ABD’nin Güney Kafkasya stratejisinde en mühim konulardan biri Ermenistan-Türkiye ilişkileri olmuştur. Ermenistan ve Ermenistan-Türkiye arasındaki ilişkileri normalleştirme çabalarının uzun zamandır içinde olan ABD, büyük bir Ermeni nüfusu barındırması ve aynı zamanda NATO üyesi Türkiye ile güçlü ilişkilere sahip olması nedeniyle, her iki ülkede de farklı sebeplerden kaynaklanan güçlü bağlara sahiptir. Dolayısıyla ABD Türkiye ve Ermenistan’ı uzlaştırma sürecinde kilit oyuncu pozisyonunda olmuş ve iki ülkeyi devamlı çözüm arayışlarına yönlendirme gayretiyle bu konuda öneriler üreten bir yol izlemiştir.246 İlişkilerin normalleştirilmesi fikri Türkiye-Ermenistan yakınlaşmasının
244Anna Vardanyan, “Pivotal Aspects of John Bolton Visit to Armenia and Following Reactions”, Caucasus Watch, 31 Ekim 2018, https://caucasuswatch.de/news/1124.html
245Anna Vardanyan, “Pivotal Aspects of John Bolton Visit to Armenia and Following Reactions”, Caucasus Watch, 31 Ekim 2018, https://caucasuswatch.de/news/1124.html
246Henri J. Barkey, “A Small Step on the Road to Reconcilliation Between Turkey and Armenia”, Carnegie Endowment, 13 Ekim 2009, <http://carnegieendowment.org/2009/10/13/small-step-on-road-to-reconciliation-between-turkey-and-armenia/5wft?solr_hilite=Turkey+Armenia>, (14.10.2018).
93
Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine dolayısıyla da Karabağ müzakerelerine yansıyabilme olasılığı nedeniyle AGİT Minsk Grubu tarafından da desteklenmiştir.247
Amerikan Ermenilerinin her 24 Nisan’da, ABD Başkanlarına “Ermeni Soykırımı” ifadesini kullandırabilme ve Amerikan Parlamentosu’ndan “Ermeni Soykırımı” nı tanıyan yasa tasarısı çıkartabilme çabaları ABD’de Ermenistan’ın daha çok iç politikayla ilişkilendirilmesine neden olmuş ve Ankara-Erivan uzlaşısının sağlanması halinde Washington’ın Ermeni diasporasının baskısına karşı önemli bir koz elde edeceği hesaplanmıştır.248 Bu yüzden, ABD’nin Ermenistan-Türkiye arasındaki uzlaşma çabalarını desteklemesinin nedenlerinden biri uzlaşma olması halinde soykırım yasa tasarılarına karşı elini güçlendirecek olması şeklinde belirtilmiştir.249 Uzlaştırma çabalarının asıl nedeni ise, Azerbaycan ve Türkiye ile sorunlu ilişkilere sahip olması sebebiyle, Rusya ve İran’la yakın ilişkiler geliştiren Ermenistan’ın, bu haliyle ABD’nin Güney Kafkasya politikasında önemli bir sorun teşkil etmesi olmuştur. Washington, Ermenistan-Türkiye ilişkilerinin düzelmesinin Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine de yansıyacağı, böylece Ermenistan’ı ABD politikalarına çekmekten alıkoyacak bir neden kalmayacağı kanaatinde olmuştur. Uzlaşmayla Ermenistan-Türkiye ilişkilerinin normalleşip, iki ülke arasındaki sınırın açılmasının Rusya’nın bölgedeki nüfuzunu önemli derecede azaltacağını, kendisine yönelik izolasyon politikasına karşı her kanalı açık tutmaya çalışan İran’ın da önemli bir manevra alanını kaybedeceğini hesaplamıştır.
Ermenistan 1999 AGİT İstanbul Zirvesi’ni boykot etme tehdidinde bulununca ABD’li yetkililer Türkiye ve Ermeni hükümetlerinin diyaloğa başlamalarını istemişler, ardından Haziran 2000’de başlamak üzere eski diplomatlar ve başlıca diaspora
247Zaur Shiriyev, Celia Davies,” The Turkey-Armenia-Azerbaijan Triangle: The Unexpected Outcomes of the Zurich Protocols”, Perceptions, Spring 2013,Volume 16 Number 1, s. 199-200,
<http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2013/06/Shiriyev-Davies.pdf>, (14.10.2018).
