Osmanlı Nafia Nazırları

Nafia nazırlarının asıl görevleri ülkenin imarına yönelik projeler üretmek ve bu projeleri yürürlüğe koymaktır. Burada çalışacak memurların atanması, görevden alınması gibi idarî işlerden de sorumluydular. Ayrıca nezaretin malî işleri ile ilgili konularda Maliye Nezareti ile, inşaat işleri için de Bab-ı Âli ile irtibat kurmak nazırların görevleri arasındaydı.152

Nazırların görevleri 1880 nizamnamesinde daha ayrıntılı biçimde ele alınmıştır.¹⁵³ Nizamnameye göre, demiryolları, yol, köprü, liman ve rıhtımların inşası, bataklıkların kurutulup kanalların açılması, arazinin sulanması, nehir ve göller üzerinde ulaşımın sağlanması ve nezareti ilgilendiren her çeşit inşaatın yapılmasından sorumluydular.

Fabrikalar ve buharlı makinaların uygun bir şekilde işletilmesi, kamu binalarının inşasının yürütülmesi, nezarete bağlı Mülkiye Mühendis Mektebi’nin idaresi, bütün bu uygulamaların talimatlara göre yapılmasının sağlanması nazırın görevleri arasında sayılabilir.

Nafia nazırı, ataması padişahın iradesine ihtiyaç olmayan memurları atama ve azletme yetkisine sahiptir. Ataması padişah iznine bağlı memurlar müsteşar, nezaret dâhilindeki idarelerin müdürleri ve başmühendislerdir. Bu nizamnamede vilayet baş ve ikinci mühendislerinin ataması Nafia nazırına verilmiştir. Taşra teşkilatında görevli

151 BOA T 488/114, 28 Cemaziyelevvel 1341/16 Ocak 1923. 152 Düstûr, I. Tertip, C. IV, s. 480-483.

44

kondüktör, mutemed, yol bekçileri gibi diğer memurların atanmaları ise valilere bırakılmıştır.

Bu görevlerin dışında nazırlar devletin verdiği çeşitli geçici görevleri de yürütmüşlerdir. Mesela Server Paşa, Şura-yı Devlet Başkanlığı görevini yürütmüştür. Nisan 1878 tarihinde Nafia nazırlığı görevine getirilen Sadık Paşa¹⁵⁴ sadaret görevini üstlenmiştir. II. Mahmud’un 30 Mart 1838 tarihinde yaptığı bir düzenleme ile bütün vekillerin başı olmak üzere sadaret makamı başvekâlete dönüştürülmüştü. Müstakil bir makam olma konumuna son verilerek duruma göre hangi nezaret uygun olursa, ona eklenmek suretiyle idare edilmesi kararlaştırılmıştır. II. Mahmud’un ölümüyle yeniden sadaret makamı eski gücüne kavuşmuş olsa da II. Abdülhamid döneminde yeniden başvekillik unvanı kullanılmaya başlandığından bu görevin Nisan 1878’de Nafia Nazırı Sadık Paşa’ya sadrazamlık ile birlikte verildiği görülmektedir.

Nafia nazırı olan Aleksandır Paşa Haziran 1878’de155 Berlin Konferansı için murahhas tayin edilmiştir.156 4 Aralık 1878’de Nafia nazırlığına atanan Sava Paşa157

154 Sadık Paşa 1825 tarihinde Bayındır’da doğmuştur. Burada eğitimini tamamladıktan sonra Đzmir’e gelmiş, Fransızca öğrenmiş ve böylece Đstanbul’da Tercüme Odasına tayin olunmuştur. Çeşitli gümrüklerde çalıştıktan sonra sırasıyla Evkaf Nazırı, Aydın Valisi ve Maliye Nazırı olmuştur. Daha sonra Tuna Valiliği’ne atandıktan sonra bu görevden de alınmıştır. Seraskerlikte teşkil olunan Umur-ı Harbiye Meclisi azalığı ile Muhacirin Komisyonu Reisliği’ne tayin olunmuştur. I. Meşrutiyetin ilanı ile Đstanbul Mebusu olarak Birinci Meclise girmiştir. 18 Nisan 1878 tarihinde Nafia Nazırlığı ile beraberlik Sadrazamlık görevi kendisine verilmiştir. Pakalın, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, C. III, s. 360-368; Pakalın, Tanzimat Maliye Nazırları, C. II., s. 151-181; Gövsa, age, C. IV, s. 1397; Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi, C. III, s. 318-352. Sadık Paşa’ya Nafia Nazırlığı’nın verilmesi hakkında bakınız. BOA Y EE 75/21, 15 Rebiülahir 1295/18 Nisan 1878; Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 760.

