Diaspora Kavramı ve Ermeni Diasporası

108

Irak’a göndermiştir.²⁹⁵ Kosova'da, 2012'den bu yana rotasyonda olan 35 Ermeni barış gücü askerinin yanı sıra Lübnan’da büyük bir Ermeni cemaatine sahip olması nedeniyle Erivan BM himayesinde barış güçlerini Lübnan’a da konuşlandırmıştır.²⁹⁶ Nitekim NATO’nun Kosova’da barışı koruma operasyonlarına 2004’ten beri, Irak’ta 2005–2008 arası ve Afganistan’da 2009’dan beri katılan Ermenistan, NATO operasyonlarına katkıda bulunan tek Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü üyesi olmuştur. Rusya’dan silah tedarik etmesine rağmen, Ermenistan ABD ve Avrupalı ortaklarının yardımı ile Batı kalkınma modellerine göre askeri reformlar yapmış ve NATO üyeleriyle geliştirdiği ikili savunma işbirlikleri, NATO’yla bir bütün olarak işbirliğinin sınırlı olabileceği alanları telafi etmiştir.

3.5. ABD'de Ermeni Diasporasinin Geçmişi, Ermeni Toplumu ve ABD Siyasetini

109

gerektiğine inanmak ve kendileri ile anavatanları arasındaki ilişkiyi sürdürme eğilimi içerisinde olmak gibi çeşitli özelliklere sahip olmuştur.²⁹⁸

Diasporanın anavatana kıyasla gücü bazı faktörler tarafından şekillendirilmiştir.

Demokratik geleneğin nispeten zayıf olduğu ülkelerde diasporanın sivil toplum kuruluşları vasıtasıyla gelişmesi oldukça zorken, içinde yaşanılan devletin demokratik geleneğin ve sivil toplumun güçlü olduğu bir ülke olması halinde ise bu durum diasporanın gücüne katkıda bulunmaktadır. Anavatanın yapısı da diasporanın gücünü belirleyen unsurlardan biri olmuştur. Anavatanın iç ve dış politikasının oluşmasına etki edebilecek kadar güçlü bir diaspora için ideal koşullar; yüksek siyasi bilinç seviyesinin tetiklediği yüksek motivasyon kapasitesi, içinde yaşanılan ülkenin demokratik ve sivil toplum geleneği gelişmiş bir ülke olması ve zayıf bir anavatan olarak öne çıkmıştır.²⁹⁹ Diasporanın anavatanlarının dış politika kararları üzerinde etkili olmak istemelerinde;

kendi topluluklarının tamamının iyiliği ve çıkarları için hareket ettiğini düşünmesinin yanı sıra, dış politika yapımının anavatanın geleceği üzerinde çok etkili olduğu fikrine sahip olması gibi unsurlar da etkili olmuştur.³⁰⁰

Hatırı sayılır derecede Ermeni nüfusunun³⁰¹ ve lobisinin olduğu bir ülke olan Amerika Birleşik Devletleri yukarıda bahsedilen hususların her birine sahip olmuştur.

Dış politika yapımında kamuoyu görüşü birçok ülkeye oranla Amerika Birleşik Devletleri'nde daha mühim bir konumda olmuş, mevcut demokrasi rejiminin niteliği, çıkar gruplarının çokluğu, söz konusu grupların parti politikalarına ulaşma ve alınan

298 Harris, E. ,Nationalism: Theories and Cases , Edinburgh : Edinburgh University Press, 2009, s.147.

299Shain, Y. and Barth, A., “Diasporas and International Relations Theory”, 2003, International Organization, 57(3), s.463-465.

300Öztürk, E., Ç., “Diaspora ve Dış Politika: Türkiye-Ermenistan İlişkilerinde Diasporanın Rolü” Ermeni Araştırmaları, Sayı 45, 2013, 152-153.

301American Community Survey’in 2017 verilerine göre ABD’de yaşayan Ermeni sayısı 485.970’dir.

