Sınai Mülkiyet Hakları

Sanayideki yeniliklerin, buluĢların, yeni tasarımların ve özgün çalıĢmaların ilk uygulayıcıları için veya ticaret alanında üretilip satılan malların üzerindeki üreticisinin veya satıcısının ayırt edilebilmesine yardımcı olacak iĢaretlerin söz konusu sahipleri için kayıt edilmesini ve bu sayede ilk uygulayıcılarının belirli bir süre için ürünü üretme ve satma yetkisine sahip olmalarını sağlayan gayri maddi haklar olarak tanımlanmaktadır. Sınai mülkiyet hakları kısaca Ģu Ģekilde açıklanabilir (http://www.armapatent.com, E.T.1.07.14):

 Patent: Herhangi bir buluĢ sahibine, bu buluĢun kendisine ait olduğunun tescilini sağlar. PatentlenmiĢ buluĢlar yalnızca patent sahibinin izni olduğu sürece üretilip dağıtılabilir. Patent haklarının devredilebilmesi, satın alınabilmesi, satılabilmesi ya da lisanslanabilmesi mümkündür.

161  Endüstriyel tasarım: Ürünlerin kullanım özellikleri ve kolaylığı, dıĢ görünümü özellikle tüketiciler tarafından tercih edilmesinde oldukça etkilidir. Bir ürünün tarz sahibi olması, aynı hizmeti sağlayabilen ikame ama tarz sahibi olmayan ürün karĢısından önemli bir üstünlük sağlamaktadır. Ürünün maddi kazanç getiren ve rakiplerce kopyalanması önlenmeye çalıĢılan bu özellikleri “endüstriyel tasarım” ismi altında koruma altına alınabilmektedir.  Marka ve marka tescili: ĠĢletmeler ürettikleri bir ürün için koyduğu marka ile

o ürünün müĢteri gözündeki değeri arasında yakın iliĢki bulunmaktadır. Belli bir zaman içerisinde belirli bir kalitede hizmet sunulmasıyla kazanılan olumlu marka imajı koruma altına alınmak istenebilmektedir. Bu hizmeti sağlayan “marka tescili” ile markanın 10 yıl korunması ve süre sonunda korumanın yenilenmesi sağlanabilmektedir.

 Coğrafi iĢaretler: ĠĢletmelerin ticaretini yaptığı ürünler yöreden yöreye farklılık gösterebilmektedir. Coğrafi iĢaret koruması, ürün kalitesinin korunmasında ve üretimin bilinen özellikte yapılmasını sağlamaktadır. Örneğin Isparta halısı ve Buldan kumaĢı gibi farklı özellikleri bulunan ürünler benzerlerine göre daha fazla tercih edilmektedir. Bu noktada coğrafi iĢaretler, ürünlerin bölgesel özelliklerinin korunmasını sağlamaktadır.

 Fikri Mülkiyet Hakkı: Ticari değer taĢıyan ya da dolaylı biçimde ticari kazanç elde edilmesini sağlayacak buluĢlar veya yenilikler, fikir sahiplerince kendilerine mal edilip bu hak üzerinden elde edilecek kazancın kendilerinin korumasında olmasını sağlayabilmektedirler.

 Telif Hakkı: Telif hakları olarak ifade edilen yazılı edebi ve sanatsal eserler, icra edilen ve kaydedilen eserler de aynı zamanda bir çeĢit Fikri Mülkiyet konusu olarak kabul edilmektedir. Telif hakları, eser sahibi olan kiĢilere belli bazı özel haklar tanıyarak bu eserin istenmeyen Ģekilde kullanılmasını önlemektedir.

ÇalıĢmanın bu kısmında ayrıca sınai mülkiyet hakları kapsamında ele alınan ve yenilik faaliyetlerinin yerine getirilmesi sırasında daha sıklıkla karĢılaĢılan konular

162

olan patent, faydalı model ve telif hakkı ile ilgili açıklamalara daha ayrıntılı bir biçimde yer verilmiĢtir.

