DENETİMDE KULLANILAN YÖNTEMLER

Denetçi denetleme görevini yerine getirirken hangi araçları kullanacak, hangi yöntemleri izleyecektir. Denetçiler görevlerini yerine getirirken çok sayıda

42

yöntem kullanırlar. Ancak sık kullanılan yöntemlerden bazıları aşağıda sayılmıştır.

1. Rutin Kontrol (Routine Checking)

Puvantaj da denilen rutin kontrol bir belgenin sayısal (Aritmetik) kontrolünü ifade eder. Elektronik aygıtların gelişmesiyle denetimde bu tür kontroller eski önemini yitirmiş, gerilemiştir.

2. Mutabakat (Reconciliation)

Denetçiler alışılmış bir yöntem olarak çeşitli belgelerde özellikle kasa ve banka işlemleri ile ayniyatla ilgili olanlarda, mutabakatın sağlanmasına bakarlar.

Bu amaçla kurumun çalıştığı banka ve bağımsız kaynakların hesap kayıtları ve bilançoları üzerinde sağlama yapma yöntemi (aritmetik cross-check) sık sık kullanılır. Bu tip bir dış doğrulama genellikle ödeme ve tahsile ilişkin işlemlerde uygulanır.

3- Kanıtların İncelenmesi

Bu yöntem mali işlemlerin destekleyici kanıtlar vasıtasıyla kontrolünü ifade eder. Denetçi yazılı kayıtlardaki hesap girişlerini yeterli ölçüde destekleyen sağlam belgelerin varlığını arar. Bu yöntem aşağıda sayılan kontrolleri içerir.

a) Satın alman ve sahip olunan malların maliyetlerini gösteren fatura ve iptal edilen çeklerin kontrol edilmesi.

b) Malların teslim alındığını gösteren mal giriş kayıtlarının incelenmesi.

41 Bkz.INTOSAI Auditing Standards, (Çev.Sayıştay Başkanlığı Dış İlişkiler Grubu, Ankara, 1994, Yayımlanmamıştır.)

42 Ayr.Bilgi için Bkz.Baş, a.g.m., s. 191-204;(Çağdaş Denetim ve Muhasebe Kavramı).

Ayr.Bilgi için Bkz.Atay, a.g.e., s.50-54; (Denetim ve Yönetimin Denetlenmesi) M.A.Khan, a.g.e., s.ll-12;(A Beginner's Introduction to Auditing).

GENEL OLARAK DENETİM

c) Harcamaların tam yetki ile gerçekleştiğini görmek için harcama yetkilerinin gözden geçirilmesi.

d) Döneme ait yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğini görmek için işlemlerin tarihlerinin kontrol edilmesi.

4- İnceleme

Kurumun aktifleri ve pasiflerinin incelenerek doğruluğunun onaylanması ile işlemlerin mevzuata uygunluğunun kontrolü denetçilerin kullandığı yöntemlerden birisidir. Bu inceleme asgari aşağıda sayılan unsurları taşır.

• Aktif ve pasiflerin taşıdıkları değerlerine uygun kaydedilmiş olması.

• Aktif ve pasiflerin belirlenen tarihte mevcut olması.

• İşlemlerin doğru yerine işlenmiş ve kuruma ait olması.

• Kaydedilmemiş bir borç, alacak veya işlemin bulunmaması.

• Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkelerine göre tüm işlemlerin açıklanmış olması.

• Gelir ve gider kalemlerinin uygun hesaba ve uygun düzende kaydedilmiş olması.

• Bir alacağın belirlenen tarihte kurumun mülkiyetinde olması.

5- Gözlem

Gözlem fiziksel inceleme ve hesaplama yoluyla, faaliyetlerin olanakların, alacakların, belgelerin ve işlemlerin değerlendirilmesidir. En yaygın biçimi belli bir günde nakitlerin sayılarak görülmesi veya denetim süresi boyunca ambarlardaki malların sayılması ve kayıtlara uygunluğuna bakılmasıdır.

6- Sorgulama

Denetçilerin kullanacağı bir diğer yöntem ise açıklama veya doğrulama gerektiren konularda denetlenen kurumun personeli ile konuşarak veya yazılı anketler uygulayarak bir görüş oluşturmaktır.

7- Analiz (Çözümleme)

Denetçiler yukarıda yazılı yöntemlerin yanısıra topladıkları çeşitli kanıtları belli bir olayın doğruluğunu veya nedenlerini ortaya çıkarmak üzere analiz ederler.

