DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ERMENİSTAN’IN BÖLGE ÜLKELERİYLE İLİŞKİLERİ VE ABD DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI
128
neden olduktan sonra Rusya ve Ermenistan arasında başta siyasi ve askeri olmak üzere her alanda gelişen asimetrik ilişki, Ermenistan’ı Rusya ile ilişkilerinde ortak konumundan tebaa durumuna inmekle349 ve Rusya’nın Güney Kafkasya’daki sadık müttefiki rolünden tatmin olmakla350 suçlayan eleştirilere neden olmuştur.
Bağımsızlık sonrası dönemde güvenlik kaygıları Ermeni dış politikasını şekillendirmeye devam etmiş, Türkiye’nin Dağlık Karabağ ile ilişkili olarak Türkiye-Ermenistan sınırını 1993’te kapatması Türkiye-Ermenistan’ın bölgesel güvenlik ortamını daha da zorlaştırmıştır. Bu durum Erivan’ı Moskova ile güvenlik işbirliği arayışına sokmuştur. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından ilk yıllarda, Ermenistan ve Rusya’nın çıkarları uyumlu olmuş, NATO’nun güneydoğu kanadında yer alan Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya yönelik politikaları Erivan’ın yanı sıra Moskova için de tehdit algısı yaratmıştır.351 Nitekim başlangıçtaki ortak tehdit algısıyla Rusya ve Ermenistan askeri, siyasi, ekonomik açıdan oldukça yakın ilişkiler geliştirmiş ve söz konusu ilişki biçimi stratejik ortaklığa evrilmiştir.
Rusya’nın Ermenistan ile stratejik ortaklık düzeyine varan ilişkisi, Karabağ sorununa yaklaşımında da belirleyici olmuştur. Nitekim Karabağ’ın ve etrafındaki yedi bölgenin işgalinde Rusya’nın güdümündeki 366. Motorize Piyade Alayı’nın dahli olmuştur.Savaşın başlangıcından beri ve ateşkes sonrasında da Ermenistan’ı destekleyen bir tavır alan Rusya ABD ve Fransa ile birlikte Minsk Grubu eş başkanlarından biri olmuştur.Ermenistan Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi’nde Rusya'nın Ermenistan'ın güvenliğini sağlamadaki ve Dağlık Karabağ çatışmasındaki arabuluculuk rolü, Ermenistan’la ekonomik ilişkileri ve Rusya'da yaşayan Ermeni diasporası iki ülke
349Gaidz Minassian, “Armenia, A Russian Outpost in the Caucasus?” Russia/NIS Center, February 2008, s.4 <http://www.ifri.org/?page=contribution-detail&id=4943&id_provenance=97>,(11.12.2018).
350 Ibid, s. 6.
351Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
129
arasındaki stratejik ortaklığı belirleyen unsurlar olarak ifade edilmiştir.352 Nisan 1992’de, Rusya öncülüğünde kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) katılan ilk Kafkas cumhuriyeti olan Ermenistan ile Rusya arasındaki askeri işbirliği, “Karşılıklı Dostluk İşbirliği ve Güvenlik Anlaşması”, “Ermenistan Topraklarında Rus Askeri Üsleri Hakkında Anlaşma” ve “Ermenistan Topraklarında Rus Sınır Birliklerinin Statüsüne Dair Anlaşma” ile üç temel anlaşmaya dayanmıştır.353 Erivan ve Moskova arasında 1992 Şubat’ında imzalanan anlaşmayla İran-Ermenistan ve Ermenistan-Türkiye sınırlarının Rusya Sınır Kuvvetleri Komutanlığı tarafından korunması ve Ermenistan Sınır Kuvvetleri Komutanlığı’nda 1500’e yakın Rus subayının konuşlanması öngörülmüştür. Ermenistan’ın ikinci büyük kenti Gümrü’de bir Rus üssü 1995 yılında imzalanan anlaşma ile kurulmuş ve 25 yılllığına yapılan bu anlaşma ile Erivan ve Moskova muhtemel tehditlere karşı ortak tavır sergilemeyi ve güvenliklerini sağlama hususunda birbirlerine yardım etmeyi taahüt etmişlerdir.354 Nisan 1997’de Ermeni Parlamentosu ve Rus duması Rus askeri üslerinin 25 yıllığına Ermenistan’da kalmasına dair olan anlaşmayı onaylamıştır. Ermenistan’daki Rus birliklerinin, Ermeni kuvvetleriyle ortaklaşa olarak Ermenistan’ın güvenliğini sağladığı ve anlaşmanın, Rusya’nın bölge ülkeleri ile yakın işbirliğini önlemek için dış güçlerin elinden geleni yaptığı bir zamanda, Rusya’nın Güney Kafkasya’daki stratejik çıkarlarını koruduğu belirtilmiştir.355Ağustos 1997’de Ermenistan ve Rusya gelişmiş olan askeri bağlarını şekillendirmek üzere “Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Anlaşması” imzalamıştır.
