Jülide Gülizar YILDIRIM*, Feyza DERELİ**, Gamze KUNDAKÇI***, Gülçin YELTEN***, Medine YILMAZ****, Bumin Nuri DÜNDAR*****
* Dr. Öğr. Üyesi, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği AnaBilim Dalı, julidegulizaryildirim@hotmail.com ** Öğr. Gör., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı
Hemşireliği AnaBilim Dalı
*** Arş. Gör., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği AnaBilim Dalı
**** Doç. Dr., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Halk Sağlığı Hemşireliği AnaBilim Dalı
**** Prof.Dr., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Tıp Fakültesi
ÖZ
Kendi kendine ilaç yönetimi evde eğitim destek programının, bireylerin ilaç uyumlarına etkisini incelemektir. Araştırma, İzmir’de deney ve kontrol gruplu yarı deneysel izlem araştırması Aile Sağlığı Merkezinden hizmet alan ortalama 6000 bireyden kronik hastalığı olan ve ilacını kendisi alan bireylerle ev ziyareti yapılarak 43 deney ve 61 kontrol grubu birey ile yürütüldü.Örneklem hacmi güç analizi ile belirlendi ve deney grubunun ev ziyareti sırasında eğitimini güçlendirmek için ilaç Yönetimi Rehberi, kişisel Sağlık İzlem Defteri,Haftalık ilaç kutuları ve hatırlatıcılardan (magnet,SMS mesajı) yararlanıldı.Bu gruba eğitim verildi, ev ziyaretleri ve hatırlatıcılarla davranışları pekiştirildi ve ilaç kullanma davranışları ve uyumları hesaplandı.Kontrol grubuna herhangi bir girişim uygulanmadı. İlk ve son izlem verileri her iki grup için karşılaştırıldı. Veriler tanımlayıcı istatistikler, t testi, oneway anova testi, regresyon, korelasyon ile analiz edildi. Tüm analizlerde istatistiksel anlamlılık değeri olarak p<0.05 kabul edildi. Araştırmaya katılan bireylerin yaş ortancası 66.5±11.7 (aralık, 36-89 yaş), katılımcıların %70.2’si kadın,%49’u emekliydi.Genel sağlık algısı açısından her iki izlemde deney grubunda kontrol grubuna göre istatistiksel olarak anlamlı şekilde arttı(p<0.05). Olumlu ilaç kullanım davranışları açısından deney grubunda kontrol gruba göre ilk izleme göre son izlemde istatistiksel olarak anlamlı fark vardı(p<0.05). İlaç uyum ortalaması; deney grubunda ilk ve son izlemde artarken(p<0.05), kontrol grubunda her
iki izlemde de ilaç uyumu ortalaması değişmedi(p>0.05).Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği puan ortalaması deney grubunda iki izlemde de artarken (p<0.05), kontrol grubunda değişmedi(p>0.05). İlaç uyumunun her iki grupta da ilaç kullanım davranışlarından olan, ilacı kendini iyi hissettiğinde bırakma(p<0.05), kendini kötü hissettiğinde ilaca bağlı olduğunu düşünüp ilacı almayı bırakma(p<0.05), ilacını almayı unutma(p<.001), ilacını yazdırmayı unutma(p<0.01) davranışlarından etkilendiği bulgulanmıştır. Deney grubun kontrol grubuna göre ilaç uyumları ve genel sağlık algıları artmıştır.İlaç kullanım davranışlarının ilaç uyum puanı üzerine etkisinin olduğu, deney grubun ilaç uyumunun daha yüksek olduğu verilen eğitim programının etkili olduğunu göstermiştir. Yürütülen eğitim programının bireylerin sağlığını olumlu yönde etkilediği ve daha sonraki yürütülecek eğitim programlarında etkili bir model olarak kullanılabileceği öngörülmektedir.