248 Gulshan Pashayeva and Nigar Göksel “ The Interplay of the approaches of Turkey, Russia and United States to the conflict over Nagorno-Karabakh”, SAM Review, February, 2011, no. 3, Baku, p 11.
249Thomas de Waal, “A Pause in Armenia-Turkey Reconcilliation”, Carnegie Endowment, 10 Mayıs
2010,http://carnegieendowment.org/2010/05/10/pause-in-armenia-turkey-reconciliation/5wfy?solr_hilite=Armenia–Turkey >,(12.11.2018).
94
temsilcilerinden oluşan Türk ve Ermeni temsilciler Viyana Diplomasi Akademisi’nde görüşmeler gerçekleştirmiştir. Görüşmeler Temmuz 2001’de ABD Dışişleri Bakanlığı Yakın Doğu İşleri Bürosu’nda Kıdemli Danışman olan David L. Philliphs moderatörlüğünde Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu’nun (TARC) kurulmasıyla sonuçlanmıştır. İki ülke hükümetlerinin resmi temsilcileri olmayan Türk ve Ermeniler250 tarafından Cenevre’de kurulan, özellikle Ermenistan ve Türkiye arasında güven inşa edici önlemlere odaklanan Komisyon’un görevleri; iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesini teşvik etmek, Ermenilerle Türkler arasında karşılıklı anlayış ve iyi niyeti geliştirmek, Türk ve Ermeni sivil toplum örgütleri arasında, diyalog ve işbirliğini desteklemek olarak belirtilmiştir.251 Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu’nun görevleri arasında soykırım iddialarını incelemek olmamasına rağmen Kasım 2001’de 1948 tarihli BM Soykırım Sözleşmesi’nin 1915 olaylarına uygulanıp uygulanamayacağı hususu özel bir hukuk kuruluşu olan Geçiş Hukuku Uluslararası Merkezi’ne (International Center for Transitional Justice) sorulmuş, 2003 yılında verilen cevapta 1948 Sözleşmesi’nin geriye dönük uygulanamayacağı, bundan ötürü de Türkiye’den tazminat ve toprak talep edilemeyeceği bildirilmiştir. Kendisine sorulmamakla birlikte Geçiş Hukuku Uluslararası Merkezi, BM Sözleşmesi’nin geriye dönük olarak uygulanabilmesi halinde 1915 olaylarının soykırım olarak nitelendirileceğini ifade etmiştir.252 Türkiye’nin Ermeni soykırım iddialarını tanıması karşılığında Ermenilere
250Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu üyeleri şu kişilerden oluşmuştur: Emekli Büyükelçi Gündüz Aktan, Boğaziçi Üniversitesi Eski Rektörü Üstün Ergüder, Emekli General Sadi Ergüvenç, Emekli Büyükelçi, TESEV Başkanı Özden Sanberk, Eski Dışişleri Bakanı İlter Türkmen, Psikolog Vamik D.
Volkan, Eski Dışişleri Bakanı Alexander Arzoumanian, Emekli Büyükelçi David Hovhannissian, Amerikan Ermeni Asamblesi Başkanı Van Z. Krikorian, , Siyaset Bilimci, Öğretim Görevlisi Andranik Migranian.,”TARC Üyeleri,” Bianet,<https://m.bianet.org/bianet/siyaset/4821-turk-ermeni-uzlasma-komisyonu>, (09.08.2018).
251David L. Philips, Diplomatic History:The Turkey-Armenia Protocols, The Institute for the Study of Human Rights, March 2012, s. 16.
252“The Applicability Of The United Nations Convention On The Prevention And Punishment Of The Crime Of Genocide To Events Which Occurred During The Early Twentieth Century”, ICJT Website,
<https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Turkey-Armenian-Reconciliation-2002-English.pdf>, (09.09.2018).