155 Rum asıllı olan Aleksandır Paşa 1833 yılında Đstanbul’da doğmuştur. Babası Tıbbiye muallimi ve saray tabiblerinden Đstinaki Karatodori Efendidir. 1850 yılında Bab-ı Âli Tercüme Odası’na 17 yaşında iken mülazım olarak giren Aleksandır, 1852 yılında Fransa’ya eğitim almak üzere gitmiş, burada edebiyat ve fen alanında lisans eğitimini tamamladıktan sonra hukuk doktorasını da yaparak 1860 yılında Đstanbul’a geri dönmüştür. 1861 yılında Meclis-i Âli Tanzimat Tercüme Odası’nda göreve başlamış, 5 yılı aşkın bir süre bu göreve devam ettikten sonra, hukuk bilgisi ve akademik kariyerine binaen 1866 yılında Deniz Ticaret Mahkemesi Reisliği’ne atanmıştır. Bu göreve devam ederken Girit meselesi ile ilgili oluşturulan ve Girit’e gidecek komisyonda da görev almış ve 1867 yılında bu görevlerine ek olarak15.000 kuruş maaşla Girit Vilayeti müşavirliğine tayin olunmuştur. Ticaret Nezareti müsteşarlığı, 19.000 kuruş maaşla Hariciye Nezareti Müsteşarlığı, Roma orta elçiliği gibi çeşitli görevlerde bulunduktan sonra 9 Haziran 1878 tarihinde 20.000 kuruş maaşla Nafia Nazırlığı’na tayin edilmiştir. Aynı yılın 18 Kasım’ında 25.000 kuruş maaş ile Girit Valiliği’ne ve 4 Aralık’ta 40.000 kuruş maaşla Hariciye Nezareti’ne atanmıştır. Daha sonra münfasıl olarak kendisine 7.500 kuruş mazuliyet maaşı tahsis olunmuş, 7 Kasım 1883 tarihinde Nafia Komisyonu azalığına tayin olunmuştur. BOA DH SAĐD d. Nr. 18 s. 257; AyrıcaBkz. Mahmut Akpınar, Bir Tanzimat

Bürokratı ve Diplomatı Olarak Aleksandır Karatodori Paşa (1833-1906), (Basılmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi SBE, Konya 2010, s. 61-103; Gövsa, a.g.e, C. III, s. 869. Nafia Nazırı atandıktan sonra Aleksandır Paşa’nın Berlin Konferansı’na murahhas tayin edilmesi hakkında bkz. BOA YA RES 1/46, 23 Şevval 1295/20 Ekim 1878; BOA Đ HR 276/16879, 8 Cemaziyelahir 1295/9 Haziran 1878; Girit Valiliği’ne tayini hakkında bkz. BOA Đ MTZ GR 14/497, 14 Zilkade 1295/9 Kasım 1878; BOA Đ MTZ GR 14/499, 23 Zilkade 1295/18 Kasım 1878; BOA Y EE 43/38, 28 Zilkade 1295/23 Kasım 1878.

