PERFORMANS KRİTERLERİ 1- Genel Olarak Kriter

Performans kriterleri, denetlenenin doğruluğunu, düzenliliğini, uygunluğunu, verimliliğini, etkenliğini, tutumluluğunu ölçmeye yarayan ölçütlerdir. Bunlar denetlenen kurumun amaçlarından türetilmektedir. Kriterin sözcük anlamı birşeyle ilgili doğru yargıya varabilmek için temel olan bir norm, bir ölçü, bir kıstas, bir kural veya bir deneyim demektir". Denetim kriteri denetim görüşünün bildirilmesi için denetçi tarafından denetlenen kurumun kayıtlarına başvurularak standartların oluşturulması demektir. Gerçektende denetim kriteri olmadan denetim yapmak imkansızdır.

Kriterlerin taşıması gereken bazı özelliklerinin olması gerekir. 110 Bunları şöyle özetleyebiliriz;

1 0 8 Performance Audit Guideleness, a.g.e., s.11.

109Bkz. Longman-Metro Büyük İngilizce Sözcük, İstanbul 1993, s.332.

1 1 0 Harry Hatry, " Criteria for Revaluation in Planning State and Local Programs", Program Budgeting and Benefit-Cost Analysis (California 1969), Goodyears Publication, s.98-101.

L.C. Hawkings, "Measurement of Efficiency "Oxford Economic Papers Valume 2, No. 1, s.38.

PERFORMANS DENETİMİ

• Kriterler kamusal amaçlarla doğrudan ilgili olmalıdır.

• Hizmetler için birden fazla kriter geliştirilmelidir.

• Hedef alınan topluluğun niteliklerini yansıtmalıdır.

• Tam ve açık şekilde tanımlanmalıdır.

• Gerçekçi olmalıdırlar.

• Düşük maliyete yönelmiş olmalıdırlar.

• Konulara uygun olmalı ve onlara göre biçimlendirilmelidirler.

• Mümkün olduğunca, parasal ve fiziki nitelikte ölçümlenebilir olmalıdır.

Kriterlerin bu niteliklere yakın olmaması veya kriter üzerinde fikir birliği sağlanmaması durumunda verimlilik, etkenlik ve tutumluluk konusunda kesin bir şey söylenemez. Bu durumda değerlemeler, kişisel ve sağlıksız bir nitelik taşırlar.

. m

2- Kriter Kavramı

Denetim kriteri, bir programın/projenin planlanm.a.sı, uygulanması, kontrol edilmesi ve işletilmesinde genel kabul görmüş yönetim ilkeleri ışığında oluşturulmaktadır. Genel kriterler her duruma uygun olmayabilir. İhtiyacı ve konusuna göre geliştirilebilir. Kriterlerin bulunmadığı alanlarda, düzenlemeler,

112

direktifler, genelgeler, bildiriler gibi birçok kaynaktan yararlanılabilir.

Kamusal kaynakların ve faaliyetlerin VET sınırları ve amaçları çerçevesinde yönetilip yönetilmediğine ilişkin denetim ancak bu kriterler aracılığı ile mümkün olmaktadır.

Düzenlilik denetiminde denetçiler genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ile kanun ve kurallara uygunluk kriteri ve mali uygunluğun diğer kriterlerine başvurmaktadırlar. Performans denetiminde ise bütün durumlar için geçerli kabul edilen veya genel olarak saptanan kriterler bulunmamaktadır. Onun yerine, teşebbüs, program veya projenin niteliği ve tipine göre hazırlanan ölçüler kullanılmaktadır. Her kriter her durumda uygulanamamaktadır. Örneğin; bir sınai teşebbüsün değerlendirilmesinde performans açısından denetim kriteri aktiflerin toplamı gibi kârlılık olduğu söylenebilir. Ancak kâr sağladığı düşünülen bir

1 1 1 Falay, a.g.m., s.53.

1 1 2 Bkz. L.T. Kulasingham, "Value For Money Auditing" International Journal of Government Auditing,

Ekim 1986, s.12-14.

PERFORMANS DENETİMİ

teşebbüsün işlemlerinin daha derin analizi, kaynakların daha etken kulamlmasiyla kazanç artışına yol açacağını gösterebileceğinden yetersiz kalabilir.

Performans denetiminin kriterleri olarak verimlilik, etkenlik ve tutumluluk değerlendirmesinden oluşan geniş bir çerçeve çizilebilir. Amaç istenen hedeflerin verimli olarak başarılması için kaynakların tutumlu ve etken kullanılma derecesini incelemektir.