Anlaşma her iki devlete de üçüncü taraftan saldırıya uğramaları veya tehdit algılamaları
352Republic of Armenia National Security Strategy”, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia, 26 Ocak 2007, <https://www.mfa.am/filemanager/Statics/Doctrineeng.pdf >, (08.07.2018).
353“Bilateral Relations”, Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Armenia,
<https://www.mfa.am/en/bilateral-relations/ru>, (08.07.2018).
354 Turgut Demirtepe, “Dağlık Karabağ Sorunu, Dar Alanda Büyük Oyun”, USAK Yayınları, Eylül 2011, s.46
355Armen V. Abelyan, “Russia’s National Interests ın the Transcaucasus and the U.S. Policy: Implications for Armenian National Security” March 2006, Thesis Naval Postgraduate School.
s.33,<http://www.dtic.mil/cgibin/GetTRDoc?AD=ADA445283&Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf>,(08 .07.2017).
130
halinde karşılıklı askeri destek sağlama ve danışma yükümlülüğü getirmiştir. Stratejik ortaklık olarak ifade edilen ve Rusya’ya Güney Kafkasya’da ileri pozisyon mevkini devam ettirme olanağı sağlayan anlaşma hem Rusya hem de Ermenistan için büyük önem arz etmiştir.356 Dönemin Rusya Devlet Başkanı Medvedev’in 2010 Ağustos’unda Ermenistan’ı ziyareti sırasında Moskova, Erivan’ın ulusal güvenliğinin korunmasında yardımcı olmayı ve Ermeni silahlı kuvvetlerine modern silahlar sağlamayı taahhüt ederek, 1995 tarihinde imzalanan ve 20 yıl süreyle yürürlükte kalması öngörülen Gümrü Üssü’ne dair anlaşmayı 2044’e kadar uzatmayı Ermenistan’a kabul ettirmiştir.357Anlaşma Rusya’yı Güney Kafkasya’da baskın güç haline getirmiş, Kremlin’in Ermenistan, Abazya ve Güney Osetya’daki üsleriyle birlikte Güney Kafkasya hava sahasını kontrolü, ABD hava operasyonlarının Moskova’nın rızası olmaksızın gerçekleşemeyeceğinin göstergesi olmuştur. İran’ın nükleer programı üzerindeki artan tansiyon, Rusya’nın Gümrü’deki süreyi uzatmasında rol oynamış, sıcak çatışma olması halinde Rusya’nın, ABD ve müttefiklerinin Kafkasya’da konuşlanmalarını bu hava üslerinin kullanımıyla durdurma yeteneğine sahip olabileceği öngörülmüştür.358
1990’lardaki Rus dış politikası iç politik karmaşa ve zayıf ekonomiyle sınırlanmasına rağmen bu durum doğal gaz ve ham petrol fiyatlarındaki yükselişin ardından değişmeye başlamıştır. Vladimir Putin'in 2000’de iktidara gelmesinden sonra ise Rus dış politikası çok daha iddialı hale gelmiştir. Rusya’nın yakın çevre politikasını daha da iddialı hale getirmesi ve Batı’yla gerginliklerin artması, Rusya’nın Türkiye ve Azerbaycan ile yakınlaşması gibi neticeler doğurmuştur. Bu durum, Batı’yla ilişkilerini
357Jim Nichol, “ Armenia, Azerbaijan and Georgia:Political Developments and Implications for U.S.
Interests”, Congressional Research Service, 15 April 2011, s.36,
<https://www.refworld.org/pdfid/4db92a1b2.pdf>, (08.07.2018)
358Ariel Cohen, “Reset the Russian Reset Policy”, Heritage Organization, August 10, 2010,
<http://www.heritage.org/Research/Commentary/2010/08/Reset-the-Russian-Reset-Policy?query=Reset+the+Russian+Reset+Policy >,(14.12.2017).