45

bir süre Hariciye Nazırlığına vekâlet etmiştir.158 Zihni Paşa da 1885 yılında Nafia Nazırlığı görevi yanında Hazine-i Hassa Nazırlığını yürütmüştür. Sadrazamın başkanlığında önemli meseleler için kurulan Encümen-i Mahsusta nafia işlerinin müzakeresi esnasında Zihni Paşa’da bu encümende bulunmuştur.¹⁵⁹

Hazinenin gelir-gider kalemleri arasındaki farkların sebeplerini araştırmak üzere oluşturulan ve başkanlığını Hazine-i Hassa Nazırı Agop Paşa’nın yaptığı komisyonda Nafia Nazırı Hasan Fehmi Paşa da görev almıştır.¹⁶⁰ Dâhiliye Nazırı Münir Paşa’nın başkanlığında Kasım 1885’te teşkil edilen komisyonun üyeleri arasında Nafia Nazırı Zühdü Paşa da bulunmaktaydı.¹⁶¹ Nafia Nazırı Salih Hulusi Paşa, Bahriye Nazırlığını vekâleten yürüttüğü için 24 Ekim 1912’de Balkan Savaşları sebebiyle bölgeye gönderilmiştir.¹⁶²

1848 ile 1922 yılları arasında Ticaret Nezareti ile bir çok kez birleşen Nafia Nezareti, yaklaşık yirmidört yıl müstakil olarak idare edilmiştir. Bu sürede Nafia Nezareti’ne kırk üç Nafia Nazırı atanmıştır. Bazıları birçok kez (dörde kadar çıkabilmektedir) nazır olmuştur. Nezarete dört defa atanan Đbrahim Edhem Paşa’nın, 13 Haziran 1863 tarihinde ilk ataması olmuştur. 1865 yılına kadar nazırlıkta kalan Paşaya 30.000 kuruş maaş bağlanmıştır. Edhem Paşa nafia işleri yanında maarif ve banka işlerinden de sorumlu idi.163

Paşanın nezareti döneminde bayındırlık işleri ile ilgili önemli çalışmalar yapılmıştır. 1863 yılında Sapanca-Geyve164 arasındaki yolun yapımına başlanmış

156 BOA Đ HR 276/16879, 8 Cemaziyelahir 1295/9 Haziran 1878.

157 Sava Paşa’nın Nafia Nazırlığı’na atanması hakkında bkz. BOA Y EE 75/24, 9 Cemaziyelevvel 1295; BOA Đ DUĐT 190/48, 9 Rebiülahir 1295/12 Nisan 1878; BOA Y EE 43/14, 12 Cemaziyelahir 1295/13 Haziran 1878; Sava Paşa 29 Temmuz 1879 tarihinde Nafia Nazırlığı ile beraber Hariciye Müsteşarlığı görevini de yürütmeye başlamıştır. Bkz. BOA Y EE 75/25, 9 Şaban 1296/29 Temmuz 1879.

158 BOA Y EE 75/24, 9 Zilhicce 1295/4 Aralık 1878.

159 Cevdet Paşa, Tezakir, 40-Tetimme, (Haz. Cavid Baysun), Ankara 1986, s. 244-245. 160 BOA YA RES 19/6, 9 Rebiülahir1300 ve BOA Đ DH 877/70018, 13 Rebiülahir 1300.

161 BOA Đ DH 966/76346, 24 Muharrem 1303; BOA MV 10/25, 22 Şaban 1303; Cevdet Paşa, a.g.e., 40-Tetimme, s. 244.

162 BOA MV 227/260, 13 Zilkade 1330; BOA Đ DUĐT 8/71, 14 Zilkade 1330.

163 BOA Đ.DH 508/34600, 25 Zilhicce 1279/13 Haziran 1863ve BOA BEO A MKT MHM 266/11, 28 Zilhicce 1279/16 Haziran 1863, Aynı belgenin transkript edilmiş hali için bkz. Đnal, Son

Sadrazamlar, C. I, s. 607. Ayrıca bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231.

164 BOA BEO A MKT MHM 271/21, 9 Safer 1280/26 Temmuz 1863. (Anadolunun orta kolu büyük caddesinin Sapanca-Geyve arası kısmının şose yapılması için gerekli edavatın gönderilmesi). BOA A MKT MHM 278/95, 17 Rebiülahir 1280/1 Ekim 1863(Anadolu Ortakolu caddesinin Sapanca’dan Geyve’ye kadar olan mahallin inşası için istenilen Taşçı amelesi gönderilmesine dair.); BOA BEO A MKT MHM 280/43, 29 Rebiülahir 1280/13 Ekim 1863 (Vefik Efendiye Sapanca’dan Geyve’ye