“People Reporting Ancestry”, US Census Bureau,

<https://ia801007.us.archive.org/22/items/aff_reports/aff_reports.pdf>. Fakat bu sayıya ABD’de yaşayan diaspora grupları itiraz etmekte ve ABD içindeki Amerikan Ermenisi sayısının 1.5-2 milyon arasında olduğunu iddia etmektedirler.”US States with the Largest Groups Populations of Armenian Americans”

World Atlas, <https://www.worldatlas.com/articles/states-with-the-largest-populations-of-armenian-americans.html>, (27.09.2019).

110

kararları etkileme olasılığının yüksek olması, medyayı kullanabilme kapasiteleri liderlerin dış politika konusunda kamuoyu görüşüne son derece açık olduğunu ve lobilerin rolünün ne denli önem arz ettiğini göstermiştir. Ermeni Diasporası da yukarıda belirtilen tanıma uymuş ve bahsedilen ideal koşullara büyük ölçüde sahip olmuştur.

Nitekim Ermeni diasporası dünya üzerinde geniş bir dağılım göstermiş; ya Anadolu’dan ya da Orta Doğu’nun diğer bölgelerinden göç etmiştir. Anavatanları hakkında ortak bir hafızası olan Ermeni Diasporası ABD ve Fransa gibi demokratik geleneğin güçlü olduğu ülkelerde yaşayarak kolaylıkla etkin sivil toplum örgütleri veya siyasi lobiler bünyesinde toplanabilmiş ve Ermenistan devleti, içinde yaşadıkları ülkeden daha zayıf olduğundan Ermenistan’ın iç ve dış siyasetine müdahil olabilmiştir.³⁰²

Anavatanla geniş kapsamlı ve güçlü ilişkilerin korunmasını, kendi etnik kimliğinin devamı için hayati önemde gören Ermeni diasporası, kendilerini coğrafik konumları ve anavatan dışında başka bir ülkenin vatandaşı olma durumlarından alakasız olarak anavatanlarının potansiyel vatandaşı olarak görmüştür.³⁰³Ancak bu anavatanın, içinde yaşadıkları ülkelerle mukayese edildiğinde daha olumsuz koşullara sahip olması, bir gün anavatana dönmek fikrine tepkili olmasalar da tereddütlü yaklaşmalarına neden olmuştur. Diaspora Ermenilerinin çoğu, ulusal ideoloji yanlılarının ”vatana dönme” çağrılarına rağmen, geleceklerini Ermenistan’da veya Karabağ’da değil, yerleştikleri ülkede görmekte, kendilerini o ülkenin bir parçası saymaya devam etmektedir Diğer bir deyişle, Ermenistan dönmek için ideal bir vatan olmaktan ziyade, idealleştirilmiş uzak bir anavatan olarak değerlendirilmiştir. Çünkü, diaspora örgütleri, mevcut yapılara pek çok yönden çok fazla yatırım yapmış ve artık o yapılardan, hiyerarşilerden ve nüfuz alanlarından vazgeçmeleri imkansız hale

302 Palabıyık, M., S. , 1915 Olaylarını Anlamak: Türkler ve Ermeniler, Birinci Baskı, İstanbul: Beta Yayınevi, 2015, s.80.

303 Shain, Y. “Ethnic Diasporas and U.S Policy”, Political Science Quarterly, 109(5), 1995, 811-841.

111

gelmiştir.³⁰⁴ Diaspora üyelerinin ev sahibi ülkeyi terk etmedeki isteksizlikleri defalarca ispatlanmasına rağmen anavatanı koruma ve bir gün dönme kavramı diaspora davranışlarında çok önemli bir rol oynamıştır. Potansiyel dönme fikri diasporaya anavatanın içişlerine müdahale için yasal bir dayanak sağlamıştır.³⁰⁵