95
tazminat ödememesi ve toprak vermemesi gibi bir çözüm formülünün geliştirilmekte olduğu algısına yol açan söz konusu yorum Komisyon’un Türk üyelerinin itirazına neden olmuştur. Nitekim, başta Emekli Büyükelçi Gündüz Aktan olmak üzere, Türk üyelerden bazıları istifa etmişler ve Komisyon işlerliğini kaybeder hale gelmiştir. İstifa edenlerin yerine yeni Türk üyelerin atanmasına rağmen Komisyon, derin görüş ayrılıkları dolayısıyla çalışamamış ve 2004 yılında lağvedilmiştir.253
ABD Dışişleri Bakanlığı’nın inisiyatifiyle kurulan Türk-Ermeni Uzlaşma Komisyonu’nun başlangıçta 12 aylık bir süre için çalışması öngörülmüş fakat tartışmalara neden olmasına rağmen üç yıldan fazla süre faaliyet göstermiştir.
Komisyon 13 Nisan 2004’te; Türkiye ve Ermenistan arasında hükümetten hükümete iletişimin ve güven arttırıcı önlemlerin arttırılması, iki ülke arasındaki sınırın açılması, karşılıklı anlayışı geliştirmek adına dinlerarası diyaloğun arttırılması, eğitim, bilim, kültür ve turizm odaklı sivil toplum programlarının desteklenmesi tavsiyelerinde bulunarak çalışmalarını sonlandırmıştır.254 Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu’nun Washington tarafından desteklendiğinin göstergesi olarak ABD Başkanı George W.
Bush 24 Nisan 2004’te “Ermeni Soykırımı” anma günündeki mesajında, Türkiye-Ermenistan Uzlaşma Komisyonu da dahil olmak üzere barış ve uzlaşmayı desteklemek için çalışanları takdir ettiğini ve Ermenistan ve Türkiye’yi ekonomik, politik ve kültürel bağlarını yeniden kurmaya çağırmıştır.255 Başkan Bush 24 Nisan 2005’teki anma günü mesajında da Geçiş Hukuku Uluslararası Merkezi’nin 1915 olaylarına ilişkin son sözü söylememekle beraber, Kafkasya ve Anadolu halkını yüzyıllar boyunca birbirine
253Ömer Engin Lütem, “Türkiye-Ermenistan İlişkilerinin Güncel Durumu”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 2015, s.245, <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/639201>, (11.09.2018).
254David L. Philips, Diplomatic History:The Turkey-Armenia Protocols, The Institute fort he Study of Human Rights, March 2012, s..17
255“Armenian Remembrance Day”, The White House Archives, 24 Nisan 2004, < https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2004/04/20040424-1.html>, (11.09.2018).
96
bağlayan hoşgörü ruhunun ve kültürel zenginliklerin uzlaştırılması ve restorasyonu yönünde atılmış önemli bir adım olduğunu ifade etmiştir.256
Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu diğer ikinci yol (Track Two) aktivitelerinin oluşmasında katalizör görevi görmüştür. 2001’de ABD Dışişleri Eğitim ve Kültürel İşler Bürosu Özgürlükleri Destekleme Yasası (Freedom Support Act, FSA) aracılığıyla Türkiye ve Kafkaslardaki ikinci yol aktivitelerini desteklemek için 2 milyon dolar tahsisat vermiştir. Güven arttırıcı önlemler başlangıçta kültür ve medya alanlarına odaklanmış, 150 kişilik Amerikan Ermenisi, Türkiye’deki tarihi ve kültürel yerleri 2001’de ziyaret etmiştir. Belediyeler, ticaret odaları ve sınır şehirlerindeki Türk ve Ermeni toplumlarının liderleri ekonomik işbirliği ve turizm üzerine görüş alışverişinde bulunmuşlardır. İşbirliği ve diyalog Türkiye’nin Ermeni Hava Yolu Armavia’ya İstanbul ve Erivan arasında Türk Hava Koridoru’nu kullanarak uçmasına ve Erivan’dan Antalya’ya doğrudan uçuşlara izin vermesiyle artmıştır.257
Taraflar arasında hükümetler düzeyinde olmasa da sivil toplum kuruluşları arasında güven inşa edici adımlar ve diyaloğun arttığı bir zamanda dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan’a 10 Nisan 2015’te bir mektup göndererek, 1915 dönemine ilişkin gelişme ve olayları incelemek kaydıyla ortak bir Komisyon kurulması yönündeki önerisini resmen iletmiştir. Erdoğan, Türk ve Ermeni tarihçi ve uzmanlarından oluşan bir grubun 1915 dönemine ait gelişme ve olayları sadece Türk ve Ermeni arşivlerinde değil, ilgili üçüncü ülkelerde yer alan tüm arşivlerde araştırarak bulgularını uluslararası kamuoyuna açıklamalarını teklif etmiştir.258 Teklif ABD tarafından hararetle desteklenmiş ve Başkan Bush 24 Nisan
256“President's Statement on Armenian Remembrance Day”, The White House Archives, 24 April 2005,
<https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2005/04/20050424.html>, (11.09.2018).