46

olup, 1866 yılında tamamlanmıştır.165 1865 yılında daha önceden başlanılan Bursa-Gemlik şose yolu tamamlanmıştır. Edhem Paşa nezarete bağlı olarak bir mühendis mektebinin açılması için çaba göstermiş, oluşturulan komisyonda görev almıştır.166

Paşa, inşa olunan yolları bizzat kendisi denetlemiştir. Nitekim 7 Ağustos 1864’te Vidin’e giderek bölgede inşa olunan yolları kontrol etmiştir.¹⁶⁷ Edhem Paşa, nezaretin Ticaretle birleştirilmesinden sonra da bir süre Ticaret ve Nafia Nazırı unvanıyla vazifesine devam etmiştir.168 Paşa’nın nezaret makamına ikinci kez atanması ise 2 Temmuz 1871 tarihinde olmuştur. Đki ay dokuz gün bu görevde kalmış, 11 Eylül 1871’de Ticaret Nezareti’nin işlerinin azaldığı gerekçesi ile Nafia Nezareti tekrar Ticaretle birleştirilince Ticaret ve Nafia Nazırı olarak görevine devam etmiştir.¹⁶⁹ Paşa’nın, üçüncü defa atanması Temmuz 1872’de olmuş, görevini 7 ay sürdürmüştür.170 Dördüncü ataması ise Şubat 1874’te olup, Nisan 1875’e kadar nazırlık görevinde kalmıştır.171

Hekimbaşı Đsmail Paşa üç defa nazırlık makamına getirilmiştir. Đsmail Paşa’nın ilk görevi 1848’de olmuş ve üç ay sürmüştür. Đkinci görevi 17 Şubat 1873 tarihinde, Đbrahim Edhem Paşa’dan sonra olmuş ve bu görev bir ay on gün sürmüştür.172 Paşa, son kez nazırlığa, 25 Ekim 1873 tarihinde nazırlık görevinden istifa eden Mehmed Kâni Paşa’nın¹⁷³ yerine atanmıştır. Bir yıl dört ay bu görevde kalmış ve Şubat 1874’te nazırlık makamından ayrılmıştır.¹⁷⁴

Đsmail Paşa, görevde olduğu süre içerisinde bayındırlık ile ilgili çalışmalar yapmaya gayret göstermiştir ancak nezaretin ikinci kez kurulduğu 1863 ile 1871

kadar olan yolun düzenlenmesi işinin verilmesi hususunda Kocaeli Sancağı mutasarrıflığına mezuniyet verilmesi ve Mösyö Riter’in gönderilmesi hususuna dair).

165 BOA T 3125/11, 24 Şevval 1282/12 Mart 1866.

166 BOA MF MKT 16/30, 5 Zilkade 1290/25 Aralık 1873 ve BOA Đ DH 682/47568, 1 Rebiülevvel 1291/18 Nisan 1874.

167 BOA BEO A MKT MHM 308/39, 4 Rebiülevvel 1281/7 Ağustos1864.

168 BOA Đ DH 534/37055, 17 Şevval 1281/15 Mart 1865, BOA A.MKT MHM 327/99, 24 Şevval 1281/22 Mart 1865; Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 607; Tasvir-i Efkâr, S. 282/1, 22 Şevval 1281/20 Mart 1865, s. 37.

169 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231, Đnal, Son Sadrazamlar, C. I., s. 608. 170 Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 609.

171 Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 609; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII, Ankara 1995, s. 278. 172 BOA BEO A MKT MHM 447/56, 19 Zilhicce 1289/17 Şubat 1873; Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s.

609.

173 Yabancı dil bilmesi nedeniyle Bab-ı Âli Tercüme Odası’na dâhil olan Kânî Paşa, Mısır’a gittikten sonra Tırhala Mutasarrıfı olmuştur. Daha sonra vezirlik rütbesiyle Selanik ve Üsküp valilikleri yapmış, Gümrük Eminliği, Maliye Nazırlığı gibi görevlerde bulunmuştur. Gövsa, age, C. III, s. 862-863. Kânî Paşa’nın Nafia Nazırlığı’na atanması hakkında bkz. BOA BEO A MKT MHM 458/67, 17 Cemaziyelevvel 1290/13 Temmuz 1873.