Performans denetimi açısından inceleme yapmak istediğimizde parasal değere ulaşmada kritik önemi olan program veya proje unsurlarını saptamak zorunludur. Örneğin; bazı program ve projelerde tutumluluk çok önemli olurken, diğerlerinde verimlilik veya etkenlik boyutları ön plana çıkabilir.

Performans denetiminin kendisinin bir teknik olmaktan çok, bir kurumun kaynaklarının tutumlu, verimli ve etken yönetimi (veya diğer açılardan) üzerine nesnel bir rapor sunabilmek için incelemeye yardım eden bir kavram olduğu söylenebilir. Performans denetimi kavramı ve anahtar özellikleri değişmez kalırken özellikle uygulamada gerekli olan teknikler ve kıstaslar olaydan olaya değişmektedir.

Performans denetiminde kullanılacak en uygun yaklaşım çok sayıda faktörün bileşkesi olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin;

• Kurumun niteliği, yasal yetkileri, faaliyetleri, planları, amaçları ve hedefleri;

• Kurumun yönetim deneyimi, iç kontrol ve denetim sistemlerinin gelişim durumu ve tarihçesi;

• Karşılaştırılmalı sanayi deneyimleri;

• İç ve dış çevresel etkiler;

• Kurumsal yapı;

• Denetim erkini kullanımın yasalaşması.

Performans denetiminde kriter geliştirirken denetçi herşeyden önce, mevcut kriterlerin uygulanabilme durumunu araştırmalıdır. Yeni kriterler oluşturmada, mevcut şartların değerlendirilmesine uygun standartların olduğu garanti edilmelidir. Bunlar genel kabul görmüş yönetim sistem ve deneyimleriyle de uyumlu olmalıdır. Ancak odak noktası "verimli, etken ve tutumlu" işlemler üzerinde olmak zorundadır.

Performans denetimi görece yeni bir alan ve konu olduğundan denetim kriterlerinin seçimini yapmak bir dereceye kadar zor, bazen de tartışmalı bir tarzda olmaktadır. Güçlük, genelde belli bir yanılma payına izin veren fakat işlemlerin ve program dağılımının anlamlı bir değerlendirmesini yapmak için özelde yeterli olan kriterlerin geliştirilmesinde yatmaktadır.

PERFORMANS DENETİMİ

3- Kriter Kaynakları

I I T

Denetim kriterleri aşağıdaki kaynaklardan sağlanabilir.

• yıllık ve yıllık kalkınma plan dokümanlarından,

• Diğer denetim birimleri ve denetçilerden,

• Benzer denetim kurumlarından,

• Uluslararası kuruluşların koyduğu standartlardan,

• Hükümet politikaları ve kararlarından,

• Yasalar, kurallar ve düzenlemelerden,

• Konuyla ilgili yayınlardan,

• Mesleki örgütlerin çıkardığı akademik bildirilerden,

• Geçmiş performanstan, önceki denetimlerde sağlanmış bilgilerden,

• Yönetim tarafından konulan performans standartlarından,

• Genel kabul görmüş yönetim uygulamalarından,

• Uzmanlarla görüşmelerden,

• Teknik yayımlardan,

• Denetlenen kurumdan.

Denetçiler bütün bu kaynaklardan yararlanmalı daha sonra gerçekçi bir denetim kriteri oluşturmak ve doğru yargıya varabilmek için bunları formüle etmelidir. Bunları yaparken yerel koşulları da gözönüne almalıdır. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından çıkarılan içme sularının kalitesi ile ilgili standartlar bir üçüncü dünya ülkesi için iyi uygulama kuralı, kriter olarak alınması, pek adil olmayabilir. Çünkü bu ülkelerde içilebilir su elde etmek bir problemdir. Gelişmiş ülkeler için uygun olan genel kabul görmüş yönetim uygulamaları (GAMP-Generally Accepted Management Practices) benimsenip, adaptasyonu yapılırken deneyimli uzmanlarla uygun düzenlemeler yapılmalıdır.

Denetim kriterleri, deneticinin kurumundaki yöneticiler ve denetlenen program veya projenin yöneticileriyle de görüşülerek saptanması gerekir. İdeal olanı, denetçi ve denetlenenlerin karşılıklı mutabakatıyla saptanmasıdır.

