Bağımsızlığından itibaren, Ermenistan’da işbaşına gelen liderlerin söylemlerinde farklılıklar olmasına rağmen, dış politikanın en önemli özelliği değişimden ziyade devamlılık olarak öne çıkmıştır. Bunun nedeni seçenek yoksunluğu ve hem 80’lerin sonu hem de Ermenilerin bağımsızlığı kazanmalarından itibaren dış politikanın merkezi olan Karabağ anlaşmazlığının, dış politikanın oluşturulmasında temel belirleyici haline gelmesi olmuştur. Anlaşmazlık nedeniyle iki komşusuyla kapalı olan sınırlar ve bu komşulardan algıladığı güvenlik tehditleri, soykırım iddiaları, sınırlı doğal kaynaklar, karayla çevrili denize çıkışı olmayan coğrafik konum, diasporanın etkisi, Ermenistan dış politikasını belirleyen, geliştirdiği ittifaklara zemin sağlayan unsurlar olmuştur. Bu koşullar altında Ermenistan “tamamlayıcı dış politika konsepti” adı verilen bir politika uygulamaya koymuştur.179 Tamamlayıcı dış politika, bölgede çıkarları olan tüm güçlerle iyi ilişkilere sahip olmak, bu çıkarları uyumlaştırmak ve anlaşmazlıklardan kaçınmak için uygulanan bir politika haline getirilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda Rusya ile stratejik ortaklık sürdürülürken, ABD ve NATO ile çok taraflı işbirliğinin devamı
178Benyamin Poghosyan, “Deciphering Armenia-Russia Relations After the “Velvet Revolution”, New Eastern Europe, 9 Temmuz 2019, <http://neweasterneurope.eu/2019/07/09/deciphering-armenia-russia-relations-after-the-velvet-revolution/>, (14.08.2019).
179Talin Papazian “From Ter-Petrosian to Koçaryan:Explaining Continuity in Armenian Foreign Policy 1991-2003”,Demokratizatsiya, 2004, s.237-239, <http://demokratizatsiya.pub/archives/DEM%2014-2%20Papazian.pdf >, (12.12.2017).
69
öngörülmüştür. Ermenistan’ın Rusya’yla ilişkilerine zarar vermeyecek biçimde, ABD ve Avrupa ülkeleriyle açık ve eşit diyaloğa dayalı olarak geliştirdiği tamamlayıcılık prensibi, Ermenistan dış politikasının temel taşı haline gelmiştir. Rusya ile geliştirilen yakın askeri ve ekonomik bağlar 1990’lar boyunca tamamlayıcı dış politikanın çoğunlukla asimetrik olmasına neden olmuştur. Bu yüzden Ermenistan Moskova’ya olan güvenlik bağımlılığını Washington’la ilişkilerini artırarak dengelemeye çalışmıştır.
Ermenistan’ın BDT’deki üyeliği ve Rusya ile olan askeri ve güvenlik işbirliği, ABD’yle olan işbirliği ve NATO’yla olan kapsamlı ilişkilerle tamamlanmıştır. Bunlara ek olarak Erivan, Tahran’la enerji, ulaşım ve ticaret alanında yakın işbirliği geliştirmiştir.
