Sanayi Kümeleri ve Esnek Uzmanlaşma

M. J. Piore ve C. F. Sabel’in “The Second Industrial Divide” adlı eserinde sanayi örgütlenme biçimleri kitlesel üretim ve esnek uzmanlaşma olarak ikiye ayrılmaktadır. Kitlesel üretim, aynı yapıdaki standart ürünlerin niteliksiz işgücü ve özel amaçlı makineler kullanılarak büyük sayıda üretimidir. Esnek uzmanlaşma ise, genel amaçlı makineler ve esnek üretim teknolojisi kullanılarak nitelikli işgücü ile çeşitli ürünlerin küçük sayıda üretimidir150.

148 _{Hüsnü Erkan, “Bölgesel Gelişme Stratejileri ve Türkiye’nin Bölgesel Kalkınma Politikası”, s.229-}

235

149 _{B. Ali Eşiyok, a.g.e., s.38}

150 _{Michael J. Piore ve Charles F. Sabel, The Second Industrial Divide, Basic Books, New York,}

Fordist üretim sisteminin tıkanması ile birlikte yaşanan kriz yeni teknolojiler ile aşılmaya çalışılmıştır. Yeni/esnek teknolojiler sayesinde üretim sistemi değişerek özellikle merkez ülkelerde giderek esnek üretim sistemi egemen olmaya başlamıştır. Esnek üretim sisteminin yaygınlaşması sonucunda mekana ilişkin anlayış değişerek yeni mekanlar ortaya çıkmıştır. Bu yeni mekanlar sanayi kümeleri olarak adlandırılmaktadır. Esnek uzmanlaşma küçük ölçekli firmalardan oluşan sanayi kümeleri yoluyla bölgesel kalkınmaya katkıda bulunmaktadır151. Esnek uzmanlaşma ile bölgesel bazda kapsanan yenilikler sayesinde yerel/bölgesel unsurlarda yeni gelişmeler yaşanmaktadır. Yerel/bölgesel dinamikler kalkınma, örgütlenme, organizasyon ve katılım gibi kavramlarla iç içe olmaktadır152. Aşağıda Tablo 7’de kitle üretim ve esnek üretim modelleri arasındaki temel farklar ortaya konmaktadır.

Tablo 7: Kitle ve Esnek Üretim Modelleri ve Mekansal Özellikleri Kitle Üretim Modeli Unsurları Esnek Üretim Modeli Unsurları Standart üretim Ürün farklılaşması

Bant üretim Modüler üretim

Tek amaçlı makineler Esnek makineler Niteliksiz işgücü Nitelikli işgücü Düşük iş motivasyonu Yüksek iş motivasyonu Çatışmacı iş ilişkileri Đşbirliğine dayalı ilişkiler Hiyerarşik yönetim Katılımcı yönetim Dikey işbölümü (planlama-uygulama ayrımı) Dikey iş bütünleşmesi Yatay işbölümü Yatay iş bütünleşmesi Bireysel çalışma Grup çalışması

Fordist Üretimin Mekansal Özellikleri Esnek Üretimin Mekansal Özellikleri

Đşlevsel mekansal uzmanlaşma Mekansal yığılma toplumlaşma eğilimi Mekansal işbölümü Mekanda bütünleşme

Bağımsız bölgesel işgücü piyasaları Đşgücü piyasalarının bölgesel farklılaşması Mekanın kültür ve sosyal ilişkilerinden bağımsız

emek üretim ilişkileri

Mekanın kültür ve sosyal ilişkilerinden üretim sürecinde yararlanma

Dışarıdan aktarılan yaratıcılık Üretim mekanında yaratıcılık Sağlıklı çalışma ve yaşama çevresi Nitelikli çalışma ve yaşama çevresi Merkeziyetçi yönetim Yerel yönetimlerin etkinlik kazanması Kaynak: Ahmet Đncekara, a.g.m., s.14

151 _{B. Ali Eşiyok, a.g.e., s.40}

152 _{Ahmet Đncekara, Anadolu’da Yeni Turizm Olanakları ve Bölgesel Kalkınmadaki Yeri, Đstanbul}

