döneme Kadar Geri Alınan Yazılı Soru Önergeleri⁴⁰⁴

DÖNEM 19. Dönem 20. Dönem 21. Dönem 22. Dönem 23. Dönem

Gelen 7550 6950 8240 22994 20898

Geri alınan 27 26 24 30 14

Oranı % 0.35 0.37 0.29 0.13 0.06

19. Dönem’den 23. Dönem’e kadar geri alınan yazılı soru önergelerinin oldukça az sayıda olduğu görülmektedir.

Sözlü soru önergelerinin geri alınması iki halde karşımıza çıkmaktadır.

-Sözlü soru önergeleri işlemde iken milletvekili tarafından geri alınabilir. Sözlü soru önergeleri Meclis Başkanlığına verilmesinden gündeme alınıncaya kadar işlemde bulunurlar. İşlemde bulunan soru önergeleri milletvekili tarafından bir dilekçeyle geri alınır. Önerge Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderilmemiş ise herhangi bir işleme gerek kalmadan geri alma Başkanlıkça uygulanır. Ancak önerge Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa gönderilmiş ve henüz gündeme girmemiş ise geri alma işlemi muhatap Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa bir yazı ile bildirilir ve gelen kağıtlar listesinde ilan edilir.

-Sözlü soru önergelerinin gündeme alma işleminden sonra da soru önergeleri geri alınabilir. Gündemde bulunan soru önergeleri milletvekili tarafından bir dilekçeyle geri

403 Mahmut Bülbül, a.g.m., s. 42.

404 http://www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 17-8-2014.

alınır. Kural olarak geri alma dilekçesi gerekçesiz olmalıdır. Gündeme giren soru önergelerinin geri alınması halinde geri alma dilekçesi Genel Kurul’un bilgisine sunulur.

Önerge gündemden çıkartılır. Geri almanın Genel Kurul’da okunmasından sonra geri alma işlemi muhatap Başbakanlığa veya ilgili bakanlığa bir yazı ile bildirilir.

Uygulamada geri alma işlemine daha çok sözlü soru önergelerine yazılı cevap verildiği hallerde rastlanmaktadır⁴⁰⁵.

Tablo 6. 19. Dönem’den 23. Dönem’e Kadar Geri Alınan Sözlü Soru Önergeleri⁴⁰⁶ DÖNEM 19. Dönem 20. Dönem 21. Dönem 22. Dönem 23. Dönem

Gelen 1824 1261 1980 2590 2506

Geri Alınan 268 185 284 283 163

Oranı % 14.69 14.67 14.34 10.92 6.50

Sözlü sorularda geri alma işlemine daha çok başvurulduğu ve oranın yazılı sorulara göre daha yüksek olduğu görülmektedir.

C. Soru Önergelerinin İşlemden Kaldırılması

Soru önergelerinin işlemden kaldırılması konusunda içtüzükte doğrudan bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak önergenin Başkanlığa verilmesinden sonra bir soru önergesinin verilmesini temin eden şekil veya esasa ilişkin şartlarda eksiklik olarak ortaya çıkması halinde önerge işlemden kaldırılmaktadır. İşlemden kaldırmada sadece soru önergesi sahibi bakımından bir sonuç bağlanmıştır. Bununla birlikte muhatap bakanda meydana gelebilecek değişiklik önergeyi etkilememektedir. Ayrıca soru sahibinin daha sonra bakan olması durumunda, soru önergesinin işlemden kaldırılıp kaldırılmayacağına ilişkin

405 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 69.

406 http://www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 17-8-2014.

herhangi bir düzenleme yer almamaktadır. Uygulamada bu tür soru önergelerinin de Başkanlıkça işlemden kaldırılması yerinde olacağı düşünülmektedir⁴⁰⁷.

Soru önergelerinin işlemden kaldırılması çeşitli şekillerde ortaya çıkmaktadır.

Milletvekilinin vefatı⁴⁰⁸, üyeliğinin düşmesi, milletvekilinin istifası ve önergenin mükerrer olması vb. sebeplerdir. Bunun yanı sıra Millet Meclisi’nin 12. Dönem (I.

Dönem) 6/507 numaralı sözlü soru önergesi, Millet Meclisi Başkanlık Divanı’nın 17-1-1963 tarih ve 32 numaralı kararıyla, 1961 Anayasasının “Mahkemelerin bağımsızlığı”

kenar başlıklı 132. maddesine aykırı olması sebebiyle sonradan gündeme alınmamış ve işlemden kaldırılmıştır.