174 BOA Đ DH 675/47020, 3 Ramazan 1290/25 Ekim 1873; BOA BEO A MKT MHM 467/60, 4 Ramazan 1290/26 Ekim 1873.

47

yılları arasında teşkilatın düzenlenmeye çalışılması, nizamnamelerin hazırlanması yönünde girişimler olsa da nezaretin bağımsız olamaması sebebiyle beklenen netice elde edilememiştir. Đsmail Paşa’nın çabaları ile Trabzon-Erzurum yolunun inşasına başlanılmış¹⁷⁵, Đzmir-Aydın, Varna-Rusçuk demiryolu hatları imtiyaz suretiyle yabancı şirketlere inşa ettirilmiştir.¹⁷⁶ 1872 yılında müstakil hale gelen nezaretin 1872 ile 1879 yılları arasında nazırlarının daha sık değiştiği görülmektedir. Zira bu dönemde nazırlık imtiyazlı bir görev olarak algılanmıştır.177 1879’dan sonra Nafia Nezareti teşkilatının sistemli bir hale dönüştürülmeye çalışıldığı gözlenmektedir.

14 Eylül 1879’da nazırlığa atanan Hasan Fehmi Paşa, oluşturduğu komisyona bayındırlık, özellikle karayolu ve demiryolu yapımı konusunda ayrıntılı bir çalışma yaptırmış, komisyon raporuna dayanarak hazırladığı layiha ile görüşlerini padişaha sunmuştur.¹⁷⁸ Layihada sunduğu öneriler kabul edilip, bunların birçoğu uygulamaya konulmuştur.¹⁷⁹

Bu çalışmaların yanında nizamnamede yaptığı değişikliklerle hayata geçirilmesi konusunda olumlu adımlar atmıştır. Tarik mükellefiyetinden¹⁸⁰ yeterince yararlanılabilmesi için gerekli tedbirleri almış, vilayetlerdeki nafia memurlarının sayısını artırmıştır. Döneminde yol yapımı için ayrılan tahsisat 2.000.000 kuruşa çıkartılmış, inşaatın bedenî mükellefiyet ile yapılması hususunu vilayetlere bildirmiştir. Ancak bu bedenî mükellefiyet yerine getirilirken inşaat müddetinin halkı işlerinden geri koymayacak surette belirlenmesi kararlaştırılmıştır. Bu talimat ve teşvikler neticesinde iki yıllık sürede 3.000 km kadar yol yapılabilmiştir.¹⁸¹ Paşa’nın nazırlığı sırasında çalışanlar, rütbe ve nişanla ödüllendirilmişlerdir.¹⁸²

175 Bu konuda geniş bilgi için bkz. (Musa Şaşmaz, Đngiliz Belgelerine Göre Trabzon Vilayeti Ticari

Raporları 1830-1914, C. I-III, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.

176 Bu dönemde yapılan yol çalışmaları ile ilgili detaylı bilgi nezaretin faaliyet alanları içerisinde detaylı olarak ele alınmıştır.

177 Böyle bir yargıya varılmasındaki sebep belgelerde çoğu zaman boşta kalan bir vezirin nazırlığa atanması ile sonuçlandığının görülmesinden kaynaklanmaktadır.

178 BOA Đ DH 791/64244-10, 27 Ramazan 1296/14 Eylül 1879; BOA Đ DH 790/64204, 29 Ramazan 1296/16 Eylül 1879; BOA YA HUS 162/33, 29 Ramazan 1296/16 Eylül 1879.

