Riskin olasılığı

Risk ölçümünün ikinci boyutu riskin olasılığının hesaplanmasıdır. Olasılığın hesaplanmasında niteleyici ve niceleyici olmak üzere iki yol vardır. Kalitatif yöntemde riskin belirli bir zaman diliminde gerçekleşme sıklığı dikkate alınarak nadir, sık, çok sık vb. tecrübî puanlamalar, kategoriler belirlenir. Kantitatif yöntemde ise olasılık dağılım fonksiyonları kullanılır. Bu yöntemde de tarihsel veriler kullanılarak uyumluluk testleri ile verilerin hangi dağılıma uyduğu belirlenir.

Risk Sonucu

Şiddet Seviyesi Kalitatif Açıklama Risk

Sonuç İndeksi Felaket Sıfır stok seviyesi ve parça yokluğundan dolayı

tesisin bir aydan fazla kapanması 4

Kritik

Sıfır stok seviyesi ve parça yokluğundan dolayı bir hafta boyunca üretimin yavaşlaması veya tesisin

kapanması 3

Düşük Tükenen emniyet sokuyla birlikte hizmetin

azalması 2

İhmal Edilebilir Yeterli stok seviyesinden dolayı hizmet düzeyinin

etkilenmemesi 1

Daha sonra dağılımın parametreleri hesaplanarak olayın gerçekleşme olasılığı bulunur.

Risk yönetim terminolojisinde ihtimal, bir şeyin oluşma şansını ifade eder. İhtimal, objektif veya sübjektif olarak tanımlanmış, ölçülmüş veya belirlenmiş, niteleyici veya niceleyici, genel terimlerle veya olasılık veya sıklık gibi matematiksel olarak tanımlanmış olabilir. Yabancı kaynaklarda olasılık (probability) genellikle matematiksel bir terim olarak yorumlanırken, ihtimal (likelihood) niteleyici, frekansa dayalı değerlendirmeler için kullanılır. Olasılık, oluşma şansının ölçüsüdür ve 0 ile 1 arası rakamlarla ifade edilir. Sıfır imkânsızlığı, bir kesinliği belirtir. Frekans, belirlenen bir zaman diliminde gerçekleşen olayların veya çıktıların sayısıdır.

Frekans, geçmiş olaylara veya gelecekte gerçekleşebilecek potansiyel olaylara uygulanır ve ihtimal/olasılığın ölçüsü olarak kullanılabilir [86].

Belirsizlikler objektif bilgilerle değerlendirilir ve TZ riskleri için olasılık dağılımları elde edilir. Eğer elimizde objektif bilgi mevcut değilse, dağılımları tahmin etmek için sübjektif bilgi, kanaat ve yargılar kullanılır. Defli metodu veya uzman grupları gibi metotlar olasılıkların belirlenmesine yardımcı olur. Olasılığın belirlenmesinde diğer yaklaşımlar parametre tahmini, beş nokta tahmini, olasılık kodlama veya Monte Carlo simülasyonudur. Bununla birlikte MIL-STD 882 C’de olduğu gibi olasılık kategorileri de kullanılabilir. Örneğin “Katrina Kasırgası gibi bir doğal afetin gerçekleşme olasılığı nadir veya çok nadir olarak kategorize edilebilir” [66].

“Olayların olasılığını bulmak için üç yöntem kullanır” [20];

 Hesaplama: Teorik veya öncül olasılıkları hesaplamak için olay bilgileri kullanılır.

ı ş ş ı ı

ü ı ç ı ı ı (5.1)

Örneğin; iki kişinin aynı günde doğması öncül olasılığı 1/365’dir. Bu en güvenilir metottur ancak gerçekleşebilecek tüm olayların listesi çoğu zaman belirlenemeyecek kadar fazladır. Bilgi sistemlerinin çökmesi ile ilgili öncül olasılığı

hesaplamak için kullanılabilecek mantıklı argümanlar bulmak neredeyse imkânsızdır.

 Gözlemleme: Bir olayın geçmişte kaç kez gerçekleştiği tarihsel verisi kullanılarak deneysel veya deneysel olasılık bulunabilir.