257David L. Philips, Diplomatic History:The Turkey-Armenia Protocols, The Institute fort he Study of Human Rights, March 2012, s, 18-19.
258“Başbakan Sayın Recep Tayyip Erdoğan´ın Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan´a Gönderdiği Mektup hk.” TC. Dışişleri Bakanlığı, 15 Nisan 2005, <http://www.mfa.gov.tr/no_62---15-nisan-2005_- basbakan-sayin-recep-tayyip-erdogan_in-ermenistan-devlet-baskani-robert-kocaryan_a-gonderdigi-mektup-hk_.tr.mfa>, (12.09.2018).
97
2005 tarihli Anma Günü mesajında Türk-Ermeni Uzlaştırma Komisyonu’na değinmesinin yanı sıra Başbakan Erdoğan’ın ortak tarih komisyonu önerisinin süreci hızlandırmaya yardım etmesini umduğunu dile getirmiştir.259
Başbakan Erdoğan’ın ortak tarih komisyonu teklifini Ermenistan tarafı
“soykırım” gerçeğini tartışmaya açacak ve Türkiye’nin “inkarını” güçlendirerek, Ermenistan’ın “Ermeni Soykırımı”nı uluslararası toplum tarafından tanınması çabalarını sekteye uğratacak bir öneri olarak değerlendirmiştir.260 Devlet Başkanı Koçaryan kendi teklifinin iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin başlaması ve sınır kapısının açılması olduğunu belirtip, bağları geliştirme sorumluluğunun iki ülke hükümetine ait olduğunu, bu sorumluluğu tarihçilere bırakma haklarının olmadığını ifade etmiştir.261
Türkiye-Ermenistan protokollerinin imzalanmasıyla sonuçlanacak süreç 64. BM Genel Kurul Toplantısı marjında İsviçre’nin Türkiye ve Ermeni yetkililer arasında iletişimi canlandırma girişimiyle 16 Eylül 2007’de başlamıştır. Türkiye, Ermenistan ile ilişkilerin normalleşmesini öngören tarihi protokollerle ilgili gizli görüşmelerde İsviçre’nin arabulucu olmasına izin vermiş ve İsviçre Dışişleri Bakanlığı Sekreteri Michael Ambuhl müzakerelerde arabulucu olarak görevlendirilmiştir. İsviçre’nin arabulucuğunda gerçekleşen hükümetlerarası görüşmeler devam ederken, göreve yeni başlayan Ermenistan Devlet Başkanı Serj Sarkisyan Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ü Türkiye-Ermenistan maçını izlemek üzere Ermenistan’a davet etmiştir. Abdullah Gül maçtan bir hafta önce Ermenistan’a gideceğini duyurmuş ve Ermenistan ziyaretinin ortak tarihi olan iki halkın yakınlaşmasının önünü tıkayan unsurların ortadan kaldırılmasına ve yeni bir zemin hazırlanmasına vesile teşkil edeceğine inandığını
259President's Statement on Armenian Remembrance Day”, The White House Archives, 24 April 2005,
<https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2005/04/20050424.html>, (11.09.2018).
260“Armenia:Yerevan Appears Unmoved at Turkey’s Genocide Study Offer”, RFL, 14 Nisan 2005,
<https://www.rferl.org/a/1058455.html>, (15.09.2018).
261 David L. Philips, Diplomatic History:The Turkey-Armenia Protocols, The Institute fort he Study of Human Rights, March 2012, s. 24.