179 Hasan Fehmi Paşa’nın bu layihası Osmanlı arşivinde YEE 11/5 kataloğundadır. Bkz. BOA YEE 11/5, 26 Cemaziyelahir 1297/5 Haziran 1880. Ayrıca bkz. BOA Đ MMS 72/3325, 17 Muharrem 1300/28 Kasım 1882 ve BOA T TŞK 3134/13. 5 Haziran 1880’de hükümete sunuan layihanın yeni harflere çevirisi için Bkz. Celal Dinçer, “OsmanlıVezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık Đşlerine Dair Hazırladığı Layiha” Belgeler, C. V-VIII, S. 9-12, Ankara 1971, s. 155-232. 180 Nakdi ve ayni olarak alınan yol vergisi

181 BOA T 3126/42, tarihsiz.

182 BOA Đ DH 872/69666, 16 Safer 1300/27 Aralık 1882; BOA Đ DH 923/73227, 28 Ramazan 1301/22 Temmuz 1884.

48

Hasan Fehmi Paşa, 16 Nisan 1884 tarihine kadar bu makamda kalarak en uzun Nafia Nazırlığı yapan kişi olmuştur.¹⁸³ Nezaret, Hasan Fehmi Paşa’nın görevden ayrılmasından iki yıl sonra Ticaret Nezareti ile birleştirilmiş, bayındırlık işleri bu kez Ticaret ve Nafia Nezareti’nin bünyesinde gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Đki nezaretin birlikte idare edildiği yirmibeş yıllık süreçte dokuz nazır göreve gelmiştir. Nezaretler birleştirilmiş olmakla birlikte Ticaret ve Nafia kısımları ayrı idare edilmiştir. Nezaretin Ticaretten ayrıldığı 2 Ağustos 1908 tarihinde Nafia nazırlığına atanan Naum Paşa, görevini ancak 6 gün sürdürebilmiş, iki nezaretin 8 Ağustos’ta tekrar birleştirilmesiyle nazırlık görevi sona ermiştir. Naum Paşa Nafia nazırlığında en kısa süre görev yapan nazır olmuştur.¹⁸⁴

Nafia Nezareti, Osmanlı Devleti’nde gayr-i müslimlerin yoğun olarak görev aldığı bir kurum olmuştur. Nezaretin başına sekiz gayr-i müslim Osmanlı vatandaşı getirilmiştir. 1867 yılında Agaton Efendi ile yapılan ilk atamadan sonra 27 Mayıs 1868’de Garabet Artin Davud Paşa¹⁸⁵ ikinci gayrimüslim nazır olmuştur. 27 Kasım 1878’de atanan Ohannes Çamiç Efendiyaklaşık on yıl sonra bu göreve tayin edilen üçüncü gayrimüslimdir.186

183 BOA YA HUS 177/99, 22 Cemaziyelahir 1301/19 Nisan 1884; BOA Đ DH 913/72503, 22 Cemaziyelahir 1301/19 Nisan 1884.

184 BOA Đ DUĐT 57/49, 4 Receb 1326/2 Ağustos 1908.

185 Asıl adı Garabet Artin Davud Paşa’dır. Ermeni asıllıdır. 1816’da Đstanbul’da doğmuş, Berlin Sefareti ve Viyana konsolosluğunda bulunmuştur. 1860 yılında Telgraf Nezareti’ne, 1861’de yeni tesis olunan Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığına vezaret rütbesi ile tayin olunmuştur. Burada 3 sene kaldıktan sonra Nafia Nezareti’ne getirilmiştir. Davud Paşa’nın Nafia Nezareti’nde bulunduğu esnada ifa ettiği en önemli icraatı Rumeli Demiryolları imtiyaz anlaşmasını yapması ve bu demiryolu imtiyazını Baron Hirsch’e vermesidir. Davud Paşa’nın bu icraatı uzun süre tartışma konusu olmuştur. Davud Paşa hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 874; Đslam

Ansiklopedisi, “Davud Paşa” maddesi, C. III, Đstanbul 1993, s. 498; Gövsa, age, C. I, s. 307; Y.G. Çark, Osmanlı Devleti Hizmetinde Ermeniler, Đstanbul 1953, s. 168-171. Davud Paşa Nafia Nazırlığı’na atandığında kendisine 30.000 kuruş bağlanmıştır. BOA Đ DH 603/42010, 27 Şaban 1286/2 Aralık 1869. Davud Paşa’nın Nafia Nezareti’ne atanması hakkında bkz. BOA BEO A MKT MHM 408/81, 4 Safer 1285/27 Mayıs 1868/; BOA Đ MMS 35/468, 28 Muharrem 1285. Tasvir-i

