40
41
beklentiler yaratmıştır.102 Söz konusu beklentiler ise Tahran'ın, herhangi bir uluslararası destekten yoksun olarak Irak'la sürdürdüğü uzun süreli savaş nedeniyle yeni bağımsız ülkelerin ekonomik gelişimleri ve altyapı inşaları için gerekli olan finansal ve teknolojik kaynaklardan yoksun hale gelmesinden ötürü gerçekleşememiştir. Ayrıca bölgede daha fazla rol oynamak isteyen tek aktörün İran olmaması, Türkiye'nin önemli bir rakip olarak ortaya çıkması ve Rusya'nın bölgenin eski hegemonu olarak Güney Kafkasya'nın temel bölgesel aktörü olduğu iddiasında bulunması da İran'ın etkisini kısıtlayan faktörler olmuştur. Bu gelişmelerin yanı sıra ABD’nin de bölgeye müdahil olması ve uyguladığı İran’ı izole etme politikası Tahran'ı enerji projeleri başta olmak üzere pek çok fırsattan alıkoymuştur. Bu çerçevede, İran'ın Güney Kafkasya politikası fırsatlardan daha çok çevrelenme tehditlerine odaklanmak şeklinde gelişmiştir. Bölgesel istikrar ve güvenliği arttırmak, başta ABD olmak üzere dış güçlerin bölgeye müdahil olmasıyla artan kuşatılmışlık durumunu ortadan kaldırarak İran'ı ötekileştirme çabalarını sekteye uğratmak bölgede İran'ın başlıca amaçları haline gelmiştir. Bahse konu hedeflere ulaşabilmek için Tahran; uyuşmazlık çözümü girişimlerine katılmak, bölge ülkeleriyle ekonomik ve kültürel işbirlikleri vasıtasıyla ortaklıklar tesis etmek, diğer bölgesel oyunculara karşı güç dengesi kurabilmek ve Hazar Denizi enerji kaynaklarının İran'ın çıkarlarını maksimize edecek biçimde sınırlandırılmasını sağlamak yönünde çaba sarf etmiştir.103 Tahran aynı zamanda, Güney Kafkasya ülkeleriyle geliştirilecek olan ekonomik ve kültürel bağların yönelimleri eskiden Moskova'ya olan bölge ülkeleri ile ilişkileri yoğunlaştırmak adına en uygun adım olduğu düşüncesinde olmuş ve söz
102Ehteshami, A. (2002) “The Foreign Policy of Iran”, R. Innebusch, A.Ehteshami (Eds). The Foreign Policies of Middle East States.,Boulder, CO: Lynne Rienner, s. 283-309.
103Tornike Sharashenidze, “The Role of Iran in the South Caucasus”, EHT Zuich, 27 Şubat 2013,
<http://www.css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/158498/%20pdf>,(08.08.2018)
42
konusu durumun kendi ürünleri için yeni bir pazar teşkil edeceğine ve bu yolla bölge üzerinde ekonomik bir araca sahip olabileceğine inanmıştır.104
Güney Kafkasya ülkelerinin İran açısından önem derecesi de farklılık göstermiştir. Bölge ülkelerinden Azerbaycan ve Ermenistan İran dış politikasında daha önemli bir yer tutarken; Gürcistan ile ilişkiler ise göreceli olarak daha sınırlı olmuştur.
Bu bağlamda, Güney Kafkasya'ya ilişkin, bölgesel istikrar ve işbirliğini ön plana çıkararak ideolojisinin düşük profil sergilediği pragmatik bir dış politika anlayışı geliştiren İran, Azerbaycan Cumhuriyeti bağlamında etnik ve dinsel (mezhepsel) etkenleri kullanarak, Ermenistan’a ilişkin ise bu ülkenin sıkışmışlık durumunu kullanarak başarılı sonuçlar elde edebileceğini düşünmüştür.105
Azerbaycan'a yönelik olarak her iki halkın Şii mezhebine mensup olmasından kaynaklanan dinî yakınlığın yanı sıra, var olan kültürel benzerlik Tahran ve Bakü arasındaki ilişkileri kolaylaştıracak unsurlar olarak öne çıkmıştır. Fakat, nüfusunun
%16’sı106 Azerbaycan Türk'lerinden oluşan ve Azerbaycan’ın toplam nüfusundan daha fazla sayıda Azeri’yi barındıran İran'ın, kuzeyine yönelik olarak Azerbaycan'ın bağımsızlığının ardından geliştirilen Güney Azerbaycan söylemi İran'ı huzursuz etmiştir. Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin güçlenmesi durumunda, bunun kendi sınırları içerisindeki Azerbaycan Türkleri üzerinde yapabileceği “olumsuz” etkiden ve
“birleşik Azerbaycan” düşüncesinden rahatsız olan İran, bu konuya ilişkin önleyici/sınırlandırıcı politikalar benimsemiştir. Azerbaycan'ın ABD ve İsrail ile
104Mohsenin, M. (2001) “The Evolving Security Role of Iran in the Caspian Region”, G Chufrin (Ed) The Security of the Caspian Sea Region. Oxford: Oxford University Press, s.. 174.
105Araz Aslanlı, “İran'ın Güney Kafkasya Politikası”, Orta Doğu Analiz, Eylül-Ekim 2017 Cilt:9 Sayı:82, s.31.
1062019 yılı verilerine İran’ın nüfusu 83,289,458’dir. Nüfusun %6 1’ini Farslar, %16’sını Azeriler, % 10’unu Kürtler, , % 6’sını Larlar, % 2’sini Beluciler, % 2’sini Araplar ve diğer etnik gruplar oluşturmaktadır.“Largest Ethnic Groups in Iran”, World Atlas, 18 Temmuz 2019,<https://www.worldatlas.com/articles/largest-ethnic-groups-in-iran.html>, “Iran Population 2019”, World Population Review, <http://worldpopulationreview.com/countries/iran-population/>, (08.07.2019).