Dünyanın en dayanıklı ve en iyi organize olmuş diasporalarından biri olan Ermeni diasporası farklı dönemlerin yanı sıra farklı siyasi ve kültürel mekanlara ayak uydurmasını bilmiş, dağılıp yok olmamış, ihtiyaçları için gerekli kurum ve örgütleri oluşturmuştur.³⁰⁶ Geleneksel olarak Ermeni diasporası 19. yüzyılın sonlarında kurulmuş olan üç siyasi parti çerçevesinde bölünmüştür. Bunlar sosyal demokrat ağırlıklı Hınçak Partisi, muhafazakar milliyetçi Ermeni Devrimci Federasyonu (Daşnaksütyun) ve liberal demokrat eğilimli Ramgavar Partisi’dir. Bu siyasi örgütlerden her birinin farklı ülkelerde kendi dernekleri ve sivil toplum kuruluşları mevcuttur. Bu üç siyasi eğilim, Diaspora topluluğunun idaresi ve Ermenistan’ın iç ve dış siyaseti üzerinde etkinlik kurma konusunda farklı görüşlere sahip olmuştur. Bu farklılıklar ve farklı diaspora toplulukları arasındaki şiddetli rekabet, yalnızca “Ermeni soykırımı” iddiaları çerçevesinde azaltılabilmiştir. Soykırım iddiaları yalnızca farklı diaspora topluluklarını

“Ermeni Soykırımı” nın uluslararası toplum tarafından tanınması şeklinde özetlenebilecek ortak hedef çevresinde birleştirmekle kalmamış, aynı zamanda içinde yaşadıkları ülkede karşı karşıya kaldıkları asimilasyon tehdidine karşı Ermeni kimliğinin güçlenmesine de yardımcı olmuştur.³⁰⁷

Soykırım iddialarının ellinci yıl dönümü olan 1965 yılından 1988 yılına kadar,

“soykırım”ın tanınması için yapılan Ermeni diaspora faaliyetleri iki farklı seyir izlemiştir. Bunlardan birincisi, Erivan’da Soykırım Anıtı’nın inşa edilmesi dahil, siyasi

304Libaridian, G., J., Ermenilerin Devletleşme Sınavı:Bağımsızlıktan Bugüne Ermeni Siyasi Düşünüşü. (çev. Alma Taşlıca). İstanbul: İletişim Yayınları , 2001,s. 145-146.

305Başer, B. and Swain, A. , “Diaspora Design Versus Homeland Realities:Case Study Of Armenian Diaspora”, Caucasian Review of International Affairs, 3(1), 2009, 45-62.

306 Libaridian, 2001, s.165.

112

yöntemler olmuştur.³⁰⁸ İkinci bir siyasi yol da, parlamento kararları ile farklı ülkelerin

“Ermeni soykırımı”nı tanımasının sağlanması olarak öne çıkmıştır. Bu kararlardan ilki Uruguay’daki Ermeni Diasporası’nın yoğun çabasıyla 1965 yılında Uruguay Senatosu ve Temsilciler Meclisi’nin aldığı 24 Nisan’ın Ermeni şehitlerini anma günü olarak belirlenmesi kararıdır. İkinci olarak 1975’ten itibaren “Ermeni soykırımı”nın tanınması için çeşitli tasarılar, ABD Kongresi’nin gündemine getirilmeye başlanmıştır.

Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesi ABD kamuoyunda Türk karşıtı bir hava oluşmasına katkı sağlamış ve bu durum Ermeni lobileri tarafından iyi kullanılmıştır. Kongre, Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesinden bir yıl sonra, 1975 yılında 24 Nisan’ı “İnsanın İnsana Karşı İşlediği İnsanlık Dışı Davranışları Ulusal Anma Günü” olarak tanımlamıştır.³⁰⁹

Diaspora faaliyetlerinin tamamı siyasi olmamış, Ermeni diasporasının bir kısmı soykırım iddialarının uluslararası topluma duyurulması için kanlı eylemlerde bulunmuşlardır. Bazı radikal Ermeniler ASALA (Ermenistan’ın Kurtuluşu İçin Ermeni Gizli Ordusu) ve JCAG (Ermeni Soykırımı İçin Adalet Komandoları) gibi terör örgütleri kurmuşlardır. 1973 ile 1986 yılları arasında bireysel saldırılar ile ASALA ve JCAG’nin düzenlediği terör faaliyetleri, 31 Türk diplomatın dahil olduğu 70 kişinin ölümüne, 524 kişinin yaralanmasına, 105 kişinin rehin alınmasına ve çoğunluğu Avrupa’da olmak üzere 20 ülkede 208 bombalama eylemine yol açmıştır.³¹⁰ Terörist yöntemlerin kullanılması bir süre sonra ters tepmiş, Avrupa devletleri bu örgütleri yakın takibe almıştır. Bu da örgütlerin yer altına inmesine ve diasporanın soykırımın tanınması için daha fazla parlamento kararı alınması için çaba göstermesine, sinema