18. Dönemde, milletvekilinin vefatı ve üyeliğin düşmesi sonucunda 11 adet sözlü-yazılı, 19. dönemde 21 adet sözlü ve 38 adet yazılı, 21. dönemde ise Fazilet Partisinin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasıyla üyelikleri düşen milletvekillerine ait 30 adet sözlü ve 4 adet yazılı soru önergesi işlemden kaldırılmıştır. Görüldüğü üzere işlemden kaldırma, genellikle sonradan ortaya çıkan durumlar için uygulama kabiliyeti bulmaktadır⁴⁰⁹.

Tablo 7. 19. Dönem’den 23. Döneme Kadar İşlemden Kaldırılan Sorular⁴¹⁰

DÖNEM 19. Dönem 20. Dönem 21. Dönem 22. Dönem 23. Dönem İşlem. Kal.Sözlü

Soru 21 - 30 - -

İşlem. Kal. Yazılı

Soru 38 - 4 - 1

Toplam 59 - 34 - 1

İşlemden kaldırma istisnai bir işlem olduğu için sayıları da oldukça düşüktür.

407 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 70.

408 12. Dönem (1961-1965) Millet Meclisi’nde, 6/880 esas numaralı sözlü soru önergesi, sahibinin ölümü dolayısıyla resen gündemden çıkarılmıştır.

409 Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 70.

410 http://www.tbmm.gov.tr, erişim tarihi: 17-8-2014.

VIII. BAZI ÜLKELERDE SORU DENETİM YOLU

A. İngiltere

İngiltere’de “parlamento egemenliği” kavramı geçerlidir. Anlamı; İngiliz Anayasası’na göre her çeşit kanunu yapmak veya ortadan kaldırmak hakkına sahip olduğu ve hiçbir kişi veya kurulun bir parlamento kanununu iptale ve ihmale hakkının bulunmadığıdır. İsviçreli yazar De Lolme’un aynı prensibi ifade eden “Parlamentonun, kadını erkek, erkeği kadın yapmak müstesna her şeyi yapabileceği, İngiliz hukukçularının temel prensibidir”⁴¹¹. Bu durum etkili bir siyasi denetim yapılmasında da geçerlidir⁴¹². Soru denetim aracına İngiltere’de her iki Kamara’da parlamenterler tarafından sıklıkla başvurulmaktadır.

1. Lordlar Kamarası

Lordlar Kamarası, giderek artan bir yoğunlukla hükümetin faaliyetlerini gözlemekte ve denetlemektedir. Bu amaçla hükümeti oluşturan kendi üyeleri olan bakanlardan sözlü ve yazılı olarak cevaplandırılması amacıyla soru sorulmakta, hükümetin önemli gelişmeler ile acil konulardaki mütalaa açıklamalarını Lordların ayrıntılara ilişkin soruları takip etmektedir⁴¹³.

Yılda yaklaşık 150 gün toplanan Lordlar Kamarası, her birleşimin yaklaşık 25 dakikasını soru sorma işine ayırmaktadır⁴¹⁴.

411 Ergun Özbudun, İngiltere’de Parlamento Egemenliği Teorisi, AÜHFD, C.XXV., S. 1-2, Y. 1968, s. 62.

; Ali Akyıldız, Hukuk Devleti Yargı Bağımsızlığı ve Danıştay, Anıttepe Yayıncılık, Ankara, 2009, s.

61-62.

412 E. W. Ridges, “İngiliz Anayasa Hukuku”, AÜHFD, C. VIII., S. 3-4, Y. 1951, Çev. Mukbil H. Özyörük, s. 205. ; Joanne Coles, Jane Reynolds, Constutional & Administrative Law, Key Facts, Second Edition, London, 2006, s. 55-58.

413 Salih Sağlam, “TBMM’nin Hükümeti Denetleme İşlevi Açısından Bir Model Olarak Avam Kamarası Bünyesindeki Bakanlıklar ile İlgili Özel Komisyonlar”, Yasama Dergisi, S. 11, Ocak – Şubat- Mart- Nisan, 2009, s. 8.

414 Cem Eroğul, Çağdaş Devlet Düzenleri, 5. bs., Kırlangıç Yayınevi, Ankara, 2006, s. 20-21.

Lordlar Kamarası kamuoyunda konumunu güçlendirmek için çeşitli yöntemlere başvurmaktadır. İlk kez 1966 yılında Kamara’da yapılan çalışmaların radyo ve televizyondan halka duyurulması yoluna başvurulmuştur. O günden bu yana Kamara’nın denetimle ilgili çalışmaları kamuoyunun bilgisine sunulmaktadır⁴¹⁵.