Esasında Rusya ve Batı ile eş zamanlı olarak ilişkileri geliştirme çabası içerisinde olan Ermenistan’ın ‘tamamlayıcı’ dış politikası, uygulanmasından itibaren Ermenistan’ın temel çelişkisi olmuştur. Bir yanda ekonomik ve güvenlik açısından bağımlı olduğu Rusya ile bağımsızlığından beri yakın işbirliği geliştirmiş, diğer yanda Ermenistan’ın ulusal güvenliği ve ekonomisi için hayati önemde olan İran’la iyi komşuluk ilişkileri içersine girmiştir.Aynı zamanda, Batı’yla ABD ve AB ile yakın işbirliği için çabalayan Ermenistan, NATO üyeliğini amaçlamadığını bildirmesine rağmen, NATO ile yakın bir işbirliği geliştirmiş ve bu işbirliği Ermenistan’ı komşularıyla karşı karşıya getirebilecek düzeye erişmiştir.180
1990’lı yıllardaki bölgesel ve küresel gelişmeler, Ermenistan’ın “tamamlayıcı dış politika” sını Rusya’nın küresel birçok konuda Batı’yla işbirliği içinde olmasından dolayı destekler nitelikte olmuştur. Bu işbirliği içerisinde, Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasındaki etkinliğine açıkça meydan okumayan ABD ve Rusya arasındaki ilişkilerin doğası, ABD’nin Irak’ı işgali, Ukrayna ve Gürcistan’daki renkli devrimler nedeniyle daha da karmaşıklaşmış, ABD’nin bu renkli devrimlere desteği Rusya
70
tarafından Rus çıkarlarının doğrudan kuşatılması olarak algılanmış, bu nedenle iki güç arasındaki rekabet hızlanmıştır. Bu durum Ermenistan’ın tamamlayıcı dış politikası için zorluklar oluşturmuştur.181 Ermenistan’ın tamamlayıcı dış politika sınavının diğer bir alanı İran’la ilişkiler olmuştur. İran’la ilişkiler Rafsancani ve Hatemi gibi ılımlıların İran’da egemen olduğu 1990’larda kolay olmuş, bununla birlikte İran’la Batı arasındaki dengeleme politikası Bush, sonrasında Obama ve Ahmedinejad yönetimi altında daha zor bir hale gelmiş,182 Trump’ın iktidara gelişiyleİran ile yapılan uranyum zenginleştirmeyi azaltması karşılığında bazı ekonomik yaptırımların kaldırılmasını öngören nükleer anlaşmadan ABD’nin çekilmesiyle durum daha da karmaşık hale gelmiştir.Nitekim dış politikada, Ermenistan'ın bağımsızlığın ilk yıllarında elde ettiği göreceli denge, sürdürülebilir olamamış, bölgesel ve uluslararası gelişmelerden etkilenen, Ermenistan’ın tamamlayıcı dış politika olarak adlandırdığı çok yönlü dış politikasının devamı giderek zorlaşmıştır. Rusya’nın bölgede artan etkinliği Erivan ve Moskova arasındaki “stratejik ortaklığın” özünü değiştirmiş ve ilişkiler asimetrik bir düzeye evrilmiştir. Jeopolitik olarak gittikçe Rusya’ya yönelen ve Moskova’yı güvenlik garantörü olarak gören Ermenistan için durum Rusya’nın Azerbaycan ve Türkiye ile ilişkilerini geliştirmesiyle kısır bir döngüye dönüşmüştür. Azerbaycan’la askeri işbirliğini arttıran Rusya aynı anda hem güvenlik sağlayıcı hem de Ermenistan’ın güvenliği için tehdit teşkil eder hale gelmiştir. Söz konusu kısır döngü Ermenistan'ı 2010 yılından itibaren müzakerelerini yürüttüğü en büyük ticaret ortağı AB ile ortaklık anlaşmasından vazgeçmeye ve bunun yerine üyelerinin hiçbiriyle sınır komşusu olmadığı ve Rusya dışında herhangi bir üyesiyle ticaret yapmadığı Avrasya Ekonomik
180Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
181Mikael Zolyan, “My Friends Enemy is My Friend:Armenian Foreign Policy Between Russia, Iran and the United States” Caucasus Analytical Digest, No:13, 15 February 2010, s. 2.
<http://www.res.ethz.ch/analysis/cad/details.cfm?lng=en&id=112760>, (19.11.2018).