131
genişletmek ve İran’la işbirliğini daha da yakınlaştırmak amacında olan Ermenistan’ın
“tamamlayıcı” dış politikası konusunda Rusya’nın rahatsızlık duymasına neden olurken, Erivan’ın da Moskova’nın Türkiye ve Azerbaycan’la yakın ilişkiler geliştirmesinden rahatsız olmasına neden olmuştur. Nitekim 1990'larda Türkiye ile Rusya arasındaki ayrım çok daha net olmasına rağmen 2000'lerde farklı bir jeostratejik tablo ortaya çıkmıştır. Karadeniz bölgesinde ve Orta Asya'da, Türkiye iddialı bir komşuluk politikası sergileyememiş, Doğu Akdeniz’deki belirgin politika farklılıklarına rağmen, Rusya ile Türkiye arasındaki ekonomik ve siyasi bağlar, özellikle Karadeniz bölgesine ilişkin olarak gelişmiş, 2008’deki Rus-Gürcü savaşının ardından, Rusya ve Türkiye bölgedeki ortaklıklarını yeni bir düzeye çıkarmıştır.359 Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın önerdiği Kafkas İstikrar ve İşbirliği Platformu (CSCP) Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye ve Rusya’yı kapsamış, ve Türkiye ABD’nin Gürcistan’a insani yardım sağlamak için büyük askeri gemilerin Karadeniz’de kullanılmasını yasaklayan Montrö Sözleşmesi’ne bağlı kalarak Rusya ile fikirbirliğinde olmuştur. Her ne kadar Kafkas İstikrar ve İşbirliği Platformu hiçbir zaman gerçekleşmemiş ve bölgesel rekabetler nedeniyle rafa kaldırılmış olsa da, girişimin diğer büyük oyuncuları (İran, AB ve ABD) kapsamaması, Türkiye ve Rusya'nın
“bölgesel devletlerin sorunlarını kendi başlarına çözmeleri gerektiği” mesajı bölgeyi her iki ülkenin de kendi nüfuz alanları gibi gösterme girişimi olarak nitelendirilmiştir.360 Ayrıca, Rusya stratejik konumu ve enerji rezervleri nedeniyle Azerbaycan’ın Batı kampına tamamen dahil olmasının önüne geçmeye çalışmıştır. 1994'te Azerbaycan'ın
“Asrın Anlaşması” na imza atmasının ardından Azerbaycan hükümeti, Dağlık Karabağ anlaşmazlığına ilişkin olarak savunma harcamalarını finanse edebilmek için
359Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
360D. Bechev, “ Turkey and Black Sea Security: Ten Years After the War in Georgia”, Atlantic Council, 8 August 2018, <https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/turkey-and-black-sea-security-ten-years-after-the-war-in-georgia/>, (07.07.2019).
132
hidrokarbon satışlarından elde edilen gelirleri kullanmaya başlamıştır. 2010’a gelindiğinde, Azerbaycan’ın yalnızca savunma bütçesi Ermenistan’ın devlet bütçesinin tamamını aşar hale gelmiştir. 2000'li yıllardan itibaren, Ermenistan'la olan savunma ittifakına paralel olarak, Rusya, Azerbaycan ile askeri işbirliğini de arttırarak hızlı bir şekilde Azerbaycan’ın en büyük silah tedarikçisi olmuştur. Rusya, 2007-2011 yılları arasında Azerbaycan’ın silah ithalatının % 55’ini sağlar hale gelmiştir.361 2015’e gelindiğinde, Rusya’nınAzerbaycan’ın silah ithalatındaki payı % 85’e yükselmiştir.362
Rusya’nın Azerbaycan ve Türkiye ile geliştirdiği yakın ilişkiler Ermenistan için kısır bir döngüye sebep olmuş, Moskova Erivan’ın bir yandan güvenliğini sağlarken diğer yandan Rusya’nın geliştirdiği ilişkiler Ermenistan’ın güvenliği için sorun oluşturur hale gelmiştir. Bu durum Ermenistan’ın Rusya’ya güvenlik ve ekonomik açıdan olan bağımlılığını daha da arttırmış ve Ermenistan’ın dış politikasındaki çeşitliliği artırma çabalarına, 2013’te Erivan’ın AB ile Ortaklık Anlaşması’nı imzalamaktan vazgeçmek zorunda kalması örneğinde olduğu gibi, engel olmuştur.