2. Avam Kamarası

Seçimle gelen milletvekillerinden oluşan⁴¹⁶ Avam Kamarası parlamentonun en önemli ve etkin kanadını oluşturmaktadır. Avam Kamarası, Hükümetin faaliyetlerini ve izlediği politikaları gözlemlemekte, soru denetim yolu ile Genel Kurul’a taşımakta taşıdığı konularda kamuoyu oluşturmaktadır⁴¹⁷.

Avam Kamarası milletvekilleri, Bakanlardan, çalışmaları, siyasi kararları ve bakanlıklarının faaliyetleri ile ilgili açıklama ve savunma yapmalarını, soru aracılığı ile isteyebilmektedirler. Thomas Erksine May’in İngiliz Parlamentosunun anayasası olarak tanımlanan “Parliamentary Practise”⁴¹⁸ adlı çalışmasında soru önergelerinin temel olarak iki amaçtan birine yönelmesi gerektiği belirtilmektedir. Bunlar, hükümetten bilgi almak, veya onu harekete geçirmektir⁴¹⁹.

Sorular cevabın veriliş şekline göre sözlü, yazılı gibi sınıflara ayrılmaktadır. İngiltere’de sözlü soru önergelerinin yazılı sorulardan ayırt edilebilmesi için bunlara bir yıldız işareti konulması zorunluluğu getirilmiştir⁴²⁰.

415 Michael Ryle, J.A.G. Griffith, Parliament Functions, Practise and Procedures, Sweet and Maxwel Ltd., London, England, 1989, s. 512.

416 Cem Eroğul, a.g.e., s. 5.

417 Salih Sağlam, a.g.m., s. 10. ; Mehmet Akif Özer, “Türk Kamu Yönetiminin Siyasal Denetiminde TBMM’nin Etkenliği Sorunu”, s. 17.

418 A Treatise Upon The Law, Privileges, Proceedings and Usages of Parliament.

419 Paul Silk, Rhodri Walters, How Parliament Works, 4. bs., Longman, London and New York, 1999, s. 176.

420 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 22.

Sözlü sorunun muhatabı bakan, soru için ayrılmış birleşim ve saatte cevap vermekte; buna karşın milletvekilinin cevaptan tatmin olmaması halinde ek açıklama istemini de yerine getirmektedir.

Yazılı sorularda ise cevaplar doğrudan milletvekiline ve Parlamento Tutanağına gönderilmektedir. Sorular ve cevaplar hem Tutanakta hem de Parlamento’nun internet sayfasında yayınlanmaktadır. Böylece hükümet faaliyetleri kamuoyunun bilgisine sunulmaktadır.

Sorular konu bakımından sınırlandırılmıştır. Yargı organlarının kararları, kolluk kuvvetlerinin günlük faaliyetleri ve yerel yönetim faaliyetleri herhangi bir bakanlığın görev alanına girmediği için soru konusu yapılamamaktadır⁴²¹.

İngiltere’de soru konusu olamayacak hususlara ilişkin yazılı bir metin bulunmamaktadır.

Uygulama Avam Kamarası Başkanı (speaker) uygulamaları ile şekillenmiştir. Soru konusu yapılamayan diğer hususlar, yabancı devletlerin veya Commonwealth üyelerinin içişleri, hükümete karşı sorumluluğu bulunmayan şahıs ve kurumların (bankalar, borsalar, anonim şirketler, işveren kuruluşları, işçi sendikaları) yetkileri içinde bulunan konular, bir meclis komisyonuna veya krali komisyona havale edilmiş olup halen bunlar tarafından incelenen konular, basında yayınlanan veya özel kişilerden veya gayrı resmi kuruluşlardan yapılan açıklamaların doğruluğu veya yanlışlığı, bir şahsın özel sıfatı ile yaptığı fiil ve hareketler, mahkeme kararları ve adli memur uygulamalarıdır⁴²².