Anahtar Kelimeler: ilaç yönetimi, öz-yönetim, kronik hastalıklar,
planlı eğitim programı
ABSTRACT
The aim is to examine the effect of medication compliance behaviors in patients with self-medication support programs in adult subjects with any chronic illness nurse home education support program. The research is a semi-experimental follow-up study with experimental and control group designed, conducted in the Family Health Center with 6000 patients with 43 patients in experimental group and 61 controls. The sample volume was determined by power analysis and the medication management guide, personal health monitor, weekly medicine boxes and reminders (magnet, SMS message) were used to strengthen the education of the experimental group during home visits. This group was trained, home visits and reminders reinforced and medication use behaviors and compliance were calculated. No attempt made to the control group. The first and final follow-up data were compared for both groups. The data were analyzed with descriptive statistics, t test, oneway anova test, regression, correlation. Statistical significance was accepted as p<0.05 in all analyzes. The median age of the participants was 66.5±11.7 (range, 36-89 years) were medications. 70.2% of the participants were women, There was a statistically significant increase in the overall health perception in both groups compared to the control group (p<0.05). In terms of positive medication use behaviors, there was a statistically significant difference in the last follow-up compared to the control group in the experimental group (p<0.05). Average of medication compliance; In
the first and last follow-up period of the experiment group(p<0.05), in the control group, the mean of medication compliance in both follow- ups did not change(p>0.05). The mean score of the Patient Assessment of Chronic Illness Care Scale was increased in the two follow-ups in the experimental group(p<0.05) and not in the control group(p>0.05). Medication compliance behavior in both groups of medication use behavior, the medication when it feels good (P <0.05), when you feel bad because of the medication is considered to stop taking the medication(p<0.05), do not forget to take the medication(p<.001), to print the medication it was found to be affected by the behavior of forgetting(p<0.01). Medication adherence and general health perceptions of experimental group increased according to control group. Medication use behaviors had effect on medication adherence score, and the experimental group was found to be more effective than the control group. It is foreseen that the education program carried out positively affects the health of individuals and can be used as an effective model in future training programs.
Keywords: medication management, self-management, chronic
diseases, planned education programme
Giriş
Kronik (ömür boyu süren) hastalıkların sıklığı, tüm ülkelerde giderek artmaktadır. Kronik hastalıkların görülme sıklığının artmasına bağlı olarak tedavi ve bakıma ihtiyaç duyulmaktadır. Kişinin yeni yaşamına uyum göstermesi tedaviye uyumunu da gerektirmektedir. Özellikle artan yaşla birlikte ilaç kullanımı da artmaktadır (Özbek, 2006). Hastalıkların görülme sıklığındaki artış, çoklu ve rastgele ilaç kullanma davranışlarını da artırmaktadır. Bu davranışlar “ilaçları unutma, ilaç tedavisinin önemini anlayamama, yan etkiler nedeniyle ilacı doğru ve etkili kullanamama, cepten ödemelerin artması, farklı doktorların değişik ilaçlar vermesi ilaçların kullanım amacına ulaşamaması, ilaca uyum sağlayamama”sorunları beraberinde getirmektedir (Klerk ve ark, 1997; Lowe et al 2008; Akıcı, 2006). İlaç uyumunun sağlanmasında hastanın ilaç hakkındaki bilgisi, hafızası, beklentileri ve tatmin düzeyi, sağlık ekibi ve hasta arasındaki iletişim oldukça önemlidir (Akıcı, 2006). Tüm dünyada ilaçların yaklaşık %50’si uygunsuz şekilde kullanılmaktadır. Dünyada yanlış, gereksiz, etkisiz ve yüksek maliyetli ilaç kullanımı çeşitli sorunlara neden olmaktadır. İlaç yönteminde en önemli kriter tedavi başarısını değerlendirmede; ilaç etkileşimleri ve yan etkileri izleme ve bireyin ilaca uyumudur (SB, 2011).
Amaç: Hemşirenin yürüttüğü kendi kendine ilaç yönetimi evde eğitim
destek programının, bireylerin ilaç uyumlarına etkisini incelemektir.
Hipotezler
Hemşirenin evde izlemleri ve destek programı sonrasında deney grubu hastaların kontrol grubu hastalara göre kendi kendine ilaç yönetimi davranışları kapsamında;
H1: İlaç uyumu daha yüksektir.
H1: Kronik hastalığına bağlı başetme becerileri daha yüksektir
Yöntem
Araştırma, İzmir’de deney ve kontrol gruplu yarı deneysel izlem araştırması olarak yürütüldü. Aile Sağlığı Merkezinden hizmet alan ortalama 6000 bireyden kronik hastalığı olan ve ilacını kendisi alan bireylerle ev ziyareti yapılarak 15 Haziran 2017- Ağustos 2018 tarihleri arasında 43 deney ve 61 kontrol grubu bireyle yürütüldü. Araştırmada örneklem hacmi %95 güç ve 0.45 etki büyüklüğü ile güç analizi yapılarak gruplarda 54’er kişinin alınması yeterli bulundu. Her grupta örnekleme 55’er kişi alındı. Araştırma kapsamında deney grubundan 12 kişi taşınma, çalışmanın uzun sürmesi, hastaneye yatış gibi nedenlerle araştırmayı terk etti. Veriler birey tanıtım formu, bireysel ilaç yönetimi izlem çizelgesi (31 soru), İlaç Kullanımı Değerlendirme Formu (6 soru) ve İncirkuş ve Nahçivan (2011) tarafından geçerlik ve güvenirliği yapılan Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği (20 soru) ile toplandı. Deney grubu bireylerin ev ziyareti sırasında eğitimini güçlendirmek için ilaç Yönetimi Rehberi, kişisel Sağlık İzlem Defteri, Haftalık ilaç kutuları, hatırlatıcılardan (magnet, SMS mesajı) yararlanıldı ve her ay düzenli olmak üzere dört ev ziyareti ve izlem yapıldı.
