Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)

Güneydoğu Anadolu Projesi Master Planı, 1988 yılında Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığınca başlatılan çalışmalar sonucunda hazırlanmıştır. Proje yalnızca bölgenin değil ülkenin ekonomik ve sosyal yaşamını etkileyen, tarım ve endüstri sektörü yanında diğer birçok sektörde de büyük atılımlar gerçekleştiren büyük bir projedir. Proje önceden Devlet Su Đşleri Genel Müdürlüğünce ele alınan Aşağı Fırat Planlaması ile ortaya çıkmış ve Aşağı Fırat Projesi olarak adlandırılmıştır. Sonradan Dicle Havzası Planlaması da eklenerek projeye Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) olarak adı verilmiştir.

Dicle ve Fırat nehirlerinin aşağı kesimleri ile iki nehir arasındaki ovaların üst kısmını kapsayan proje yaklaşık 74000 km2’lik bir alanı kapsamaktadır. Bu alan içinde Mardin, Şanlıurfa, Diyarbakır, Adıyaman, Gaziantep, Siirt, Batman ve Şırnak

illeri bulunmaktadır317. Projenin temel hedefi bölge halkının yaşam standartlarını ve gelirlerini yükseltmek, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını arttırmak ve bölge ile öteki bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarını gidermektir. Tüm bu hedeflere ulaşırken ulusal gelişmeye ve ekonomik büyümeye de katkıda bulunulacağı düşünülmektedir.

GAP başlatıldığı dönemlerde Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki sulama ve hidroelektrik üretme amaçlı bir proje olarak programlanmış ve 1980’lerden sonra sosyal ve ekonomik bölgesel gelişme planına dönüştürülmüştür. Proje sulama, enerji, tarım, ormancılık, kentsel ve kırsal altyapı, eğitim ve sağlık sektörlerini de kapsamaktadır. GAP sürdürülebilir gelişme anlayışı üzerine kurulmuş olup katılımcılık ve çevre koruma hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadır318.

GAP Master Planı’nda bölgesel kalkınmayı sağlamak için dört temel strateji bulunmaktadır. Bunlar319:

◦ Toprak ve su kaynaklarının, sulama, sınai ve kentsel kullanım amaçları için

etkin biçimde geliştirilmesi,

◦ Toprak kullanımının optimal ürün deseni ve modern tarımsal uygulamalar

aracılığıyla iyileştirilmesi,

◦ Tarımsal sanayilerin ve diğer sanayi kollarının öncelikle yöresel kaynaklar

temel alınarak geliştirilmesi,

◦ Bölge insanının gereksinimlerinin daha iyi karşılanması, nitelikli personelin

bölgeye çekilmesi ve bölgede kalışını sağlamak için kentsel altyapının iyileştirilmesidir.

GAP Master Planı’nda yer alan temel kalkınma senaryosu bölgenin tarıma dayalı sanayi ürünleri ihraç eden bir merkez haline getirilmesidir. Bölgenin mekansal gelişimi açısından Gaziantep, Şanlıurfa ve Diyarbakır koridoru ana gelişme ekseni olarak değerlendirilmektedir. Yatırımlar bu koridorda altyapıyı geliştirmek, tarıma dayalı sanayileri ve istihdam yaratıcı imkanları çoğaltmak amacıyla yoğunlaşacaktır.

317 _{A. Yılmaz Gündüz, “Küreselleşen Dünyada Türkiye’nin Bölge Kalkınma Projeleri: GAP ve DAP”,}

9. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi Bildiriler Kitabı, Bölge Bilimi Türk Milli Komitesi, Trabzon, 05-06 Ekim 2000, s.187

318 _{Ayşegül Mengi ve Nesrin Algan, a.g.e., s.266} 319 _{M. Vedat Özbilen, a.g.m., s.72}

Orta ve uzun dönemde ise bu koridor diğer alt bölgelerle ekonomik ilişkileri arttırarak genişletilecektir.