Efkâr, S. 589/1, 7 Safer 1285. Davud Paşa, bu görevi esnasında eğitim almak üzere Avrupa’ya gönderilmiştir. Bkz. BOA Đ DH 578/40239, 22 Rebiülevvel 1285/13 Temmuz 1868, BOA BEO A MKT MHM 430/61, 12 Ramazan 1285/27 Aralık 1868. Davud Paşa Nafia Nazırı iken 1. dereceden Osmani nişanı ile taltif edilmiştir. BOA A MKT NHM 414/28, 1 Rebiülahir 1285/22 Temmuz 1868; BOA Đ DH 578/40247, 23 Şevval 1285/6 Şubat 1869. Ancak daha sonra Davud Paşa, görevinden azledilerek vezaret rütbesi elinden alınan tek Nafia nazırı olmuştur. Bunda Rumeli demiryollarında yaptığı usulsüzlükler ve devleti zarara uğratması etkili olmuştur. Bkz. BOA Đ DH 650/45230, 9 Rebiülevvel 1289/17 Mayıs 1872. Rumeli Demiryolları ile ilgili yapılmış bir çalışma için bkz. Vahdettin Engin, Rumeli Demiryolları, Đstanbul 1993.

186 BOA Đ DH 759/61934, 19 Zilkade 1294/25 Kasım 1877(Ohannes Efendi’in ikinci rütbeden nişan-ı Osmanî ile taltifi); Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231; Ahmed Saib, age, s. 137-138. Ohannes Efendi iki kez Nafia Nezareti makamına oturmuştur. Ohannes Efendi’nin ikinci kez Nafia Nezareti’ne atandığına dair belge için bkz. BOA Y EE 43/38, 28 Zilkade 1295/23 Kasım 1878; BOA Đ DH 778/63311, 2 Zilhicce 1295/27 Kasım 1878.

49

9 Haziran 1878’de Aleksandır Efendi göreve atanmıştır. Sava Paşa, Naum Paşa¹⁸⁷, Krikor Sinapyan Efendi¹⁸⁸ ve Basarya Efendi¹⁸⁹ ise Nafia nazırlığına atanan diğer gayr-i müslimlerdir.

Nafia nazırlığı görevini yürütenler arasında sadrazamlar da vardır. Şirvanizade Rüşdü Paşa, Đbrahim Edhem Paşa, Ahmed Muhtar Paşa¹⁹⁰, Ahmed Esad Paşa¹⁹¹,

187 BOA Đ DUĐT 57/49, 4 Receb 1326/2 Ağustos 1908.

188 BOA Đ DUĐT 8/48, 12 Muharrem 1330/23 Kasım 1882. Gaspar Sinapyan’ın oğlu olan avukat Krikor Sinapyan, takriben 1 ay 1 hafta bu görevde kalmıştır. Bkz. Y.G. Çark, age, s. 194-195.

189 Nikolaki Basarya Efendi 1875'te Manastır Vilayeti'ne bağlı Kosova'da dünyaya geldi. Đlk ve orta öğrenimini Manastır'da, yüksek öğrenimini Bükreş'te tamamladı. Ülkeye dönünce Manastır'daki Ulah Lisesi'ne öğretmen olarak atandı. Đttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Abdülhamid idaresine karşı mücadelesini yoğunlaştırdığı ve ihtilali başlattığı sırada Basarya Efendi de, Ulah Mektepler Müfettişi olarak Selanik'te bulunuyordu. Basarya Efendi, Đttihad ve Terakki Cemiyeti'ne üye oldu. Manastır ve Selanik'te bulunan konsolosların yardımıyla Đttihad ve Terakki Cemiyeti üyeleri arasındaki haberleşmenin sağlanmasına yardım etti. Meşrutiyetin ilanından sonra 27 Aralık 1908'de Ayan Meclisi üyeliğine atandı. Mahmud Şevket Paşa Hükümetinde Nafia Nazırlığı yapan Nikolaki Basarya Efendi, Rumeli'nin Osmanlı Đmparatorluğu'ndan ayrılması üzerine Bükreş'e yerleşti. Orada gazetecilik, Belediye Meclisi Üyeliği ve Mebusluk yaptı. Türkçe, Sırpça, Ulahça, Fransızca, Đtalyanca ve Rumca bilen Basarya Efendi, 1938'de Đstanbul'da toplanan Balkan Gazeteciler Birliği toplantısına Romanya temsilcisi olarak katıldı. Güneş, Türk Parlamento Tarihi, C. II, s. 148.