307 Palabıyık, 2015, s.81-82.

308 Adalian, R., P. Historical Dictionary of Armenia ( İkinci Baskı). Lanham, MD: Scarecrow Pres, 2010, s.57.

309 Ömer Engin Lütem, “Günümüzde Ermeni Sorunu” .Ö., E. Lütem (der.), Ermeni Sorunu :Temel Bilgi ve Belgeler, İkinci Baskı. Ankara. Terazi Yayıncılık, s.85-86.

310Palabıyık, 2015, s.88-89.

113

filmleri, konserler, sergiler gibi daha fazla propaganda faaliyetine girişmesine yol açmıştır.

Sovyetler Birliği’nin dağılıp, Ermenistan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle Ermeni Diasporası ve Ermenistan arasındaki ilişkiler yeni bir boyuta taşınmıştır.

Diaspora bağımsız bir anavatanın ortaya çıkmasına hazırlıksız yakalanmış, içinde yaşadıkları müreffeh yaşamı terk etmek ve sorunlu anavatana dönmeye yönelik ciddi tereddütler yaşamıştır. Nitekim Ermenistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden 2013 yılına kadar Batı’dan Ermenistan’a gönüllü olarak gelip Ermenistan vatandaşlığına geçen Diaspora Ermenilerinin sayısı binden az olmuştur. Mevcut anavatanları olan Ermenistan yerine hayali anavatan olarak Doğu Anadolu, Kilikya, Nahçivan ve Ermenistan Cumhuriyeti topraklarını kapsadığına inandıkları Büyük Ermenistan ülküsü üzerinde duran ve Ermeni kimliğini bu hayali anavatan kavramı çerçevesinde oluşturdukları sosyal gerçekliğe göre inşa eden³¹¹ Diaspora Ermenileri kutsal anavatana dönmek yerine, anavatanı kendileri için çekici kılacak şekilde dönüştürmeye çalışmışlar böylece Ermenistan’ın iç ve dış politika oluşturma sürecine müdahil olmaya başlamışlardır.³¹²

Devlet-diaspora ilişkilerini etkileyen bir diğer faktör de Yukarı Karabağ sorunu olmuştur. Azerbaycan ile savaş ve Yukarı Karabağ’daki Ermeni bağımsızlık hareketi Ermenistan’da aşırı milliyetçiliği serbest bırakmış, bu çerçevede 1988 yılında Diaspora partileri ortak bir bildiri yayınlayarak Ermenistan’ın aşırı milliyetçi politikalarını eleştirmişlerdir. Esasında Erivan ve diaspora arasındaki ilişkiler Ermenistan’ın ilk Devlet Başkanı Levon Ter-Petrosyan’ın Ermeni Devrimci Federasyonu’nun ülke içindeki faaliyetlerini yasaklamasıyla daha da kötüleşmiş, Petrosyan’ın zorunlu istifasından sonra ise ilişkiler ivme kazanmaya başlamıştır. Robert Koçaryan’ın iktidara

311Razmik Panossian, The Armenians From Kings to Merchants and Commissars, New York, Colombia University Press, 2006, s. 318-320.