98
belirtmiştir.262 ABD bölgedeki önemli dış politika hedeflerinden biri olan Türk-Ermeni ilişkilerinin normalleşmesine dair ihtimalleri arttıran “futbol diplomasisi”nden memnun olmuş, ABD Dışişleri Bakanlığı Avrupa bürosu sözcüsü Mark Toner her iki cumhurbaşkanının bölge genelinde barışı ve refahı güçlendirmek için adımlar atma cesaretini övgüyle karşıladıklarını, bu tarihi toplantının, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin tam normalleşmesinin ivme kazanmasına yardımcı olacağını umduklarını belirtmiştir.263
Nitekim ABD Başkanı Barack Obama, devlet başkanı olarak ilk yurtdışı ziyaretini Türkiye’ye gerçekleştirmiş ve ziyaret esnasında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada ABD’nin, Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin tam olarak normalleşmesini desteklediğini, iki ülke arasındaki sınırın açılmasının Türk ve Ermeni halklarının birlikte barış ve refah içinde yaşamalarına yol açacağını ve bu durumun her iki ülkenin de çıkarına olacağını dile getirmiştir.264 Başkan Obama onuruna verilen resepsiyonda Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesine gösterdiği hassasiyete binaen Dışişleri Bakanı Ali Babacan, Ermenistan Dışişleri Bakanı Edvard Nalbantyan ve İsviçre Dışişleri Bakanı Micheline Calmy-Rey ile Dolmabahçe Sarayı'nda biraraya gelerek taraflardan Türk-Ermeni ilişkilerinin normalleştirilmesi konusunda ivedilikle bir anlaşmaya varmalarını istemiştir.265 Bu nedenle, 10 Ekim 2009’da Zürih’te Ermenistan ve Türkiye arasında protokollerin
262“Gül Ermenistan’a Gidiyor”, Hürriyet, 03.09.2008, <http://www.hurriyet.com.tr/gundem/gul-ermenistana-gidiyor-9815321>, (15.09.2018).
263 Emil Danielyan, “West Welcomes Turkish-Armenian Football Diplomacy”, Azatutyun, 5 Eylül 2008,< https://www.azatutyun.am/a/1597188.html>, (06.08.2018).
264Remarks by President Obama to the Turkish Parliament”, The White House Archives, 6 Nisan 2009,
<https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/remarks-president-obama-turkish-parliament>, (11.09.2018).
265“Obama:İki Ülke İlişkileri Normalleştirilmeli”, Cumhuriyet, 06 Nisan 2009,
<http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/diger/53716/bolum/23/video.html>, (15.12.2018).
99
imzalanması iki komşu ülke arasındaki ilişkilerde kilometre taşı ve tüm Kafkas bölgesinin istikrarını olumlu yönde etkileyen başlıca faktör olarak nitelendirilmiştir.266
31 Ağustos 2009 tarihinde, iki ülke arasında biri Ermenistan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasına, diğeri ise iki ülke arasında ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin olan iki protokol parafe edilmiştir.267 Diplomatik ilişkilerin kurulmasına ilişkin protokolle taraflar, protokollerin yürürlüğe girmesinden sonra diplomatik ilişki kurma konusunda anlaşmışlar, uluslararası hukukun ilgili anlaşmaları tarafından tanımlanan iki ülke arasındaki sınırların tanındığını teyit etmişlerdir. İyi komşuluk ilişkilerinin ruhuna uymayacak bir politika izlemekten kaçınacaklarını taahhüt eden, iki ülke arasında ilişkilerin geliştirilmesine yönelik protokolde ise en dikkat çekici nokta, tarafların protokolün yürürlüğe girmesinden sonra iki ay içerisinde sınırın açılması hususunda anlaşmaları olmuştur. 10 Ekim 2009 tarihinde Zürih’te imzalanan protokollerle Türkiye ve Ermenistan arasında normal diplomatik ilişkilerin kurulması için asgari şartlar sağlanmıştır.268 Protokollerin imza töreninde Ermeni tarafının Türkiye’nin açıklamasını görmek istemesiyle, metinler ABD temsilcisinin aracılığıyla değiş tokuş edilmiş, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun gerçekleştireceği konuşmada ortak tarih komisyonuna ve Dağlık Karabağ anlaşmazlığına vurgu yapacak olması, Ermeni heyetinde kriz çıkarmıştır. Protokollerin imzalanacağı Zürih Üniversitesi’ne Ermenistan Dışişleri Bakanı Edward Nalbandyan’ın vaktinde gelmemesi üzerine ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton bizzat
266Gevorg Ter-Gabrielyan, “Armenia-Turkey Rapprochment:The Most Significant Positive Event in the Region Since 1994 (If İt Happens)”, Caucasus Analytical Digest, 23 Kasım 2009 No:11, s.3-4
<http://www.res.ethz.ch/analysis/cad/details.cfm?lng=en&id=110011>, (04.03.2017).