Rusya'nın Azerbaycan ile geliştirdiği askeri işbirliği, Ermenistan ile sahip olduğu güvenlik işbirlikleri ve oluşumlarından vazgeçmesi tehdidi ve Ermenistan’ın enerji tedariki üzerindeki tekeli, Ermenistan'ı 2010 yılından itibaren müzakerelerini sürdürdüğü AB ile Ortaklık Anlaşması’nı imzalamaktan vazgeçmeye ve bunun yerine Avrasya Ekonomik Birliği’ne (EAEU) katılmaya zorlamıştır.363 Nitekim, Moskova AB ile Ortaklık Anlaşması imzalaması halinde Ermenistan’ın güvenliğini sağlama
361“Trends in International Arms Transfers 2011” Stockholm International Peace Research Institute, March 2012, <https://www.sipri.org/publications/2012/sipri-fact-sheets/trends-international-arms-transfers-2011>, (09.09.2018).
362Joshua, Kucera, “Report: Azerbaijan Gets 85 Percent of Its Weapons From Russia”, Eurasianet, 17 March 2015, <https://eurasianet.org/report-azerbaijan-gets-85-percent-of-its-weapons-from-russia>(09.09.2018)
363Shirinyan, A. And Ralchev, S. (2013), “U Turns and Ways Forward: Armenia, the EU and Russia Beyond Vilnius”, Policy Brief, Institute for Regional and International Studies, Kasım 2013, s.5
<https://www.academia.edu/5094728/Uturns_and_Ways_Forward_Armenia_the_EU_and_Russia_Beyon d_Vilnius>, (07.07.2019).
133
sorumluluğundan vazgeçeceğini ve Dağlık Karabağ anlaşmazlığına ilişkin Azerbaycan lehine bir tutum takınacağını beyan etmiştir.364
Söz konusu durumu Ermenistan Devlet Başkanı Serj Sarkisyan “bir askeri güvenlik sisteminin parçası olduğunuzda kendinizi bu sistemin ekonomik alanından izole etmenizin imkansız olduğunu” söyleyerek açıklamıştır.365 Ermenistan Savunma Bakanı Seyran Ohanyan da Ermenistan’ın karşı karşıya kaldığı tehdit edici güvenlik ortamı nedeniyle Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılma kararı aldığını belirtmiştir.366 18 Eylül 2013 tarihinde, ABD Temsilciler Meclisi Üyesi Eliot Engel, ABD Dışişleri Bakanın John Kerry’e Rusya’nın Ermenistan ve diğer Avrasya ülkelerinin Avrupa ile bağ kurmasını engellemeye çalıştığı yönündeki endişelerini dile getiren bir mektup yazmıştır.367 Nitekim, Ermenistan Vilnius’ta AB ile Ortaklık Anlaşması’nı imzalamaya doğru adım atmaya başladıktan sonra, Rus baskısı artmaya başlamış, Ermenistan’a yönelik gaz fiyatları yükseltilmiş368 ve Ermenistan’ın bölgesel rakibi Azerbaycan’la 1 milyar dolarlık bir silah anlaşması imzalanmıştır.369Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ermenistan Cumhurbaşkanı'nın davetine icabet etmeyerek, büyük bir heyet eşliğinde Bakü’yü ziyaret etmiştir. Ermenistan Devlet Başkanı Sarkisyan’ın Ağustos 2013’te Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılmayı planladığını açıklamasının ardından Eylül 2013’te gerçekleştirdiği Moskova ziyareti sırasında enerji alanında işbirliğine yönelik Ermeni-Rus anlaşması imzalanmıştır. Putin’in Aralık 2013’te Ermenistan’a
364Emil Danielyan, “European Integration Unlikely to End Armenia’s Alliance with Russia”, RFL, 6 Apustos, 2013, < https://www.rferl.org/a/armenia-russia-european-integration/25068199.html>, (08.08.2018).
365“Armenia To Join Russian-Led Customs Union”, 3 Eylül, 2013, RFL,
<https://www.rferl.org/a/armenia-customs-union/25094560.html>, (08.08.2018).