Kitle ve esnek üretim modelleri ile bunların iş örgütlenmeleri, toplumsal ve mekansal yapıda meydana getirdiği farklılaşmalar Tablo 7’de özetlenmektedir. Kitlesel (fordist) üretim modellerinde niteliksiz işgücü kullanılarak bant üretimi gerçekleşmektedir. Tek amaçlı makineler ile gerçekleştirilen standart üretim nedeniyle iş motivasyonu azalmaktadır. Bireysel çalışma söz konusudur ve dikey- yatay işbölümü gerçekleşmektedir. Esnek üretim modellerinde ise eğitimli işgücü ile farklaştırılmış ürünler üretilmektedir. Esnek makineler ile gerçekleştirilen modüler üretim gerçekleştirilmekte bu nedenle de iş motivasyonu artmaktadır. Grup çalışması yapılarak dikey-yatay iş bütünleşmesi gerçekleştirilmektedir. Fordist üretimde merkeziyetçi bir yönetim anlayışı hakimdir. Mekansal işbölümü ve mekanın sahip olduğu kültürel ve sosyal ilişkilerden bağımsız üretim gerçekleştirilmektedir. Esnek üretimde ise yerel yönetimler etkinlik kazanmaktadır. Mekansal iş bütünleşmesi ve üretim sürecinde mekanın sahip olduğu kültürel ve sosyal ilişkilerden yararlanma söz konusudur.

Sanayi kümeleri, ortak bir endüstride faaliyette bulunan birbirleriyle bağlantılı şirket ve kurumların belirli bir coğrafi alanda yoğunlaşması ile ortaya çıkan dinamik bir yapıdır. Sanayi küme modeli, iktisadi anlamda yalnızca sanayi kümeyi oluşturan firmalar arasındaki dinamik ilişkiyi ve ağı değil, aynı zamanda hükümet ile diğer destekleyici, eğitim, sivil toplum örgütleri arasındaki etkileşimi de göstermektedir153.

Đktisadi gelişmenin temeli, birbiri ile ilişkili sanayi dallarının ve ilgili

kurumların mekansal yakınlığı ile bağlantılıdır. Bu görüş, Alfred Marshall’ın sanayi kümeleri kavramına kadar uzanmaktadır. Marshall, sanayi firmalarının belirli coğrafi bölgelerde yoğunlaştığını ve bilginin en güçlü üretim faktörü olduğunu ifade etmektedir. Marshall’ın teorisi, bir bölgenin ya da sanayinin uzun dönemde rekabet gücünün, yerelleşmiş bilgi ve donanım ile ilişkili olduğunu savunmaktadır. Kaynak yönlü gelişmenin yerine bilgi yönlü gelişme yaklaşımının aldığını vurgulayan teori, rekabet gücünün değişen koşullarını yansıtmaktadır154.

153 _{Oğuzhan Altay, Aydanur Gacaner ve Nazif Çatık, a.g.m.,s.20}

154 _{Sedef Akgüngör ve Pınar Falcıoğlu, “Türkiye Đmalat Sanayinde Bölgesel Uzmanlaşma ve Sanayi}

Piore ve Sabel, kalıcı yenilikleri sanayi kümelerinin önemli bir özelliği ve bölgesel büyümenin ön şartı olarak kabul etmiş ve Marshall’ın görüşlerine ayrı bir boyut katmışlardır. Onlara göre, üretim aktivitesinin yayılması yenilikler ve yeni teknolojilerin uyumu kadar, işbirliği ve rekabet arasındaki denge oluşumuna da bağlıdır155.

Sanayi kümeleri ile ilgili bir başka çalışma alanı ise, stratejik yönetim literatürüdür. Stratejik yönetim ile ilgili çalışmalar, rekabet avantajının koşullarını incelemekte ve yerel iş çevresinin rekabet avantajı elde etmesindeki önemi vurgulamaktadır. Porter’in ortaya koyduğu elmas modeli, yerel çevre dinamiklerinin dinamik olduğu, ticari ortakların, bölgesel kuruluşların ve mekanizmaların firmalar arası bilgi ve teknoloji aktarımına olanak verdiği koşullar kapsamında rekabet avantajının yükseldiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca ekonomik bütünleşmenin sanayinin dağılımına etkileri konusunda yapılmış olan çalışmalar bir ülkenin dış pazarlarla bütünleşmesinin sanayinin mekansal dağılımını da değiştirdiğini ortaya koymaktadır156. Teknolojik ilerlemeyle birlikte değişen üretim sistemi sayesinde yeni mekanlar ortaya çıkmıştır. Mekansal dağılımdaki bu değişimler ile belli sanayilerin belli bölgelerde yoğunlaşması ve bölgesel uzmanlaşmayı da gerçekleştirmektedir.