267“Türkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlıkları ile İsviçre Federal Dışişleri Bakanlığı’nın Ortak Basın Açıklaması”, TC. Dışişleri Bakanlığı, 31 Ağustos 2009,
<http://www.mfa.gov.tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-ermenistan-cumhuriyeti-disisleri-bakanliklari-ile.tr.mfa>, (08.07.2018)
268Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasında Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına Dair Protokol, Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasında İlişkilerin Geliştirilmesine Dair Protokol”,T.C.,DışişleriBakanlığı,10Ekim2009,<http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/t%C3%BC rkiye-ermenistan-turkce.pdf>, (08.07.2018).
100
Nalbandyan’ın ve Ermeni heyetin kaldığı otele gitmiştir. Her iki tarafın da protokollerin imza töreninden sonra açıklama yapmayacağı garantisini vererek Nalbandyan’ı protokolleri imzalamaya ikna eden Clinton ve Nalbandyan Zürih Üniversitesi’ne kadar aynı araçla gelmiştir. Üç saat gecikmeyle başlayan imza töreninde normalleşme çabalarına verilen desteğin işareti olarak ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Fransa Dışişleri Bakanı Bernard Kouchner, İsviçre Dışişleri Bakanı Micheline Calmy-Rey, ve AB Dış Politika-Güvenlik Yüksek Komiseri Javier Solana hazır bulunmuştur.269
İki ülke arasındaki tarihi husumetlerin ortadan kaldırılmasına yönelik büyük önem taşıyan Zürih Protokolleri ile alt komisyonlara sahip olacak bir hükümetler arası ikili komisyon kurulması kabul edilmiştir. Bu alt komisyonlardan biri de Ermenistan kamuoyunda ve diasporada protokollere karşı yönelen tepkilerin en büyük nedenlerinden birini oluşturan tarihsel boyuta ilişkin alt komisyon olmuştur. Ermeni diasporası kurulması öngörülen tarih alt komisyonuyla Ermenistan Hükümetini
“soykırım gerçeğini” tartışmaya açacağı gerekçesiyle ağır şekilde eleştirmiştir.270 Eleştirilere cevaben Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan 1915 olaylarına ilişkin tarihi komisyon kurulmasının söz konusu olmadığını ve Dağlık Karabağ meselesi protokoller de yer almadığı için, protokollerin uygulanması konusunda bir ön şart olamayacağını belirtmiştir. Ayrıca Der Spiegel’e verdiği röportajda Sarkisyan Türkiye-Ermenistan arasında ortak bir tarih komisyonunun kurulmasının ancak Türkiye
“suçunu” itiraf ederse anlamlı olacağını, ancak bu itiraftan sonra tarihçilerin söz konusu trajedinin nedenlerini birlikte araştırabileceklerini söylemiştir.271 Sarkisyan’ın protokolleri Ermenistan Anayasa Mahkemesine göndererek uygunluk denetimi
269David L. Philips, Diplomatic History:The Turkey-Armenia Protocols, The Institute fort he Study of Human Rights, March 2012, p. 56
270Ömer Engin Lüthem, “Olaylar ve Yorumlar”, Ermeni Araştırmaları, Ankara, 2010:35. s.14.
271Armenian President Says History Panel with Turkey Makes “No Sense”, RFL, April 07 2010,
<https://www.rferl.org/a/Armenian_President_Says_History_Panel_With_Turkey_Makes_No_Sense_/20 04726.html>, (04.01.2019).