366“Armenian DM:Armenia Kept in Mind It’s National Security When Deciding the Join Customs Union”
ARMINFO, , 18 Eylül, 2013, <https://arminfo.info/index.cfm?objectid=728D8480-204B-11E3-88DB0EB7C0D21663>, (08.08.2018).
367“US Congressman: Washington Should Not Countenance Russian Pressure on Neighbours”, RFL, 26 Eylül, 2013, <https://www.rferl.org/a/eliot-engel-russia-pressure-eastern-partnership-moldova-ukraine-georgia/25119105.html>, (08.08.2018).
368“Gas price reduced as armenia joins customs union” Asbarez, 8 Ekim 2013,
<http://asbarez.com/114797/gas-price-reduced-as-armenia-joins-customs-union/>, (08.08.2018).
369“Russia starts delivering $1billion arms package to azarbaijan” Reuters , 18 Haziran 2013,
<https://www.reuters.com/article/us-russia-azerbaijan-arms-idUSBRE95H0KM20130618>, (08.08.2018).
134
yaptığı ziyarette Ermenistan’a verilen sübvansiyonlarla ilgili detaylar kesinleşmiş, Rusya doğal gaz fiyatını 35.3 milyon fit küp gaz için 270 dolardan 189 dolara düşürmeyi kabul ederek, beş yıl boyunca Ermenistan'a yılda 88.3 milyar fit küp gaz verilmesi hususunda anlaşmışlardır. Buna karşılık Ermenistan, 155 milyon dolarlık borcu karşılığında ArmRosGazprom gaz şirketindeki kalan paylarını Gazprom’a devretmeyi ve Gazprom’un 2043’e kadar Ermenistan’da tek imtiyaz sahibi olmasını kabul etmiştir.370 Böylece Gazprom Ermenistan’ın doğal gaz dağıtım şirketi ArmRosGazprom’un geriye kalan %20’lik hissesini de ele geçirerek ülke genelinde doğal gaz dağıtımını tekeline almıştır. 2014-2018 dönemi için de Erivan ve Moskova Gazprom’un Ermenistan’a her yıl 2,5 milyar metreküp doğal gaz ihraç etmesi ve 2014-2016 döneminde ülkenin gaz sektörüne 90 milyon dolarlık yatırım yapması hususunda anlaşmıştır.371 Söz konusu durumun yansıması olarak Ermeni-Rus savunma düzenlemelerinde hızlı bir artış meydana gelmiştir. Gümrü askeri üssüne 400 km menzile sahip İskender-M balistik füzeleri 2013’te yerleştirilmiş, yine aynı yıl Putin’in Ermenistan ziyareti sırasında iki ülke, Arşakunyants’da Rusya için bir askeri şehir
kurulmasını kararlaştırarak Erivan’ın kuzeyinde yer alan Erebuni askeri havalimanında Rus ordusunun kullanımına ayrılan saha genişletilmiş 372 ve Erivan ile Moskova arasında 2015'te ortak bir hava savunma sistemi kurulması yönünde bir anlaşma imzalanmıştır. 373
370Jim Nichol, “Armenia, Azerbaijan and Georgia:Political Developments and Implications for U.S.
Interests”, Congressional Research Service Reports, April 2, 2014. s.42-62 ,
<https://fas.org/sgp/crs/row/RL33453.pdf >, (02.06.2018)
371Tigran Gevorgyan, “Russian Energy Giant Captures Armenian Market”, IWPR, 24 Ocak 2014,
<https://iwpr.net/global-voices/russian-energy-giant-captures-armenian-market>, (03.07.2018).