İngiltere’de hükümdarın kendi özel yetkisine dahil hususlarda dahi gelenek olarak ancak ilgili bakanın tavsiyesi ile hareket ettiği ve bakanın tavsiyelerinden dolayı Avam Kamarasına karşı sorumlu olduğu bilinmektedir. Bunun sonucu olarak bakanların Taç’a verdikleri tavsiyelerle ilgili kendilerine soru sorulabilmektedir. Başbakanın parlamentonun feshi ve genel seçimlerin tarihi hakkındaki tavsiyesi, şeref payelerinin dağıtımı, Taç’ın kilise üzerindeki himayesi ile ilgili tavsiyelerde soru konusu yapılamamaktadır. Taç’ın hukuk müşavirlerinin tavsiyeleri de mahrem nitelikte kabul

421 Salih Sağlam, a.g.m., s. 11.

422 Ergun Özbudun, Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hükümeti Murakabe Vasıtaları, s. 20.

edildiğinden soru konusu yapılamayan diğer bir husustur. Bir kanunun veya milletlerarası belgenin yorumu veya bir bakanın yetkilerinin kapsamı gibi hukuki problemler, farazi durumlar veya tarihi olaylar, elde edilmesi mümkün nitelikte olan hukuki metinlerde veya olağan başvuru kitaplarında bulunan bilgiler, kabine veya kabine komisyonlarında alınan kararlar ve yapılan işlemler gibi mahrem nitelikteki konuların da soru konusu yapılamayacağı uygulamayla ortaya çıkmıştır⁴²³.

İngiltere’de sorunun dayandığı maddi vakıalardan kısaca söz edilmekle beraber, gerekçede kitap, gazete ve beyanatlardan alıntılarda bulunulması kabul edilmemiştir.

İngiltere’de soru, meclis toplantılarından önce milletvekillerine dağıtılan gündem varakalarına kaydedilmek suretiyle tebliğ olunur. Ancak gündem-dışı sorularda Kamaranın toplantısından önce Speaker’e tevdi edilir ve aynı anda bir nüshasının ilgili bakana gönderilmesi ile tebliği yapılır⁴²⁴.

İngiltere’de 1909’dan itibaren her milletvekilinin bir birleşimde en çok kaç sözlü sorusunun cevaplanabileceği belirlenerek bu konuda sınırlama getirildi. Bu sayı 1919’ da dörde, 1920’de üçe 1959’da ikiye indirildi. Her milletvekili bu sayının yanında birde gündem dışı soru sorma hakkına sahiptir. Bir milletvekilinin aynı gün bu sayının dışındaki diğer sözlü soruları yazılı soru olarak işlem görür⁴²⁵.

Cevaplandırma yöntemi olarak soru metni okunmaz, sadece gündemdeki sırası belirtilir.

Başkan (speaker) gündemin sorular listesindeki sıraya göre, soru sahibinin adını okur o da ayağa kalkarak soru numarasını söyler⁴²⁶. Bu yöntem sorunun psikolojik etkisini azalttığından eleştirilmiştir⁴²⁷.

423 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 21-22.

424 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 28.

425 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 32.

426 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 33. ; Mahmut Bülbül, a.g.t., s. 75.

427 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 34. “…bir milletvekili alacağı cevabın kendisini tatmin etmeyeceğini bildiği halde, sorusunu ustaca sormak suretiyle kamuoyunu aydınlatmak ve hükümeti uyarmak ödevlerini

İngiliz Parlamentosu’nda bu denetim yolunun etkinliğini arttırmak ve kısıtlı zamanı daha iyi değerlendirmek amacıyla sözlü soru önergelerinin cevaplandırılmasında süre çok kısa tutulmakta ve ek açıklamalar için basılı yayınlardan yararlanılması özendirilmektedir⁴²⁸. Avam Kamarası’nda Pazartesi’den Perşembe gününe kadar sorulara zaman ayrılmıştır.

Çarşamba günleri başbakan kendisine sorulan soruları yanıtlar. Soru saati, pazartesi, salı, çarşamba ve perşembe günleri en geç 14.45’te başlar ve 15.30’a kadar devam eder. Bu saatten sonra, ancak ilgili bakanın hazır bulunmaması sebebiyle cevaplandırılamamış olan sorularla gündem-dışı soruların cevaplandırılması mümkündür⁴²⁹. Gündem dışı sorularda aciliyet unsurunu taşıyıp taşımadığı Speaker’ın yetkisi dahilindedir.

Avam Kamarası’nda her milletvekili, bakanın cevabından sonra, cevapla ilgili tamamlayıcı sorular sorabilir. Bunların asıl sorunun çerçevesini aşmaması, mütalaa beyanı şeklinde olmaması, en son cevaplandırılan soruya ilişkin olması ve cevabı veren bakana yöneltilmesi gereklidir. Ancak asıl sorunun sahibi tamamlayıcı soru sorma bakımından önceliğe sahiptir⁴³⁰.

