B. Bölge Kavramı ve Türleri
1. Ekonomik Yapılarına Göre Bölgeler
Bir ülkede ekonomik gelişmenin bölgelere dengeli dağılımını sağlamak amacıyla gerçekleştirilen planlama bölgelere ayırmada üç bölge kavramı ile karşılaşılmaktadır76;
- Mevcut durumun saptanması yönünden homojen bölge - Fonksiyonel ilişkiler yönünden polarize bölge
- Bölgesel kalkınma politikalarının yürütülmesi yönünden plan bölgedir. Homojen bölge ve polarize bölge, plan bölgenin saptanabilmesi için yapılan analizler sonucu elde edilen etüt bölgeleridir.
75
Kahraman Arslan, “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Araçları”, Đstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:4, Sayı:7, Bahar 2005/1, s.279-280
a. Homojen Bölge
Türdeş bölge olarak da adlandırılan homojen bölgeler, sürekli özellik gösteren ve kendini oluşturan her birimin özellikleri birbirine benzeyen mekan parçasıdır. Bu bölgelerin öğeleri olan yerleşme birimleri arasında işlevsel bir bağlılık bulunması zorunlu değildir77. Bir ülkedeki çeşitli bölgelerin gelişmişlik düzeyleri bakımından birbirinden ayrılması olan homojen bölgeyi açıklamak için homojen alanı tanımlanmalıdır.
Homojen alan; tüm noktaları kendi aralarında oldukça yakın özellikler gösteren alandır. Bir ülkedeki çeşitli yerleşme merkezlerini birbiriyle karşılaştırarak homojen alan tespit edilmektedir. Bunu gerçekleştirmek için kentli nüfus oranı, işsizlik oranı, beslenme düzeyi, eğitim düzeyi, endüstriyel işletme sayısı, kişi başına düşen milli gelir gibi bazı homojenlik ölçütleri kullanılmaktadır. Homojen alan saptanmak istenildiğinde tüm sosyo-ekonomik gelişmişlik göstergeleri dikkate alınarak yerleşme merkezlerinin gelişmişlik düzeylerinin saptanması gereklidir.
Sonuç olarak, homojen bölge sürekli bir homojen alana karşılık gelen birbirine yakın karakteristik sergileyen komşu alanlar grubudur. Homojen bölge statik bir tanımlamadır. Bölgeler arasındaki ilişkilerin yoğunluğu dikkate alınarak dinamik bir bölge tanımlaması yapılması daha yararlıdır.
b. Polarize Bölge
Kutuplaşmış bölge olarak da adlandırılan polarize bölge, yerleşim merkezleri içinde birbirine bağlı kutuplaşmış yerleşme kümelerini tanımlamaktadır. Kendisinden daha küçük ya da birkaç yerleşme merkezini etkisi altına alan merkezler cazibe merkezi haline gelmiş yani kutuplaşmıştır. Cazibe merkezinin etki alanı ile birlikte kapsadığı alan polarize bölge oluşturmuştur.
Polarize bölge, bir kutup ve bu kutbun etkisindeki yerleşme merkezleri arasındaki ilişkiyi ve ilişkinin derecesini gösteren dinamik bir kavramdır. Bir
yerleşme merkezi ne kadar genişse, yani ne kadar çok yerleşme merkezini etkileyebiliyorsa, o kadar büyük bir polarize bölgeyi oluşturmaktadır78.
Homojen bölgenin aksine polarize bölge, çeşitli yöreleri tamamlayıcı özellikte ve egemen olan heterojen bir merkez olmaktadır. Polarize bölgeler arasında fonksiyonel ilişkiler söz konusudur. Öncelikle bölge içi ilişkiler ağırlıkta olmaktadır. Fakat bölgeler arasında fonksiyonel ilişkiler ve farklılaşmalar ortaya çıkabilmektedir.
c. Plan Bölge
Plan bölge, kalkınma planlarının hazırlanmasına yardımcı olmak, uygulanmasını kolaylaştırmak ve bölgenin kalkınmaya katılmasını sağlamak amacıyla tespit edilen bölgelerdir79. Kentten daha geniş, ülkeden daha küçük, yönetsel sınırları ulus yönetsel birim sınırlarıyla çakışan, ama etkileşim açısından o sınırları aşabilen, yerinden yönetilen, demokratik-katılımcı bir yönetime ve bütçeye sahip bir planlama ve yönetim birimidir80.