372Elnur İsmayıl, “Rusya’nın Avrasya Birliği Projesi ve Ermenistan”, Bilgesam, 23 Mart 2014, http://www.bilgesam.org/incele/552/-rusyanin-avrasya-birligi-projesi-ve-ermenistan/#.Xd5-jegzZPY
373Rusya ve Ermenistan 2015 yapılan anlaşma gereğince Ortak Hava Savunma Sistemi’nde yer alacak askeri kuvvet ve araç listesi konusunda Nisan 2018’de anlaşmıştır. Rusya Hava Kuvvetleri Komutan Yardımcısı Pavel Kuraçenko gazetecilere yaptığı açıklamada, "Rusya ve Ermenistan, Kafkasya bölgesindeki Birleşik Hava Savunma Sistemleri kuvvetlerinin kuvvet ve araç listesi üzerinde anlaşma imzaladı. Anlaşma Rusya ve Ermenistan Genelkurmay Başkanları tarafından imzalandı. Kuvvetlerin ve araçların listesi onaylanmak üzere iki ülkenin savunma bakanlarına teslim edildi" demiştir. “Rusya ve Ermenistan’dan Ortak Hava Savunma Sistemi Anlaşması”, CNNTürk, 18.04.2018,
135
Bununla birlikte, stratejik ortaklıkta kritik eşiği aşarak asimetrik düzeye evrilen ilişkiler Nisan 2016’da Azerbaycan ve Ermenistan arasında çıkan “4 Gün Savaşı” na engel olamamıştır. Ermenistan’ın dahil olduğu ittifaklar ve anlaşmalar savaşa karşı caydırıcılık sağlayamamasının yanı sıra başta Rusya olmak üzere müttefikleri Erivan’ın beklediği siyasi tepkiyi ya da manevi desteği sağlamakta başarısız olmuştur. Kazakistan Avrasya Ekonomik Birliği Hükümetlerarası Zirvesi’nin Erivan yerine Moskova’da gerçekleştirilmesi için ön ayak olmuş ve bu durum Azerbaycan’ı destekliyormuş gibi gözükmesine neden olmuştur.374 Kısa bir süre sonra Bakü'yü ziyaret eden Rusya Başbakan Yardımcısı Dmitry Rogozin, Rusya'nın her iki ülkeye de silah vermeye devam edeceğini açıklamıştır.375 Dolayısıyla Rusya ile var olan “stratejik ortaklık”, ın Rusya liderliğindeki Kollektif Güvenlik Antlaşması Örgütü ve Avrasya Ekonomik Birliği üyeliklerinin Ermenistan'ın yakın çevresinde daha az güvenlik meydana getirdiği gerçeğiyle Erivan yüzleşmek zorunda kalmıştır.376 Böylece Avrasya Ekonomik Birliği üyesi olmanın Ermenistan’ın güvenliğini arttıracağı öngörüsü geçerliliğini yitirmiştir.
2014–15 boyunca, Ermenistan’ın güvenlik durumu, yalnızca Temas Hattı boyunca değil, Ermenistan ve Azerbaycan sınırında rutin bir şekilde gelişen askeri gerilimler nedeniyle kötüleşmiştir. Rusya, 2010–11 arasındaki anlaşmalara dayanarak Azerbaycan'a silah göndermeye devam etmiş ve dolayısıyla Nisan 2016’daki 4 Gün
<https://www.cnnturk.com/dunya/rusya-ve-ermenistandan-ortak-hava-savunma-sistemi-anlasmasi>, (09.09.2019).
374S. Musayelyan, ‘Speaking Diplomatically: Armenia rebukes Kazakhstan over EEU meeting
postponement’, Armenianow 19 Nisan
2016, <https://www.armenianow.com/en/news/2016/04/19/armenia-kazakhstan-karabakh-azerbaijan-eeu-summit-nalbandian/1215/> (09.12.2018).