2.1.8.1. Patent

Patent genel olarak, devletin sorumlu organları tarafınca gerçek veya tüzel kiĢilere belli koĢulların gerçekleĢmesi durumunda buluĢ için, belirli bir süre için sınırlı olarak özel olarak verilen üçüncü kiĢileri engelleme hakkı Ģeklinde tanımlanmaktadır. Paten hakkı devlet tarafından baĢvuru üzerine verilmekle birlikte, herhangi bir baĢvuru yapılmaması durumunda koruma sağlanması mümkün olmamaktadır. Bu nedenle baĢvuranın bu haktan faydalanabilmesi için gereken koĢulları sağlaması gerekmektedir. Tüm bu idari özellikte sayılabilecek iĢlemlerin yerine getirilmesinden sonra bu hakkın sorumlu idari birimler tarafından bahĢedilmesi ile hak sahibine hakkının varlığını gösteren ve patent olarak adlandırılan bir belge verilmektedir (Bilgin, 2013, s.4).

Patent korumasının veya patent hakkının sağlamıĢ olduğu sınırlı zaman diliminde patent almaya hak kazanan kiĢi veya örgütün, buluĢunu ürün ya da hizmete dönüĢtürüp satabilme, monopol fiyatı uygulayabilmektedir ve böylece monopol karı elde edebilmektedir. Bu zaman aralığında patent sahibi için yüksek karlılıklar söz konusu olabilmektedir. Hukuken patent korumasının kalkması ile birlikte aynı ürünü veya hizmetin diğer iĢletmeler tarafından da üretimi mümkün olmaktadır. Patent uygulamalarının esas amacı yeniliğin sürekli olarak teĢvik edilmesidir. Yüksek araĢtırma geliĢtirme yatırımları yapan iĢletmelerin buluĢ yapabildiği ve buluĢlarını belirli bir süre rakip iĢletmelere karĢı koruyarak bu buluĢları yeniliğe dönüĢtürerek rekabet avantajı kazanabildikleri görülmektedir (Eryiğit, 2013, s.18).

Bir buluĢa patent koruması uygulanabilmesi için bu buluĢun taĢıması gereken Ģartlardan birisi de yeniliktir. Yenilik aĢaması hemen her patent sisteminde gerekli görülmekle birlikte anlamı ülkelerin mevzuatlarında değiĢiklik gösterebilmektedir (Bilgin, 2013, s.33).

ĠĢletmelerin üstün nitelikli ürün kalitesi, patentle ile korunabilmektedir. Ancak bu durumda da rakiplerin, müĢterilerin tercihlerinde değiĢiklik yapmak amacıyla

163 baĢka ürün ve hizmet özellikleri sunabilme durumu ortaya çıkabilir. Örneğin, videokaset pazarında, JVC Victor‟un VHS formatı, Sony‟nin Beta formatından çok daha düĢük teknik kaliteye sahip olmasına karĢın üreticilere tanımıĢ olduğu yaygın lisanslama stratejisiyle müĢteriler açısından çeĢitli ve daha yaygın bir dağıtım kanalı imkanı sunmuĢtur. VHS‟nin giderek aratan pazar payı sayesinde, Beta formatına göre film daha az bulunur hale gelmiĢ ve pazara hakim olmuĢtur. Sonuç olarak, üstün kaliteli bir ürünü devam ettirmek yerine Sony, Beta formatında hattını sonlandırarak, VHS üretmeye baĢlamıĢtır (Özbağ, 2010, s.62-63).

2.1.8.2. Telif Hakkı

Yenilik yönetimi kapsamında ele alınması gereken fikri ve sınai mülkiyetin korunmasında öne çıkan bir diğer kavram ise telif hakkı‟dır. Telif hakkı, eser sahiplerinin haklarını diğer kiĢilerin izinsiz kullanımına karĢı koruyarak eser sahiplerine özel haklar tanımaktadır. Telif hakkı, eser sahibinin eserleri karĢısında kazanç elde etmesini sağlayarak, onları kanun karĢısında belirleyici kılmaktadır. Aynı zamanda telif hakkı kapsamına dahil edilebilen haklar, icracı sanatçılara (müzisyenler ve aktörler gibi), yapımcı ve yayım kuruluĢlarına da koruma sağlamaktadır. Telif haklarının esas varlık nedeni, kitap, tablo, film, plak, yazılım gibi özgün sanat, edebiyat ve müzik eserlerinin üretiminin özendirilmesi veya teĢvik edilmesidir. Telif hakkı sistemi ile eser sahibine ekonomik hakların yanında eserin sahibi olduğunu savunma ve eserinde değiĢiklikler yapılmasını engelleme imkanı veren manevi haklar da sağlanmıĢ olmaktadır (Türker, 2009, s.87).