Homojen bölgeler genellikle ortak az gelişmiş özellikleri olan bölgelerdir. Kutuplaşmış bölgeler ise genellikle bir gelişme düzeyine varmış, yerleşme birimleri arasında işlev bağları yüksek derecede gelişmiş bölgelerdir81. Homojen ve polarize bölgelerde ekonomik yapı, iktisadi faaliyetlerin şekli, nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri, bölge ile çevre arasındaki iktisadi faaliyetin yoğunlukları esas alınarak bir sınırlama yapılmıştır. Plan bölge ise; kalkınma planlarının hazırlanmasına yardımcı olma, planların uygulanmasını kolaylaştırma ve bölgelerin kalkınması gibi amaçları olan bir bölge tipidir82.
Plan bölgeler, bölgesel planlama uygulayan ülkelerdeki planlama anlayışına ve ülkenin bölgesel sorunlarının niteliği ve yoğunluğuna göre tüm ülkeyi kapsadığı
78 Zeynel Dinler, a.g.e., s.75-80
79 Mustafa Erkal,Bölge Açısından Az Gelişmişlik, Boğaziçi Yayınları,
Đstanbul, 1990, s.18-19
80 DPT, 8.BYKP Bölgesel Gelişme Özel Đhtisas Komisyonu Raporu, s.8 81
Ruşen Keleş, a.g.e., s.238
82 Türkiye’de Bölge Planlamasının Evreleri, MGK Genel Sekreterliği Yayınları, No:2, Ankara,
gibi, yalnızca belirli problemli bölgeleri de kapsayabilmektedir. Plan bölgeler ikiye ayrılmaktadır.
Birinci tip plan bölge: Ulusal kalkınma planlarına mekan boyutunu
katabilmek amacıyla yapılan bölgesel ayrım sonucu ortaya çıkan bölge kavramıdır. Tüm ülkeyi kapsayan bu plan bölgelerin sayısı ülkenin genişliğine ve sosyo- ekonomik yapısına göre şekil almaktadır. Bu tip plan bölge anlayışı ulusal planın bölgeselleşebilmesi için ülkenin bölgelere ayrılması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu tip plan bölge ayrımına Fransa örnek gösterilebilir.
Đkinci tip plan bölge: Ulusal kalkınma plan uygulamasına geçiş öncesinde ulusal kalkınma planlarına rağmen karşılaşılan yoğun bölgesel sorunlarla baş edebilmek amacıyla gerçekleştirilen bölgesel planlama sonucunda oluşmuştur. Bu tip plan bölgede tüm ülke bölgelere ayrılmaz yalnızca sorunların karşılaşıldığı yöreler, plan bölge belirlenerek sorun çözümüne gidilecek bölgesel planlama uygulanır.
Đtalya, Đngiltere, Almanya ve Türkiye başta olmak üzere birçok ülke ikinci tip plan
bölge uygulaması gerçekleştirmektedir. Bu tip plan bölgelerin saptanmasıyla gerçekleştirilmek istenen bazı hedefler şöyledir;
◦ Geri kalmış bölgenin sorunlarının hafifletilmesi ◦ Đşsizliğin azaltılması
◦ Toplu tarımsal göçün önlenmesi
◦ Hızlı sanayileşen yörelerin sorunlarının çözümü ◦ Zengin yer altı kaynaklarının harekete geçirilmesi
◦ Aşırı kalabalıklaşma ve nüfusun giderek belirli yörelerde yoğunlaşmasının
önlenmesi
◦ Ekonomik canlılığı kaybolmaya başlayan yörelerin yeniden canlandırılması
Bu tip bölgesel sorunların biri ya da birkaçı bir bölgede ön plana çıkabilmektedir. Sorunların çözümü için uygulanacak bölgesel planlar ise farklılık gösterecektir83.