101
istemesinin ardından Anayasa Mahkemesi 13 Ocak 2010’da verdiği kararda, söz konusu protokolleri anayasaya uygun bulduğunu açıklamıştır.272 Bununla birlikte, Anayasa mahkemesi yayınladığı gerekçeli kararında protokol hükümlerinin Ermenistan Anayasasına aykırı olarak yorumlanmaması gerektiğini belirtmiş ve dolayısıyla bahsi geçen tarihsel alt komisyonun 1915 olaylarının niteliğini tartışma yetkisine sahip olamayacağı ifade edilmiştir. Türkiye, Ermenistan Anayasa Mahkemesi’nin 18 Ocak 2010 tarihli gerekçeli kararında Protokollerin lafzına ve ruhuna aykırı önkoşullara ve kısıtlayıcı hükümlere yer verdiğini ve kararın bu haliyle Protokollerin müzakere gerekçesini ve protokollerle hedeflenen temel amacını zedelediğini belirtmiştir.273 Protokollerin onay sürecini 22 Nisan 2010’da askıya alan Ermenistan Şubat 2015’te söz konusu Protokolleri Ermenistan Parlamentosu’ndan geri çekmiş, 1 Mart 2018 tarihinde ise Protokolleri hükümsüz ilan etmiştir.274
Sürecin başından itibaren her iki taraf da protokolleri ve protokollerde yer alan ifadeleri farklı açılardan değerlendirmişlerdir.Türkiye açısından protokollerin Türkiye-Ermenistan sınırının açılması ile ilgili kısmı problemli olmuştur. Protokollerde Dağlık Karabağ çatışmasından söz edilmemesine rağmen, Türkiye Ermenistan’la olan sınırını 1993 yılında Dağlık Karabağ çatışmasında, Ermeni kuvvetlerin Azerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle kapatmıştır. Fakat protokollerde Karabağ anlaşmasının çözümünden bahsedilmemiş ve protokolün yürürlüğe girmesinden iki ay sonra kara sınırının açılması öngörülmüştür. Açıkça belirtilmese bile bölgesel bir sorun olarak Dağlık Karabağ; Türkiye tarafından hem Ermenistan- Azerbaycan ilişkilerini, hem
272“The Decision of the Constitutional Court of the Republic of Armenia”, Constitutional Court of the
Republic of Armenia Website, 13 Ocak 2010,
<http://concourt.am/english/decisions/common/pdf/850.pdf>, (08.07.2018).
273“Türkiye-Ermenistan Siyasi İlişkileri”, T.C. Dışişleri Bakanlığı, <http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa>, (06.05.2018).
274“Armenia Declares Protocols with Turkey Null and Void”, Armenian Weekly, 1 Mart 2018,
<https://armenianweekly.com/2018/03/01/armenia-declares-protocols-turkey-null-void/>, (07.08.2018).
102
Ermenistan-Türkiye ilişkilerini hem de Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini etkilediği için Protokollerin bir parçası olarak görülmüştür.275
Dağlık Karabağ sorunu çözülmeden sınırın açılmayacağının garantisi dönemin Başkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından Azerbaycan’a verilmesine276 rağmen Azerbaycan protokollerden duyduğu rahatsızlığı gündeme getirmiştir. Türkiye tarafından resmi bir açıklama yapılmaması ve protokollerin hala TBMM alt gündeminde bulunması, Ankara bakımından bir değişiklik olmadığını göstermesine rağmen Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde ilerleme kaydedilmediği sürece, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde kaydedilecek bir ilerlemenin tek başına yeterli ve kalıcı olmayacağı görüşü Türkiye tarafından dile getirilmektedir.277
Türkiye-Ermenistan yakınlaşması ve protokollerin imzalanması, Azerbaycan dış politikası üzerinde etkide bulunmuş, Türk tarafının normalleşmeyi Karabağ meselesi ile bağdaştırmamasının, Azerbaycan’ı Türkiye ve Batı’ya yönelik politikasını yeniden değerlendirmeye zorladığı yorumları yapılmıştır. Ermenistan’ın işgal ettiği topraklardan çekilmeden Erivan-Ankara ilişkilerinin normalleşmesini ulusal çıkarlarına aykırı ve Türkiye ile Azerbaycan’ın kardeşçe ilişkilerine gölge düşürür278 nitelikte gören Azerbaycan’ın, Ermenistan-Türkiye yakınlaşmasına cevabı Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi’nin, Rus Gazprom’la 2010’da başlamak üzere, Rusya’ya yılda 500
275Tutku Dilaver, “Ankara’nın Çekmecelerinden Ermenistan’ın Tozlu Raflarına: Zürih Protokolleri”, AVİM, Analiz No:2018/7, 12.03.2018, <https://avim.org.tr/tr/Analiz/ANKARA-NIN-CEKMECELERINDEN-ERMENISTAN-IN-TOZLU-RAFLARINA-ZURIH-PROTOKOLLERI>, (07.08.2018).
276“Başbakan Erdoğan Azeri Meclisi’nde Konuştu”, Hürriyet, 14.05.2009,
<http://www.hurriyet.com.tr/gundem/basbakan-erdogan-azeri-meclisinde-konustu-11642551>, (28.09.2018).