43
geliştirdiği ikili ilişkilerin yanı sıra Hazar’ın hukuki statüsü107 konusundaki uyuşmazlık da Bakü-Tahran ilişkilerindeki diğer gerilim unsurları olmuştur. Söz konusu rahatsızlık Tahran'ı pragmatik bir dış politika izlemeye yöneltmiş ve ideolojik söylemine rağmen Şii Azerbaycan'a karşı Hıristiyan Ermenistan'ı desteklemiştir. Nitekim, İran-Ermenistan ilişkileri Tahran'ın dış politikasının rasyonel niteliğinin en önemli göstergelerinden biri olarak öne çıkmıştır. İki büyük komşusu olan Türkiye ve Azerbaycan’la sınırları kapalı olan Ermenistan, ekonomik ve lojistik açıdan İran’a ihtiyaç duymuş, İran'ın ise Azerbaycan ve Türkiye ile yaşadığı sıkıntılar çerçevesinde Ermenistan'la geliştirdiği ilişkiler önem arz etmiştir. Lojistik ve ulaştırma açısından İran Rusya ve Karadeniz’e Azerbaycan’dan bağımsız alternatif çıkış güzergâhı olması sebebiyle Ermenistan’ı kendi “kuzey kapısı”, Ermenistan ise Basra Körfezi’ne çıkış ve temel ekonomik ihtiyaçların tedariki güzergâhı olması nedeniyle İran’ı kendi için “güney kapısı” olarak görmüştür. İki ülkenin ekonomik yapısı ve sorunları birbirinden ciddi anlamda ayrışmakla birlikte, Tahran'ın Ermenistan'la ekonomi, enerji alanlarında işbirliği yapması Erivan'ın kuşatılmışlık sorununun azalmasına katkı sağlamıştır. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri karşısında tepkisel gelişen bir ilişki ağı gibi de okunabilen İran-Ermenistan ilişkilerinde ve İran-Ermenistan’ın İran ile sürdürdüğü tüm stratejik iş birliği alanları ile işbirliği projelerinde (demir yolu bağlantısı, ticaret hacminin artırılması, yeni enerji hatları) doğrudan veya dolaylı olarak Rusya’nın etkisi bulunmaktadır.108
Esasında İran'ı izole etme politikasında ABD'yi Kafkasya'da dengeleyebilecek ülke olarak görülen Rusya ile İran'ın yakınlaşması sonucunda gelişen Rusya-İran
107Hazar’ın hukuki statüsüne ilişkin müzakereler 20 yıldan fazla sürmüş ve 12 Ağustos 2018’de 5. Hazar Ülkeleri Devlet Başkanları Zirvesi’nde Rusya, Azerbaycan, İran, Türkmenistan ve Kazakistan’ın katılımlarıyla Hazar’ın hukuki statüsünü belirleyen anlaşma imzalanmıştır. Söz konusu anlaşma ile özel statünün verileceği Hazar Denizi'ne Birleşmiş Milletlerin (BM) 1982'deki deniz hukuku anlaşmasının uygulanamayacağı ve suyun derinliğinin göl prensibine dayanarak belirleneceği kararlaştırılmıştır.Ayrıca kıyıdaş beş ülke dışında Hazar Denizi'nde yabancı askeri varlıkların bulunmasının yasaklanması öngörülmüştür. Aliia Raimbekova, “5 Ülke Hazar Denizi’nin Statüsü Konusunda Anlaştı”, Anadolu Ajansı, 12.08.2018, <https://www.aa.com.tr/tr/dunya/5-ulke-hazar-denizinin-hukuki-statusu-konusunda-anlasti/1228982>, (09.07.2019).
108Kenan Aslanlı, “İran-Ermenistan Ekonomik İlişkileri” İran Araştırmaları Merkezi, Nisan 2018, s.3,
<https://iramcenter.org/iran-ermenistan-ekonomik-iliskileri/> (08.07.2018).
44
ilişkileri ve Rusya'nın Kafkasya'da stratejik ortağı olan Ermenistan ile olan bağları, İran-Ermenistan ilişkilerini de yansımıştır. Kafkasya'da ABD-Türkiye-Azerbaycan ve Gürcistan bir blok, Rusya-İran-Ermenistan ise diğer bir blok olarak değerlendirilmiştir.
Bu noktada ortak sınırın yokluğunda, Ermenistan, doğrudan temas noktası olarak Moskova ve Tahran için çok yüksek bir değere sahip olmuştur. Nitekim İran, Ermenistan ile ilişkilerine özel bir önem atfetmekte ve söz konusu ilişki Azerbaycan ve Türkiye işbirliğinin önüne geçebilmek için önemli bir alternatif oluşturmaktadır.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte ABD, Rusya ve İran’ın Güney Kafkasya bölgesine yönelik geliştirdiği politikalar bölge devletlerinin dış politikaları üzerinde belirleyici olmuştur. Nitekim bölgeye ilişkin oluşturulan stratejiler ile kurulan ittifaklar ve denklemler diğer Güney Kafkasya devletlerinde olduğu gibi Ermenistan’ın da dış politikası ve güvenlik kaygıları üzerinde önemli ölçüde etkili olmuştur.
İKİNCİ BÖLÜM
ERMENİSTAN: GÜNEY KAFKASYA’NIN KÜÇÜK, DİASPORANIN BÜYÜK ÜLKESİ