Bir diğer ifadeyle telif hakkı, edebi ve artistik eserlerin (bilgisayar yazılımı gibi çalıĢmalar da dahil olmak üzere) ortaya çıkaran sahiplerine sağlanmıĢ bulunan hakları açıklayan bir kavramdır (http://www.turkpatent.gov.tr, E.T.12.07.14).

Telif haklarının amaçları temel olarak kiĢisel ve toplumsal açıdan iki grupta ele alınmaktadır. KiĢisel amacı, yaratıcı eser sahiplerinin telif hakları sayesinde ödüllendirilmesi ve daha fazla eser yaratmaya özendirilmesi, toplumsal amacı da özgün ve yaratıcı eserlerin belirli bir dönem sonunda toplumdaki tüm kiĢilerin hizmetine sunmaktır. Bu bağlamda telif hakkı yasalarının eserlerin hangilerinin

164

korunup korunmayacağını tanımlaması, eser sahiplerinin ve kullanıcılarının haklarının düzenlenmesi ile ser sahibi ve kullanıcı arasında denge kurduğu ifade edilebilmektedir (http://yunus.hacettepe.edu.tr, E.T. 15.07.14).

2.1.8.3. Faydalı Model

Yeni teknolojilere olan ihtiyaç ve yabancı sermayeli doğrudan yatırımların teknoloji transferi konusundaki etkinliği dikkate alındığında, ülkeye yeni teknolojilerin yabancı sermayeli Ģirketler tarafından transfer edilebilmesi için güvenli bir ortamın oluĢturulmasında, patent, faydalı model, sınai tasarım, marka, ticaret unvanı, iĢletme adı gibi sınai hakların etkin bir biçimde korunabilmesi gerekli görülmektedir (Tunç, 2008, s.79).

Faydalı model, Türkiye‟de ve dünyada yeni olan, sanayiye uygulanabilen icatların sahiplerine 10 yıllık bir zaman diliminde ürünü üretme ve pazarlama hakkının tanınması olarak açıklanmaktadır. Bu sistem özellikle yurtiçinde KOBĠ‟ler ve geliĢtirdikleri yeni ürünler için daha düĢük maliyetle koruma sağlanmasını isteyen icat sahipleri için yararlı bir sistem olarak kabul edilmektedir. Yeni olmayan ürünler için baĢvuru yapılarak faydalı model belgesi alınması halinde bile, ürünün yeni olmadığının üçüncü kiĢilerce ortaya çıkarılması durumunda, mahkeme yolu ile belgenin iptali söz konusu olabilmektedir. Bir icadın faydalı model olarak korunabilmesi için taĢıması gereken özellikler Ģu Ģekilde açıklanmıĢtır (Türk Patent Enstitüsü Yayınları, 2006, s.3; aktaran: Türker, 2009, s.90):

 Yenilik, baĢvuru sürecinden önce baĢkaları tarafından yazılı, sözlü ya da uygulanma yolu ile açıklanmamıĢ olmak anlamında mutlak bir yeniliktir.  Sanayiye uygulanabilirlik, icadın tamamıyla kuramsal özellikte olmak yerine

pratiğe uygulanabilir özellikte bulunması olarak açıklanır.

Patent ve faydalı modeller, tescil edilmiĢ yenilik ve buluĢlarla ilgili kavramlardır. Patent ve faydalı modelin arasındaki temel fark, baĢvuru süreci ve koruma süresi ile ilgilidir. Faydalı model için baĢvuruda Türk Patent Enstitüsü‟nün inceleme süresi göreli olarak daha kısadır ve faydalı model için patente nazaran daha

165 kısa bir süre için koruma sağlamaktadır. BaĢvuru sürecinde çok daha ayrıntılı bir inceleme süresinin gerektiği patentler de sahibine daha uzun süreli koruma sağlama yönünden avantajlıdır (Lenger, 2006, s.146-147).