114

gelmesiyle 1999 yılından itibaren Ermenistan Dışişleri Bakanlığı diaspora ile ilişkileri geliştirmeye yönelik Ermeni Diasporası Konferansları düzenlemeye başlamıştır.³¹³ 2005 yılında yapılan referandumda çifte vatandaşlığı yasaklayan anayasa maddesinin kaldırılmasının ardından Şubat 2007’de Ermeni Parlementosu Diaspora Ermenilerine

“çifte vatandaşlık” verilmesini kolaylaştıran yasa tasarısını kabul etmiştir. Ermeni Diasporasının parlamento seçimlerine doğrudan etkide bulunabilmesi anlamına gelen çifte vatandaşlık yasası ile Ermenistan’ın içişlerine diasporanın müdahalesi artar hale gelmiştir.³¹⁴ 2008 yılında Serj Sarkisyan’ın iktidarında Diaspora Bakanlığı’nın kurulması³¹⁵ neticesinde Ermenistan-diaspora ilişkilerinin geliştirilmesindeki başlıca sorumluluğun Diaspora Bakanlığı’na verilmesiyle söz konusu etki daha da artmıştır.

Her fırsatta “Ermenistan merkezli” bir yönetim kurmak amacıyla iktidara geldiğini ifade eden Nikol Paşinyan Diaspora Bakanlığı’na kuracağı yeni hükümette yer verilmeyeceğini belirtmiş, Ermeni Diasporası’nın yoğun tepkisine rağmen³¹⁶ dediğini yaparak Diaspora Bakanlığı’nı kaldırmıştır.

Sonuç olarak, Ermenistan’ın bağımsızlığından sonra, güçlü bir Ermeni diasporası ve zayıf bir Ermenistan arasındaki ilişkiler yumuşak olmamıştır. Diaspora ve Ermenistan arasındaki temel anlaşmazlık Ermeni Diasporasının Ermeni siyasetine aşırı derecede müdahil hale gelmesiyle oluşmuştur. Dış politikaya ilişkin müdahale ise çok daha ciddi ve Türkiye- Ermenistan ilişkileri ile yakından alakalı olmuştur. Diasporadaki bazı radikal gruplar Ermenistan’ın Türkiye ile en küçük yakınlaşmasını bile “Ermeni soykırımı gerçeğine” ihanet olarak yorumlamış ve Türkiye ile Ermenistan, “Türkiye

312A. Selian, “ All Is Not Well in Diaspora-Homeland Relations: The Diasporan Perspective”, The Armenian Weekly, Ekim 2013,<http://www.armenianweekly.com/2013/10/18>,(16.08.2018).

313Turgut Kerem Tuncel, Armenian Diaspora, Ankara, Terazi Publishing, 2014, s. 4.

314 Emil Danielyan, “Armenia Allows Dual Citizenship Amid Controversy”, 26 Şubat 2007, Eurasianet,

<https://eurasianet.org/armenia-allows-dual-citizenship-amid-controversy>, (09.09.2019).

315“About Us”, Ministry of Diaspora of the Republic of Armenia, <

http://www.mindiaspora.am/en/About_us>, (09.09.2019).

316“Diaspora Journalists to Armenian Government: Do Not Eliminate Our Ministry”, 14 Ocak 2019, The Armenian Weekly, <https://armenianweekly.com/2019/01/14/an-open-letter-to-the-armenian-government-from-journalists-in-the-diaspora-do-not-eliminate-our-ministry/>, (09.09.2019).

115

Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Arasındaki İlişkilerin Geliştirilmesine Dair Protokol” ün imzalanmasına karar verdiklerinde de benzer tepkiler gelmiş, Taşnaklar derhal protokollerin imzalanmasını protesto etmişlerdir.

Diaspora elitlerine göre diaspora kimliğini korumanın ve anavatan üzerindeki siyasi etkinliği sürdürmenin tek yolu, soykırım iddialarının uluslararası toplum tarafından tanınması için gösterilen çabalara devam etmek olmuştur. Söz konusu durum Ermeni diasporasının anavatan ve ev sahibi ülke arasında köprü vazifesi görebilen ve anavatandaki anlaşmazlığın barışçıl çözümünü kolaylaştıran bir unsur olarak değil, uzak mesafe milliyetçiliği yapan, ev sahibi ülkenin kendilerine sağladığı özgürlük ve ekonomik fırsatlarla radikal gündemler takip eden bir grup olarak nitelendirilmesine yol açmıştır.³¹⁷

3.5.2. ABD'de Ermeni Toplumunun Oluşması ve Ermeni Lobi Faaliyetlerinin