Cevap aşırı derecede uzun olduğu takdirde bakan bunun tutanak dergisinde yayınlanmasını isteyebilir. Yine soru saati içinde sıra gelmemesi nedeniyle yazılı soruya çevrilmesi gereken bir soruyu saat 15.30’dan sonra bakanın sözlü olarak cevaplandırma yetkisi bulunmaktadır⁴³¹.

İngiltere’de bakan kamu menfaati, milli güvenlik, milli savunma gibi gerekçelerle soru önergesini cevaplandırmadan kaçınabilmektedir. Ancak bakanın sık sık cevaptan kaçınması siyasi itibarını sarsabildiği için zorunlu olmadıkça bu yola başvurulmamaktadır.

yerine getirmiş olabilir…sorunun sadece gündemdeki sırasının okunması halinde psikolojik etkisi büyük ölçüde azalacaktır…”

428 M. David Olson, Democratic Legislative Institutions, M. E. Sharpe Inc., s. 91.

429 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 30.

430 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 40. ; Hasan Tunç, Parlamento İçi Muhalefet, Konya, 1997, s. 80.

431 Ergun Özbudun, a.g.e., s. 35.

Sorular iki gün önceden yazılı olarak sorulmaktadır. Ayrık olarak milletvekillerine iki gün beklemeden sorularına cevap isteme hakkı da tanınmaktadır. Bu tür sorulara “acil soru”

denmektedir. Konu önemli ve acilse ve birleşim gününün öğle saatine kadar Speaker’in izni alınabilmişse, soru zamanının sonunda ilgili bakan bu ek soruyu yanıtlamaktadır⁴³².

Usulüne uygun olmayan önergelerin, Speaker’ın emri ile meclis katipleri tarafından düzeltilmesi de mümkündür. Bu düzeltmeler gerektiği takdirde soru sahibine bildirilir.

Speaker tarafından reddedilen bir soru önergesi gündem dışı soru şeklinde tekrarlanamaz, soru sahibinin usul hakkındaki konuşmalarında söz edilemez. Avam Kamarası’nda reddedilen bir soru önergesi hakkında görüşme açılamaz.

İngiltere’de bireylerin de kendi milletvekilleri aracılığı ile parlamento denetimini harekete geçirebilmelerine uygun bir ortam hazırlanmıştır. Parlamentoda olup biteni takip eden seçmen, sorularıyla ilgili olarak milletvekillerinden yardım isteyebilmektedirler.

Milletvekilleri sadece bu hizmet için özel tavsiye bürolarından yararlanmaktadırlar.

Kendilerine gelen şikayetleri bakanlara iletip sonuç almaya çalışırlar. Başarılı olamazlarsa soruları parlamentoya taşımaktadırlar⁴³³.

Avam Kamarası’nın en sık kullandığı denetim yolu soru mekanizmasıdır. İstatistiklere göre bir yasama döneminde ortalama 25.000 soru önergesi listelenmekte, ek soruları da kapsayan 6000 soru sözlü olarak cevaplanmaktadır⁴³⁴.Ancak İngiliz Parlamentosu’nda sorunun, ne bilgi edinme ne de harekete geçirme amaçlarını karşılayacak istenen etkinliğe ulaşamadığı öne sürülmektedir⁴³⁵.

Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası’nın katılımıyla oluşturulan özel komisyonlar 1971 yılından bu yana parlamento denetiminin nasıl çok daha verimli yapılabileceği konusunda çalışmalar yapmaktadır⁴³⁶.

432 Cem Eroğul, a.g.e., s. 15.

433 Faruk Günay, “İngiltere’de Parlamento ve Hükümet”, Türkiye İdare Dergisi, S. 402, Y. 66, Mart 1994, s. 206.

434 Aspects of Britain, Parliament, London, HMSQ, England, 1991, s. 77.

435 Salih Sağlam, a.g.m, s. 11. aksi görüş için bkz. Mehmet Akif Özer, a.g.m., s. 17.

436 Bernard Schwartz, H. W. R. Wade, Legal Control of Goverment, Clarendon Pres, London, Great Britain, 1972, s. 101.

B. Fransa⁴³⁷

Fransa’da V. Cumhuriyet yarı-başkanlık sistemi olarak sınıflandırılmaktadır. İki kanatlı yürütmenin birinci kanadı olan cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından seçilir ve yasama organına karşı sorumlu değildir⁴³⁸ Yürütmenin diğer kanadında yer alan başbakan cumhurbaşkanı tarafından atanır ve Millet Meclisindeki çoğunluğa dayanır.