277“Türkiye-Ermenistan Siyasi İlişkileri”, T.C. Dışişleri Bakanlığı, <http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa>, (06.05.2018).
278Anar Valiyev, “The Turkish-Armenian Protocols:Implications for Azerbaijan” Caucasus Analytical
Digest, No:11, 23 November, 2009 s.6.
<http://www.res.ethz.ch/analysis/cad/details.cfm?lng=en&id=110011>, (12.12.2017).
103
milyon metre küp gaz satımı hususunda anlaşması olmuştur.279 Bu anlaşmanın, Türkiye’ye Ermenistan’la sınırı açması halinde neyi kaybedeceğinin ve Azerbaycan gazının dağıtılmasında Türkiye’ye bağımlı olunmadığının göstergesi olduğu şeklinde yorumlar yapılmıştır. Sınırların açılması ve ekonomik girişimlerle Ermenistan kazanılırken, Türkiye ve Batı’nın Azerbaycan’la olan ilişkilerine zarar verdikleri, bununsa en çok Türkiye’ye alternatif oluşturan Rusya’nın işine yaradığı ileri sürülmüştür. NABUCCO280 ve Rusya’yı by-pass eden diğer enerji projelerini önlemeyi amaçlayan Moskova’nın Azerbaycan’la yaptığı gaz anlaşmasıyla bu amacına bir adım daha yaklaştığı ifade edilmiştir.281
Azerbaycan’ın hassasiyetlerinin göz ardı edildiği ve Ermenistan-Türkiye ilişkilerinin normalleştirilmesi sürecinin yanlış yönetildiğine ilişkin ABD yönetim çevrelerinden çeşitli yorumlar yapılmıştır.ABD’nin Mink Grubu eşbaşkanlığındaki temsilcisi Büyükelçi Matthew Bryza, Dağlık Karabağ çatışmasının ve Ermeni-Türk ilişkilerinin farklı süreçlere ayrılamayacağını ve AB ile ABD'nin 2009'da her iki konuyu birbirinden ayırmakla büyük bir hata yaptığını, Dağlık Karabağ sorununun çözümünün Ermenistan'ın Türkiye ile ilişkilerini normalleştirmesine yardımcı olacağını ifade etmiştir.282ABD’nin Ermenistan’ı Avrupa-Atlantik eksenine dahil etmeye çalışırken, Azerbaycan’ın Rusya eksenine yönelmesine yol açmaması gerektiğine dair bir yorum
279“Rusya ve Azerbaycan Doğalgazda Anlaştı”, CNN, 29.06.2009,
<https://www.cnnturk.com/2009/ekonomi/dunya/06/29/rusya.ve.azerbaycan.dogalgazda.anlasti/532948.0/
index.html>, (23.08.2018).
28011 Milyar dolarlık ve yıllık 31 milyar metre küp kapasiteye sahip proje AB’nin doğal gazda kaynak çeşitliliğini ve enerji güvenliğini arttırmak için en ciddi alternatifi ve “doğu-batı enerji koridoru” nun en önemli ayağı olmak üzere tasarlanmıştır. NABUCCO projesi ile Hazar ve Orta Doğu gazının Türkiye üzerinden geçerek Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya’ya ulaşması hedeflenmiş ve böylece Türkiye’nin AB için en önemli transit ülkelerden biri haline gelmesi, % 60’ı aşan Rus doğalgazına bağımlılığına ciddi bir alternatif oluşturması planlanmıştır. “NABUCCO Projesi Nedir, Ne Değildir?, 13.07.2009,NTV,<https://www.ntv.com.tr/dunya/nabucco-projesi-nedir-ne
degildir,J5DBIv_eD02BGGYaWBWN8w>, (09.12.2018).
281Anar Valiyev, “The Turkish-Armenian Protocols:Implications for Azerbaijan” Caucasus Analytical
Digest, No:11, 23 November, 2009, s.6.
<http://www.res.ethz.ch/analysis/cad/details.cfm?lng=en&id=110011>, (12.12.2017).
282“Matthew Bryza: Nagorno-Karabakh and Armenian-Turkish conflict are correlated”, Arminfo, 08 Haziran 2013, <https://arminfo.info/index.cfm?objectid=18E038C0-D013-11E2-8A2EF6327207157C>, (19.06.2018).