375‘Russia set to continue arms supplies to Azerbaijan and Armenia — official’, TASS, 8 Nisan, 2016, <http://tass.ru/en/defense/868312>, (03.12.2018)
376Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
136
Savaşı’nın çıkmasına silah satışlarının Azerbaycan’ı cesaretlendirmesi nedeniyle kısmen sebep olduğu görüşleri dile getirilmeye başlanmıştır.377
Nisan 2016’daki 4 Gün Savaşı bölgedeki güç dengesini ve statükoyu askeri olarak değiştirmek için yeterli olmamış ancak Ermenistan ve Rusya arasındaki güven krizini daha da derinleştirmiştir. Savaş sırasında yaklaşık 100 Ermeni’nin öldürülmesi378, savaştan sonra Rus aleyhtarlığını arttırmış ve Azerbaycan’a yapılan Rus silah teslimatları, Moskova’nın Ermenistan’a verdiği güvenlik garantileri hakkında şüphe uyandırmıştır.379 Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov’un Aralık 2016’daki Ermenistan ziyareti Erivan’daki Rus büyükelçiliği önünde protestolar yapılmasına yol açmıştır.380 Buna rağmen Rusya, ülkedeki imajını geliştirmek için yumuşak güç araçlarını kullanmaya çaba göstermemiştir. Gümrü'deki Rus askeri üssünden bir Rus vatandaşı askerin yedi kişilik bir aileyi öldürdüğü 2015 yılında da benzeri bir hayalkırıklığı yaşanmıştır. Dışişleri Bakanı Lavrov, altı ay boyunca, Ermeni makamlarına yakalanan şüpheliyi teslim etmeyi reddetmiş ve bu durum Erivan ve Gümrü'de protesto gösterilerine neden olmuştur. Dışişleri Bakanı Lavrov, söz konusu olaya ilişkin kamuoyunun öfkesinin tetiklenmesi için üçüncü taraflarca duruma müdahil olunduğu yönünde açıklama yapmış, bu durum halkın incinen duygularını daha da zedelemiş ve Rusya’ya ilişkin halkın tepkisini arttırmıştır.381
377Anahit, Shirinyan,‘For Armenia, an Alliance That May Be More Trouble Than It’s Worth’, Chatham House, 24 Ocak 2017,< https://www.chathamhouse.org/expert/comment/armenia-alliance-may-be-more-trouble-it-s-worth>, (07.07.2019).
378Howard Amos, “Armenia-Russia Ties Under Question Amid Fighting, Anti-Moscow Protests”, 27 Nisan, 2016, <https://www.ibtimes.com/armenia-russia-ties-under-question-amid-fighting-anti-moscow-protests-2360337>,(08.08.2019).
379Marianna Grogaryan,” Angered at Arms Sales to Azerbaijan, Armenians Push Away from Russia’s Embrace” , Eurasianet, 3 Haziran 2016, <https://eurasianet.org/angered-arms-sales-azerbaijan-armenians-push-away-russias-embrace>
380“Protests at Russian Embassy in Armenia Over Arms Sales to Azerbaijan”, Moscow Times, 14 Nisan 2016, <https://www.themoscowtimes.com/2016/04/14/protests-at-russian-embassy-in-armenia-over-arms-sales-to-azerbaijan-a52545>, (09.09.2018).
381Movsisian, H., ve Gabrielian, S., ‘Protesters, Police Clash Outside Russian Consulate In Armenia’, Azatutyun, 15 Ocak 2015, <http://www.azatutyun.am/a/26795774.html>, (08.08.2018).
137
2016 Nisan Savaşı’ndan sonra Ermenistan Rusya’nın bölgesel yaklaşımındaki değişimleri kendi dış politika hesaplarına yansıtmaya başlamış ve ilişkilerdeki büyük asimetriyi gidermek için Ermenistan-Rusya ilişkilerinin yeniden değerlendirilmesinin gerekli olduğu anlayışı oluşmaya başlamıştır. Söz konusu anlayış çerçevesinde Ermenistan, 2017 yılında AB ile Kapsamlı ve Geliştirilmiş Ortaklık Anlaşması'nı (CEPA) imzalamıştır.382 Kapsamlı ve Geliştirilmiş Ortaklık Anlaşması, 2013’te imzalanması öngörülen halinden serbest ticaret düzenlemelerini içermemesi nedeniyle farklılık göstermesine rağmen, AB ile ilişkileri ilerletmek için önemli bir temel oluşturmuş ve Ermenistan'ın Avrupa yönelimini yeniden kazanmasına yol açmıştır.383 Nitekim 2018 Nisanı’nda Ermenistan’da gerçekleşen “Kadife Devrim” Kapsamlı ve Geliştirilmiş Ortaklık Anlaşması'nın (CEPA) etkin bir şekilde uygulanması ve Ermenistan-AB ilişkilerinin daha ileriye götürülmesi için yeni fırsatlar getirmiştir.384
Rusya ile 2016 Nisan 4 Gün Savaşı’ndan sonra daha da derinleşen güven bunalımı, sonrasında 2017’de AB ile imzalanan Kapsamlı ve Geliştirilmiş Ortaklık Anlaşması ve bu gelişmelerin ardından Nisan 2018’de Ermenistan’da bir halk hareketiyle iktidarın değişmesi tüm gözleri Ermenistan’dan önce Rusya’ya çevirmiştir.