İstatistiksel Yöntem: Araştırmada istatistiksel analiz için SPSS 22
paket programı kullanıldı. Veriler sayı, yüzde, ortalama, ortanca, normal dağılıma uygun verilerde iki eş arasındaki farkın önemlilik testi, bağımsız örneklerde t testi, ölçümsel verilerinin analizinde oneway anova testi regresyon, korelasyon ile analiz edildi. Tüm analizlerde istatistiksel anlamlılık değeri olarak p<0.05 kabul edildi.
Bulgular
Araştırmaya katılan bireylerin yaş ortancası 66.5±11.7 (aralık, 36-89 yaş), deney grubun ilaç ortancası 6.0±3.01 adet (aralık, 1-10 adet ilaç) ve kontrol grubun kullandığı ilaç ortancası 4.0±2.2 adet (aralık, 1-10 adet ilaç) idi. Katılımcıların %70.2’si kadın, %49’u emekli, %83.7’si SGK’lı idi. Ailesinde %85.6’sının destek olan birinin olduğu, destekçilerin %38.4’ünün çocukları ve %34.9’unun eşi olduğu, sürekli ilaç kullanan bireylerin %40.4’ünün en az iki çeşit hastalık tanısı olduğu bulgulanmıştır.
Genel sağlık algısı açısından deney grubunda genel sağlık algısı ilk izleme göre (3.21±0.77) son izlemde (3.46±0.77) anlamlı şekilde artarken (p<0.05), kontrol grubunda ilk izleme göre (3.27±0.55) son izlemde (3.45±0.74) istatistiksel olarak anlamlı artış olmadı (p>0.05). İlaç kullanım davranışları (Doktora sormadan ilaç kullanımı, ilacını almayı unutma, ilacını kullanmak için bir yöntem kullanımı, düzenli ilaç alımı, ilacını aynı saatte alma) konusunda deney grubunda kontrol gruba göre ilk izleme göre son izlemde istatistiksel olarak anlamlı fark vardı (p<0.05) regresyon analizinde ilaç uyumu ortalaması üzerinde etkisinin olmadığı bulgulandı (p>0.05). İlaç uyum puanları incelendiğinde; deney grubunda ilk izleme göre (89.3±21.1) son izlemde (93.6±18.4) istatistiksel olarak anlamlı fark varken (p<0.05) kontrol grubunda her iki izlemde de (sırasıyla 94.3±19.0 ve 95.0±19.0) ilaç uyumu ortalaması değişmedi (p>0.05). Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği puan ortalaması deney grubunda ilk izleme göre (56.0±17.0) son izlem (66.0±20.0) arasında fark saptanırken (p<0.05), kontrol grubunda her iki izlem arasında sırasıyla (60.7±14.6 ve 61.01±14.9) istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p>0.05). İlaç uyum ortalamasının her iki grupta da Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği puan ortalamasından etkilenmediği bulgulandı (p>0.05). Deney ve kontrol grubun kullandığı ilaç sayısı ile ilaç uyum ortalaması arasında bir ilişki saptanmadı (p>0.05). İlaç uyumunun her iki grupta da ilaç kullanım davranışlarından ilacı kendini iyi hissettiğinde bırakma (p<0.05), kendini kötü hissettiğinde ilaca bağlı olduğunu düşünüp ilacı almayı bırakma (p<0.05), ilacını almayı unutma (p<.001), ilacını yazdırmayı unutma (p<0.01) davranışlarının ilaç uyumunu etkilediği bulgulanmıştır.