(5.2)

Örneğin; bir tedarikçinin son 100 teslimatından 25 tanesi geç teslimat ise geç teslimatın deneysel olasılığı 0,25’dir. Deneysel olasılığın dezavantajı, gözlemin yapıldığı koşulların, gelecekteki koşullarla aynıolmama durumudur. Bir firma son altı ay içinde kâr etmiş olabilir ancak son altı aylık veriye bakılarak yedinci ayda da

% 100 olasılıkla kâr edeceği söylenemez. Mevsimsel özellikler, piyasa koşulları vb.

sebepler önceki altı aydan farklı olabilir.

 Sübjektif tahminler: Bu yöntemde insanların olayın gerçekleşme ihtimaliyle ilgili düşüncelerinden faydalanılır. Örneğin, sonraki yılda kambiyonun % 10’dan daha fazla düşme olasılığı finans bölümüne sorulabilir. Bu kişisel tahminlere, sadece olayla ilgili veriler uygun olmadığında başvurulmalıdır çünkü kişilerin önyargılarını, yanlışlarını, yanlı düşüncelerini içerebilir.

Olasılığın niceleyici yöntemlerle ifade edilmesinde kesikli olasılık dağılımları, sürekli olasılık dağılımları veya ortak olasılık dağılımları kullanılmaktadır. Olasılığın bu yöntemlerle hesaplanması ile ilgili detaylı bilgi için Walpole ve ark. tarafından hazırlanan Probability&Statistics for Engineers&Scientists kitabına başvurulabilir [112].

Yukarıda bahsedilen yöntemler neticesinde bir olayın gerçekleşme olasılığı kesin rakamlarla ifade edilir. Örneğin hesaplamalar neticesinde olasılık 0,35 gibi belirli bir rakam bulunur. Ancak olasılık bilinmeyen gelecekle ilgili bir tahmin olduğundan kesin bir değer vermek yerine çeşitli aralıklarla tanımlamalar da yapılabilir.

Örneğin; 0 – 0,25 Aralığı için düşük ihtimal, 0,26 – 0,50 Aralığı için olası, 0,51 –

0,75 Aralığı için yüksek ihtimal ve 0,76 – 1 Aralığı için çok yüksel ihtimal şeklinde sınıflandırma yaparak olaylar kategorilere ayrılabilir.

Olasılığın niteleyici yöntemlerle hesaplanmasında diğer bir yöntem olayın belirli bir zaman diliminde gerçekleşme sıklığıdır. Örneğin “Hata Türleri ve Etkileri Analizi yönteminde de bir olayın gerçekleşme olasılığı 1 çok düşük ihtimal, 10 çok yüksek ihtimal olacak şekilde birden ona kadar derecelendirilebilir” [113]. Bu yöntemde uzak ihtimal, nadir, olası, muhtemel, çok sık, kuvvetle muhtemel vb.

sınıflandırmalar yapılmaktadır. Bu yöntem, karar vericinin veya uzmanın kişisel değerlendirmelerine dayandığından sübjektiftir. Dolayısıyla değerlendiricinin risk tutumu ile doğrudan alakalıdır. Risk almayı seven bir yönetici için muhtemel olarak değerlendirilen bir olay, risk sevmeyen bir yönetici için çok sık olarak tanımlanabilir. Ancak Elkins ve ark.’nın belirttikleri gibi “sübjektif risk değerlendirmesi riskleri derecelendirmek için pratik ve hızlı bir yöntemdir ve olasılık ve etkinin değerlendirilmesinde veri toplama faaliyetine gereğinden fazla boğulmamak gerekir” [114].

Tummala ve Schoenherr tedarik zinciri risklerinin olasılığının belirlenmesinde Çizelge5.8.’deki sınıflandırmayı kullanmışlardır [66]. Sınıflandırmalarında olasılık indeksi olarak 0-1 arası değerler değil, 1-2-3-4 gibi kategorik değerleri kullanmışlardır. Tez çalışmasında da buna benzer kategorik değerler kullanılmıştır.

Çizelge 5.8. TZ’ye uyarlanmış risk olasılık kategorileri [66]

RİSK OLASILIK KATEGORİLERİ NİTEL AÇIKLAMA OLASILIK İNDEKSİ

Sık Haftada bir kez 4

Nadir Ayda bir kez 3

Seyrek Yılda bir kez 2

Çok seyrek On yılda bir kez 1