190 Gazi Ahmed Muhtar Paşa, 1839 yılında Bursa’da doğmuştur. Önce Bursa Askeri Đdadisi’ne giden Ahmed Muhtar Paşa, 1856’da Đstanbul Harbiye Mektebi’ne girmiş, 1861’de Erkan-ı Harbiye yüzbaşısı olmuştur. 1864’te binbaşı, 1871’de ferik rütbelerini almıştır. Aynı yıl Yemen Valiliği’ne atandıktan sonra 1873 yılında Nafia Nazırı olmuştur. Erzurum ve Girit Valiliği, Bosna-Hersek Başkumandanlığı gibi görevlerde bulunduktan sonra 1877’de Erzurum’da Ruslar ile mücadele etmiş, savaşta gösterdiği başarılar neticesinde Gazilik ünvanını almıştır. Devletin üst kademelerinde birçok görevler alan Muhtar Paşa, II. Meşrutiyet’in ilanı ile Meclis-i Ayan azalığına ve başkan vekilliğine atandı. 22 Temmuz 1912’de Sadrazam olan Muhtar Paşa, Balkan Savaşı sırasında istifa etmiştir. Aynı zamanda iyi bir matematikçi olan Ahmed Muhtar Paşa, 1918’de vefat etmiştir. BOA DH SAĐD d. Nr. 22 s. 91; Güneş, Türk Parlamento Tarihi, C. II, s. 696-698; Rıfat Uçarol, Gazi Ahmed Muhtar Paşa

Bir Osmanlı Paşası ve Dönemi, Đstanbul 1976, s.32-45; Kemal Zülfü Taneri, Türk

Matematikçilerinden Gazi Ahmed Muhtar Paşa Hayatı Ve Eserleri, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1963, s. 6-10; Rauf Atakan, Müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1984, s. 5-19; Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamid Zamanı ve Şahsiyeti, Đstanbul 2008, s. 47; Đnal, Son

Sadrazamlar, C. III, s. 1805-1806; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231; Tektaş, age, s. 688-701. Ahmed Muhtar Paşa’nın Nafia Nazırlığı’na atandığına dair belgeler için bkz. BOA Đ DH 666/46364, 17 Rebiülevvel 1290/15 Mayıs 1873; BOA BEO A MKT MHM 454/39, 17 Rebiülevvel 1290/15 Mayıs 1873; BOA BEO A MKT MHM 468/32, 21 Ramazan 1290/19 Mayıs 1873.

191 1835 yılında Sakız’da doğan Ahmed Esad Paşa, Askerî Đdadî mektebinde tahsil gördükten sonra 1858 yılında yüzbaşılık rütbesi ile buradan mezun oldu. Çeşitli memurluklarda görev aldıktan sonra 13 Temmuz 1871 tarihinde Serasker, Şubat 1872’de önce Erzurum sonra Ankara Valisi, Haziran 1872’de ise Sivas Valisi oldu. 1 Ağustos 1872’de Bahriye Nazırı olan Ahmed Esad Paşa, 13 Ekim 1872’de ikinci defa Serasker olduktan sonra18 Şubat 1873 Sadrazam yapılmıştır. Đki ay gibi kısa bir zaman sonra bu görevden azledilen Ahmed Esad Paşa Konya Valiliğine getirilmiştir. Bundan sonra Suriye Valiliği ve Bahriye Nazırlığı görevlerinden sonra 24 Nisan 1875 tarihinde ikinci defa Sadrazam olmuştur. Bundan sonra da bu görevinden azledilerek Nafia Nazırı yapılmıştır. Bkz. Pakalın, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, C. I, s. 456; Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 415-428;