1 Bkz.M.A.Khan, a.g.e., s..6-7; (Criteria in P.A.) ve Palay, a.g.e., s.163-166 ve Hatry, a.g.m., s.114.

PERFORMANS DENETİMİ

4- Kriter Çeşitleri

114

Performans denetiminde iki tür kriter bulunmaktadır. Bunlar;

• Genel Kriterler

• Özel Kriterler

Genel kriterler, genel ilkeler ve sağduyudan elde edilir. Genel kabul görmüş yönetim uygulamaları ile mesleki normlar ve standartları bu kriterler için kaynak oluştururlar.

Özel kriterler ise, özel bir proje veya program için konulan hedeflerden çıkarılır. Örneğin, sıtmanın yok edilmesi programının belirlenen hedefleri, belli bir dönemde bu hastalığın kökünü kazımaktır. Bir toplumun okur yazarlık programının hedefi okur-yazarlık oranını bir plan döneminde arttırmak olabilir.

Bu hedefler özel bir proje veya program için kriter olarak adapte edilebilir. Bir program veya projenin hedefleri ve faaliyet standartları bu kriter türünün kaynaklarıdır.

X- PERFORMANS DENETİM TEKNİKLERİ

Performans denetimi, hesap incelemesini değil, bir kurum veya kuruluşun program ve faaliyetlerini konu edinir. Program ve faaliyetlerin irdelenip değerlendirilmesi için, mali denetim sırasında kullanılan tekniklere ilave olarak başka tekniklerin kullanılmasına da ihtiyaç vardır.

Burada, mali denetimde kullanılan tekniklerin performans denetiminde kullanımı yönüne, diğer tekniklerle birlikte, ayrıca değinilecektir.

A- MÜLAKATLAR

Mülakatlar denetim tekniklerinin önemli bir bölümünü oluşturur. Önceden hazırlanmış formlar şeklinde, bazen tanımlanmış cevaplardan seçmeli olarak kullanılabilir. Ya da mülakatlar oldukça gevşek yapılandırılmış, mülakat yapılan kişiye kendi görev ve sorumluluklarını anlattırma şeklinde olabilir. Bu iki ekstrem yapılanma arasında, grup mülakatları, toplantılar gibi değişik daha pek çok şekil

. , . . . 115

sayılabilir.

1 1 4 Bkz.M.A.Khan, a.g.e, s.2-6.(Criteria in Performance Audit).

ıl5Ayr.Bilgi için Bkz., NAO Public Audit Manual, Part Two, Chapter 16, Value For money Audit, mAnnex A, Appendix 16/4, National Audit Office, London, England, Ayrıca; Judi Stockevell, Qualitative Techniques; Their Practical Uses in VFM Audit, Unit A investigative techniques Guide

NO:6, June 1993, London, s.4-13.

PERFORMANS DENETİMİ

Mülakat yapma beceriye dayalı bir iştir. Dikkatli dinleme, iyi soru sorma ve cevapları kayıt iyi bir mülakatın unsurlarıdır. Mülakatla görevlendirilecek kişilerin görevin niteliğine uygun beceri düzeyine ve tecrübeye sahip olmasına dikkat edilmelidir. Mülakata alınacak kişilerin düzeyi de asla ihmal edilmemelidir.

Eğer mülakatlar maddi delil oluşturacaksa mülakat notları veya özetleri üzerinde mülakat yapılanla mutabakat sağlanmalıdır.

Mülakatta önce amaçlar konur ve konu iyice araştırılır. Daha sonra doğru kişi ve kişilerin seçimi yapılır.

Hazırlanmış mülakatlarda kapalı sorular esastır. Aynı soruya çok kişiden cevap alınması amaçlanır. Kantitatif sonuç verir.

Derinlik mülakatlarında açık soru esastır. Kalitatif sonuç verir. Hazırlanmış mülakatlarla derinlik mülakatları ayrı ayrı veya birlikte uygulanabilir.

B- ANKETLER

Anket, çok sayıda kişi ve kurumdan standardize bilgi toplamak için

ı 1 fi

kullanılabilir. Maliyeti ucuzdur. Ancak uzun zaman gerektirir.

Ucuzluğu yanında, anketörün sübjektifliğinin olmayışı, içerik esnekliği, standardize cevap imkanı ve analiz kolaylığı gibi başka bazı avantajlar da taşır.

Dezavantajları; karmaşık konulardaki sınırlılığı, cevap alamama sübjektif cevap, gerçek cevap vereni bilememe, anket formunun biçimlendirilmesi sırasındaki önyargı ve yanlış anlaşılabilir sorulardan kaçınma, zorluklarıdır.