Bölge düzeyinde ekonomik ve sosyal gelişmeyi sağlamayı amaçlayan projenin çevre üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Projenin olumlu etkilerden yararlanması, olumsuz etkileri ise önlemesi bölgesel gelişme anlayışının önemli bir parçası olmaktadır. Ancak, çevre boyutunun GAP’a dahil edilmesine kadar geçen zaman içerisinde bölgede önemli ölçüde çevre zararları ortaya çıkmıştır. Sulama tekniklerinden kaynaklanan toprak sorunları, erozyon, iklim değişikliği ve buna bağlı yaşanan biyolojik zenginlikteki değişim, tarihi ve arkeolojik mirasın yok olması yaşanan çevre zararlarındandır. GAP Đdaresi bazı çevre projelerini başlatmıştır. Bunlardan başlıcaları 2001’de başlanan Biyolojik Çeşitlilik Araştırma Projesi, 2002’de başlanan yaban hayatı projesi, Adıyaman Eko-Kent Planlama Yaklaşımı Geliştirme Projesi ve GAP Bölgesinin Günümüzdeki ve Gelecekteki Đklim Durumunun Đncelenmesi Projesi’dir320.

GAP Bölgesinin sosyal yapısına ve sorunlarına çözüm bulmak amacıyla da GAP Sosyal Eylem Planı hazırlanmıştır. Plan çerçevesinde bölgede yatırım yapmak isteyen yerli ve yabancı yatırımcıya danışmanlık hizmeti vermek için Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin ve Şanlıurfa illerinde olmak üzere 5 adet Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezi (GĐDEM) ile kadının statüsünün yükseltilmesi ve kalkınma süreciyle bütünleşmesini sağlamak için 22 adet Çok Amaçlı Toplum Merkezleri (ÇATOM) kurulmuştur321.

Güneydoğu Anadolu Projesi’nin sorunları, finansman sorunları ile koordinasyon ve GAP Bölge Kalkınma Đdaresinin yeniden yapılanma (yetki, finansman ve koordinasyon) sorunları olarak iki ana başlık altında toplanabilir. Uygulamalarda yaşanan gecikmenin temel nedeni finansman darboğazının giderilememesidir. Đç kaynaklar yatırımların sürdürülmesinde yetersiz kalmakta ve dış kaynaklar sınırlı ölçüde sağlanabilmektedir. GAP’ta yeterli ve yeni finansman kaynaklarının bulunması, yap-işlet-devret gibi finansman metotları ile maliyetlere

320 _{Ayşegül Mengi ve Nesrin Algan, a.g.e., s.270-271}

katılım gibi yeni finansman yöntemlerinin uygulamaya alınması gerekmektedir. Bunların gerçekleştirilmesi yönünde322;

◦ Ulusal ölçekte sektörel bazda hazırlanan yıllık yatırım programlarında

GAP’ın entegre bütünlüğünün yansıtılabilmesi için GAP yatırımlarına paket program boyutu getirilmeli, GAP Yüksek Kurulu tarafından onaylanan projelerin yatırım programına aynen dahil edilmesi ve finansmanın sağlanması gerçekleştirilmelidir.

◦ GAP’ta Yap-Đşlet-Devret veya Yap-Đşlet gibi yeni finansman yöntemlerinin,

uluslararası düzeyde yasal altyapısı oluşturularak yaygın bir şekilde uygulanması sağlanmalıdır.

◦ GAP-2010 Entegre Planı ve Uygulama Programı’nın belirlediği iç ve dış

finansman gereksinimleri yıllık yatırım programlarına aynen yansıtılmalıdır.

GAP’ta entegre bütünlüğün gerçekleşmesi için planlama, programlama ve yatırım uygulamalarında etkin bir koordinasyon sağlanması gerekmektedir. Yatırım programları ülke düzeyinde sektörel bazda oluşturulduğundan, GAP’ın entegre bölgesel kalkınma programı özelliği yatırım programlarına gereği gibi yansımamaktadır. Bu nedenle GAP’ta projeler ve kuruluşlar arasında eşgüdüm sağlanabilmesi için GAP-2010 Entegre Planı ve Uygulama Programı etkin bir araç olarak kullanılmalıdır.