1958 Anayasası’nın benimsediği rasyonelleştirilmiş parlamentarizm anlayışının sonucu olarak Fransız Parlamentosu’nun hem yasama hem denetim yetkilerinde kısıtlamaya gidilmiştir⁴³⁹.

III. Cumhuriyetten itibaren Fransız parlamentosu iki meclisli bir yapıya sahiptir.

Parlamento Millet Meclisi ile Senato’dan oluşmaktadır. İkisine birden “Parlamento” adı verilmektedir⁴⁴⁰. Millet Meclisi’nin görev süresi beş yıldır. Senato’da altı yılda bir üyelerin yarısı yenilenmektedir. Anayasa Millet Meclisini öne çıkarmıştır⁴⁴¹.

Fransa’da parlamento üyeliğinin, genel parlamenter hükümet sistemiyle bağdaşmayan bir yönü bulunmaktadır. Parlamento üyeliği ile bakanlık birleşemez. Bakan olarak atanan bir parlamenterin parlamento üyeliği düşer ve yerine yedeği geçer. Bakanlıktan ayrıldıktan sonra ise milletvekilliğine ya da senatörlüğe dönebilmek için tekrar seçime girip kazanmak zorundadır. Bu düzenlemenin amacı, parlamento üyelerinin bakan olma isteklerini kırarak hükümetin istikrarını korumaktır⁴⁴².

437 Kemal Gözler, a.g.e., s. 242. ; Mustafa Erdoğan, a.g.e., s. 21. Fransa 4 Ekim 1958 Anayasası ve Cumhurbaşkanının genel oyla seçilmesi esasını getiren 4 Kasım 1962 reformu ile parlamenter sistemden yarı-başkanlık sistemine geçmiştir. Ancak Fransa’daki hükümet sistemi ile parlamenter sistem arasındaki fark yasama alanında değil yürütme alanında ortaya çıkmıştır.

438 Fatih Çelebi, “Fransa Millet Meclisi Üzerine”, Yasama Dergisi, S. 21, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, 2012, s. 51. “Sistemin parlamenter niteliği, doğrudan ve genel oyla seçilmiş Meclis önünde sorumluluğu olan ve kabinenin başı sıfatını haiz bulunan bir başbakanın varlığıyla görünür olmaktadır.”

439 Cem Eroğul, a.g.e., s. 151-153.

440 Erdal Onar, a.g.m., s. 51-53.

441 Fatih Çelebi, a.g.m., s. 56.

442 Cem Eroğul, a.g.e., s. 151-153.

Fransa Millet Meclisi’nde en eski denetim mekanizması olan sorunun üç farklı uygulaması mevcuttur. Müzakeresiz sözlü soru, hükümete soru ve yazılı soru.

Müzakereli sözlü soru isimli denetim yolu ise benzerliği nedeniyle genel görüşme bölümünde incelecektir.

1959 tarihli Millet Meclisi İçtüzüğü, Başkanlar Kuruluna, görüşmeli ve görüşmesiz sözlü soru listeleri arasında nakiller yapmak, bir sözlü soruyu yazılı soruya çevirmek, konuları aynı veya benzer önergeleri birleştirmek yetkilerini tanımıştır.⁴⁴³.

Başkanlar Kurulu kendisine tanınmış yetki ile soruyu kayıt sırası ne olursa olsun gündeme almaktadır⁴⁴⁴. Fransa’da bir milletvekilinin soru saati olarak ayrılan zamanda haftalık sorabileceği soru saatine ilişkin bir sınırlama bulunmamaktadır.

Sorunun gerekçesiz olması gerektiği kuralı benimsenmiş ancak “sorunun anlaşılabilmesi için zorunlu unsurlara” yer verilebileceği belirtilmiştir. Soru muhatabına cevaptan kaçınma hakkı tanınmamıştır.⁴⁴⁵.

1. Müzakeresiz Sözlü Soru

Yalnızca bir milletvekilinin imzasıyla Meclis Başkanlığı kanalıyla bir bakana yazılı olarak

Yalnızca bir milletvekilinin imzasıyla Meclis Başkanlığı kanalıyla bir bakana yazılı olarak

Belgede Parlamenter hükümet sisteminde denetimin etkinleştirilmesi: Soru, genel görüşme, meclis araştırması (sayfa 161-0)