Denetim dilinde bu yöntemler "Temel Testler" olarak adlandırılır. Bunlar denetçilerin muhasebe kayıtlarının tam olarak doğruluğunu onaylamalarını

M.A.Khan, a.g.e., s.24.(A Beginner's Introduction to Auditing)

GENEL OLAHAK DENETİM

sağlar. Temel testler sık sık uygunluk testleri ile karıştırılır. Oysa uygunluk testleri denetim periyodunda iç kontrollerin varlığı ve etkinliğini değerlendirir.

Temel testlerin kapsamı çoğunlukla iç kontrollerin güvenilirliğine bağlıdır.

Diğer bir deyişle iç kontroller yeterince güvenilir bulunuyorsa denetçi bu testlerin kapsamını daraltabilir.

Günümüzde özel ve devlet kuruluşlarının çok fazla büyüdüğü görülmektedir.

Bundan dolayı tüm işlemleri yüzdeyüz test etmek pek ekonomik değildir. Bunun yerine denetçiler örnekleme yöntemi ile seçtikleri işlemleri veya bilançoları inceleyerek bunlara göre görüşlerini bildirirler. Seçilen örneğin ölçüsü çoğunlukla testlerinin sonuçlarına göre belirlenir.

III- DENETİM SÜRECİ VE ZAMANI A- DENETİM SÜRECİ

Denetim işlevi başlı başına bir süreç olup, konusu yönetim işlevinin aşamaları ve sonuçlarını değerlendirmek, alınan kararların yerindelik derecesini ve uygulama başarısını ölçmektir.

Her süreç bir takım aşamalardan oluştuğuna ve bu aşamalar kuramsal yönden bütünden ayrı düşünülebileceğine göre, denetim sürecinin aşamalarını

44

birbirinden ayırmak, denetimin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

Her denetim çalışması aşağıda yazılı olan asgari üç aşamada gerçekleşmektedir. Bunlar;

1- Planlama

Denetim planlaması şunları içerir.

a) Denetim amaçlarının açıklanması

b) Ön araştırma ve dokümanlarının gözden geçirilmesi c) Denetim kriterlerinin belirlenmesi

d) Denetimin gerekli olduğunun belirlenmesi e) Denetim risklerinin tayin edilmesi

f) Denetim stratejilerinin belirlenmesi

g) Olası önemlilik sonuçlarının tanımlanması

h) Denetimin yürütülmesi ve rapor verilmesinin bir takvime bağlanması

44 Özel, a.g.m., s.6.

GENEL OLARAK DENETİM

ı) Denetim yazılımının (software) geliştirilmesi. Elektronik veri işlemi kullanışının denetlenmesi.

2- Yürütme-Uygulama

Denetim çalışmasının yürütülmesi şunları içerir.

a) Detaylı bir denetim programının yazılması

b) Denetim çalışmasına esas olacak çalışma kağıtlarının (Working Paper) tasarlanması

c) Kanıtların toplanması d) Kanıtların çözümlenmesi e) Bulguların ortaya çıkarılması

f) Bulguların denetlenen kurumun yönetimi ile tartışılması.

3- Raporlama

Denetim sonuçlarının bulunduğu raporda şu aşamalar yer- almaktadır.

a) Denetim ve bulgularının sentezi b) Tutarlılık ve doğruluğun kontrolü c) Bir rapor taslağı hazırlanması

d) Rapor taslağının denetlenenlere tebliğ edilmesi

e) Denetlenenlerin de görüşü alınarak pekiştirilen nihai raporun yazılımın tamamlanması.

Uygulamada ilk üç aşama her zaman bu şekilde olmayabilir, kamu kesiminin denetiminde yukarıdakilerden fazla olarak bir aşama daha vardır. Bu da;

Raporların teslim edilmesine ilişkin aşamadır. Raporlar özel kesimin denetiminde denetleyen organın en yetkili makamına, kamu kesiminin denetiminde ise denetlenen kurumun en yetkili kişi veya kuruluna veya parlamentoya sunulmak üzere hazırlanır.

45 Aynı Bilgi için Bkz.'The Audit Report"(Nisan 1980 Yayın Tarihi), Auditing Standards 3102, Auditing an Reporting, 1985/85, London, s.10.

GENEL OLAHAK DENETİM

DENETİM SÜRECİ

1

Planlama 1