Tartışma
Çalışmada yaş ortalamasına bakıldığında yaşlılık döneminde oldukları görülmektedir. Bireylerin ortalama 6 ile 4 arasında değişen sayıda
sürekli kullandıkları ilaçlarının olduğu gösterilmiştir. Ortalama birden fazla kronik hastalık olduğunu söylemek mümkündür. Sağlık bakanlığı raporlarına göre (2011), İncelenen reçetelerde en sık yer alan tanı esansiyel hipertansiyondur. Toplam kutu sayısına bakıldığında ise en fazla reçete edilen ilaçlar arasında ilk 5 sırada kas ve iskelet sistemi ilaçları (%18,5), gastrointestinal kanal ve metabolizma ilaçları (%18,33), solunum sistemi ilaçları (%15,78), kardiyovasküler sistem ilaçları (%12,36) ve sistemik antiinfektifler (%12,01) yer almaktadır (SB, 2011).
Genel sağlık algısı açısından deney grubunun sağlık algısının kontrol gruba göre daha iyi olduğunu söylemek mümkündür. Bunu düzenli yürütülen ev ziyaretleri, verilen eğitim programı ve yapılan izlemler etkilemiş olabilir. İlaç kullanım davranışları (Doktora sormadan ilaç kullanımı, ilacını almayı unutma, ilacını kullanmak için bir yöntem kullanımı, düzenli ilaç alımı, ilacını aynı saatte alma) konusunda deney grubunda kontrol gruba göre ilk izleme göre son izlemde istatistiksel olarak anlamlı fark vardı (p<0.05) regresyon analizinde ilaç uyumu ortalaması üzerinde etkisinin olmadığı bulgulandı (p>0.05).
Araştırmada ilaç uyum puanları incelendiğinde; deney grubunda ilk izleme göre (89.3±21.1) son izlemde (93.6±18.4) istatistiksel olarak anlamlı fark varken (p<0.05) kontrol grubunda her iki izlemde de (sırasıyla 94.3±19.0 ve 95.0±19.0) ilaç uyumu ortalaması değişmedi (p>0.05). Araştırma kapsamında deney grubunun İlaç uyumu kontrol grubuna göre daha yüksektir hipotezi doğrulanmıştır. Yürütülen araştırmalarda ilaç uyumları incelenmiştir. Araştırma bulgularından farklı olarak Wright ve ark araştırmalarında hastaların ilaca uyumlarını %50 olarak saptamışlardır. Hastaneden taburcu olduktan sonra hastalara verilen kendi kendine ilaç kullanım eğitiminin ilaç uyumu ve ilaç bilgisini olumlu etkiledi saptanmıştır (Lowe et al, 2008). Ryan (1999) ise 65 yaş ve üstü yaştaki bireylerin %11.4’ünün ilaç uyumsuzluğu nedeniyle hastaneye yatırıldıklarını saptamışlardır. Araştırma bulgularına benzer olarak, Arslan ve Eşer (2005) yaşlı bireylerle yürüttükleri araştırmalarında eğitim öncesi yaşlı bireylerin ilaç uyum ortalamalarını 81.317±16.179 olarak saptamışlardır. Kullanılan ilaç sayısının ilaç uyumunu etkilemediği ilaç uyumunda davranışların etkili olduğunu söylemek mümkündür. Araştırma kapsamında ilaç uyumunu etkileyen davranışların, ilacı kendini iyi hissettiğinde bırakma, kendini kötü hissettiğinde ilaca bağlı olduğunu düşünüp ilacı almayı bırakma, ilacını almayı unutma, ilacını yazdırmayı unutma davranışlarının olduğu gösterildi.
Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği, kronik hastalığı olan bireylerin aldıkları sağlık bakım hizmetlerini değerlendirmede kullanılabilecek bir araçtır (İncirkuş ve Nahcivan, 2011). Kronik Hastalık Bakımını Değerlendirme Ölçeği puan ortalaması deney grubunda ilk izleme göre (56.0±17.0) son izlem (66.0±20.0) arasında fark saptanırken (p<0.05), kontrol grubunda her iki izlem arasında sırasıyla (60.7±14.6 ve 61.01±14.9) farklılık yoktu (p>0.05). Sonuçlar İncirkuş ve Nahcivan (2011)’ın yürüttüğü araştırma bulguları ile benzerlik göstermektedir. İlaç uyumunun bireylerin aldığı sağlık bakım hizmetlerinden etkilenmediğini söylemek mümkündür (p>0.05). Deney grubu bireylerde Kronik hastalığına bağlı başetme becerileri kontrol grubuna göre daha yüksektir hipotezi doğrulanmıştır.
Sonuç ve Öneriler
Deney grubun kontrol grubuna göre ilaç uyumları ve genel sağlık algıları artmıştır. İlaç kullanım davranışlarının ilaç uyum puanı üzerine etkisinin olmadığı, deney grubun ilaç uyumunun kontrole göre daha yüksek olduğu verilen eğitim programının etkili olduğunu göstermiştir.