182 Ibid, s. 3.
71
Birliği183’ne katılmaya zorlamıştır.184 2016 Nisan’ındaki 4 Gün Savaşı’nda ateşkesin gerçekleştiği 1994’ten beri Azerbaycan’ın ilk defa askeri üstünlük sağlamasıyla Ermenistan toprak ve pozisyon kaybına uğramış bu durum Erivan’ın dış politikasının mevcut haliyle sürdürülemezliğine ve başarısızlığına dikkat çekmiştir. Erivan’ın bağlı olduğu Bağımsız Devletler Topluluğu ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü gibi ittifaklar sisteminin savaşı önlemede yeterince caydırıcı olmadığı ve başta Rusya olmak üzere müttefiklerinden yeterince destek görmediği ortaya çıkmış ve söz konusu durum Ermenistan’ın yakın çevresinin daha az güvenli hale geldiği gerçeğini gözler önüne sermiştir.185 Nitekim dış politika dengesinin yeniden kazanılması, Rusya ile daha simetrik bir ilişki kurulması ve dış politika ile güvenlik seçeneklerinin genişletilmesine yönelik olarak AB ile Kasım 2017’de Kapsamlı ve Geliştirilmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) imzalanmıştır.186
“Kadife Devrim” den sonra iktidara gelen Paşinyan hükümeti her ne kadar dış politikada kritik bir değişiklik yapmayı taahhüt etmemiş olsa da, ülkenin yeni yönetimi
“Ermenistan merkezli” olarak adlandırılan çok yönlü bir dış politikayı hayata geçirmek için büyük bir fırsatın doğduğu değerlendirmesinde bulunmuştur. Ermenistan, Rusya ile ilişkilerinde egemenliğini korumak, Batı ile ilişkileri daha da güçlendirmek, Gürcistan ve İran ile işbirliğini yeniden canlandırmak konusunda kararlı bir tutum sergileyeceğini
18329 Mayıs 2014’te Beyaz Rusya, Kazakistan ve Rusya liderlerinin imzaladığı bir anlaşma ile temelleri atılan siyasi ve ekonomik bir birlik olan Avrasya Ekonomik Birliği’ne Ermenistan’ı dahil eden anlaşma 9 Ekim 2014 tarihinde imzalanmıştır. Birlik resmen 1 Ocak 2015’te kurulmuş, 23 Aralık 2014’te anlaşmaya imza atan Kırgızistan’ın katılımıyla Avrasya Ekonomik Birliği 5 üyeli bir kuruluş haline gelmiştir.
“General Information”, Eurasian Economic Union, <http://www.eaeunion.org/?lang=en#about>, (09.08.2018).
184Shirinyan, A. And Ralchev, S. (2013), “U Turns and Ways Forward: Armenia, the EU and Russia Beyond Vilnius”, Policy Brief, Institute for Regional and International Studies, Kasım 2013, s.5
<https://www.academia.edu/5094728/Uturns_and_Ways_Forward_Armenia_the_EU_and_Russia_Beyon d_Vilnius>, (07.07.2019).
185Anahit Shirinyan, “Armenia’s Foreign Policy Balancing in Age of Uncertainty”, Chatham House, 14 March 2019, <https://www.chathamhouse.org/publication/armenia-s-foreign-policy-balancing-age-uncertainty#>, (07.07.2019).
186Anahit Shirinyan, “What Armenia’s New Agreement with the EU Means”, EUObserver, 24 Kasım 2017, < https://euobserver.com/opinion/140017>, (07.07.2019).
72
belirtmiştir.187 Bunun dışında hiç şüphesiz ki, Erivan’ın iç ve dış politikasının temel belirleyicisi olarak Karabağ anlaşmazlığının akıbeti Ermenistan’ın dış politikasının hangi koşullarda devam edeceğinin de şekillendiricisi olacaktır.
Erivan’ın tamamlayıcı, Paşinyan yönetiminin ardından ise “Ermenistan merkezli” dış politikasının en önemli ayaklarından birini oluşturan ve Rusya’ya karşı bir denge unsuru olarak görülen ABD ile ilişkiler de Ermenistan’ın jeostratejik konumu, Türkiye ve Azerbaycan ile olan husumetleri ve sahip olduğu büyük Ermeni diasporasının etkisi altında şekillenmiştir. Bununla birlikte, Ermenistan’ın Rusya ve İran ile geliştirdiği yakın ilişkiler ABD’nin Ermenistan’a yönelik politikasının diğer önemli faktörlerini oluşturmuştur.
187Armenian Foreign Minister: “We are Strictly Pro-Armenia and Our Foreign Policy is Strictly Armenia-Centric”, 31 July 2019, https://hetq.am/en/article/106049
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ABD-ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ ve İLİŞKİLERDEKİ DİNAMİKLER