Birçok gözlemciyi şaşırtan biçimde Rusya, bir halk hareketiyle Nisan 2018'de Serzh Sarkisyan’ın başbakanlık görevinden istifaya zorlanmasına ses çıkarmamış ve tarafsız kalmıştır. Rusya’nın tutumunda, protestoların dış politika boyutunun olmaması ve hareketin lideri Nikol Paşinyan’ın, hareketin Ermenistan’ın jeopolitik yöneliminde herhangi bir değişiklik amaçlamadığını belirtmesi etkili olmuştur. Ayrıca Rusya’nın popüler olmayan bir hükümeti desteklemesi halinde Ermeni toplumunun gözündeki
382Ray Salvatore Jennings, Upgrading U.S Support for Armenia’s Postrevolution Reforms , Carnegie Endowment, 14Şubat 2019, “https://carnegieendowment.org/2019/02/14/upgrading-u.s.-support-for-armenia-s-postrevolution-reforms-pub-78353>, (07.07.2019)
383Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
384Joshua, Kucera, ‘Paşinyan in Brussels: “We expect more assistance”’, Eurasianet, 13 Temmuz 2018, <https://eurasianet.org/s/Paşinyan-in-brussels-we-expect-more-assistance>, (07.07.2019).
138
imajına daha fazla zarar geleceği inancının ve duruma müdahale etmesi durumunda bu
“insan gücünün” Moskova'ya karşı protestolara başlayacağı görüşünün hakim hale geldiği şeklinde yorumlar yapılmıştır.385
Kremlin, Mayıs 2018’de Paşinyan’ı başbakan olmasından dolayı tebrik etmiştir.
Fakat Paşinyan’ın “Kadife Devrim” in tamamen Ermenistan’ın iç koşulları ile ilgili olduğu ve renkli bir devrim yaratma amacı taşımadığı söylemlerine rağmen demokrasi ve bağımsız bir yargının ne kadar önemli olduğuna yönelik vurgusu kafalarda soru işaretleri yaratmıştır. Rusya’yla ilişkileri daha da güçlendirme gayesinde olunduğu beyanatlarına rağmen Rusya nezdinde Ermenistan’a ilişkin şüphe duyulduğu ve güven kaybı yaşandığına dair emareler ortaya çıkmıştır.386 Nitekim, 1 Mart 2008'de gerçekleştirilen protestolar sırasında çıkan olaylar nedeniyle Ermenistan’da anayasal düzeni ihlal etmekle suçlanan eski Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan'a yönelik tutuklama kararının387 ardından Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov Ermenistan'daki yeni hükümetin davranışlarıyla söylediklerinin çeliştiği ve bu tutuklumanın ardında siyasi sebepler olduğu değerlendirmesinde bulunmuştur.388 Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’nün (KGAÖ) Genel Sekreteri Yuri Khachaturov da, Ermenistan Silahlı Kuvvetleri'nin Erivan garnizonuna komuta ettiği zamanlarda 1-2 Mart gösterilerinin bastırılmasında önemli rol oynaması sebebiyle tutuklanarak 5 milyon Dram kefalet bedeliyle Erivan Mahkemesi tarafından serbest bırakılmıştır. Rus dış politikasında KGAÖ'nun önemi göz önüne alındığında, Kolektif Güvenlik Antlaşması
385P. K. Baev,‘What explains Russia’s uncharacteristic indifference to the revolution in Armenia?’, Brookings, 7 May 2018,< https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2018/05/07/what-explains-russias-uncharacteristic-indifference-to-the-revolution-in-armenia/>, (08.08.2019).
386Ray Salvatore Jennings, Upgrading U.S Support for Armenia’s Postrevolution Reforms , Carnegie Endowment, 14Şubat 2019, “https://carnegieendowment.org/2019/02/14/upgrading-u.s.-support-for-armenia-s-postrevolution-reforms-pub-78353>, (07.07.2019)
387 Robert Koçaryan ilki Temmuz 2018’de olmak üzere 3 kere tutuklanmış ve 2 kere kefaletle serbest bırakılmıştır.
388“Russia Claims Political Motives in Armenian Charges Against Ex-Leaders”, RFL, 01 August 2018,
<https://www.rferl.org/a/lavrov-russia-concerned-armenian-arrest-former-pro-moscow-leaders-Koçaryan-khachaturov-pashinian/29402249.html>, (09.09.2019).