Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti’nden Ayrılması ve Yeniden Birleşmesi (1863-1871) (1863-1871)

Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti altında idaresi 1849 yılından 1863 yılına kadar devam etmiştir. Bu süre zarfında Osmanlı Devleti’nin bayındırlık işlerinin nasıl yürütülmesi gerektiği ile ilgili olarak bazı çalışmalar da yapılmıştır. Örneğin 1856 yılında Mösyö Buhgaran(?) tarafından hazırlanan layihada Fransa’daki Umur-ı Nafia Dairesi’nin kuruluş ve işleyişi ve bu dairenin Osmanlı’da ne suretle olabileceğine dair bilgiler yer alır. Fransa umur-ı nafia dairesi, ziraat, ticaret ve umur-ı nafia nezaretine bağlıydı. Bu dairenin idare heyeti bir müdürün sorumluluğu altında mühendislerden oluşmaktaydı. Bu merkez idare birbirleri ile irtibatlı 3 kaleme ayrılmıştı. Dairelerden birincisi tarik, ikincisi demiryolları ve sonuncusu da nehir ve deniz ulaşımı ile ilgili idi. Bu dairelerde kalem memurları ve mümeyyizler bulunmakta idi. Bunların âmiri konumunda olan başmüdür tarafından herhangi bir konu onaylanmadan nazır veya hükümdarın önüne getirilemiyordu. Nafia dairesi bünyesinde bir meclis bulunmaktaydı. Bu meclis, umur-ı nafia dairesinin en önemli mercii olup, bu mecliste birinci sınıftan 8 baş muayeneci bulunmaktadır. Bu 8 kişiden 4’ü değişmeli bir şekilde 6 ay mecliste bulunup, kalan 6 ayda da ülkeyi dolaşıyordu. Baş muayenecilerden başka ikinci sınıf muayenecilerden oluşan 16 kişi de bu mecliste görev alıyordu. Mecliste bayındırlığa ait 3 saha (tarik, demiryolları ve nehir ve deniz ulaşımı) bulunuyordu. Her 3 grubun uzmanları kendine ait işler için görüş bildiriyorlardı.92 Bu layiha Fransa’da nafia dairesinin nasıl şekillendirildiğini ayrıntılı bir biçimde ortaya koymaktadır. Osmanlı Devleti bayındırlık faaliyetlerinin işleyişi konusunda Fransa’daki uygulamayı örnek alımıştır. Nafia Nezareti’nde, Fransa’da olduğu gibi, karayolları, demiryolları, nehir ve göllerin ulaşıma açılmasına dair çeşitli uzmanlık dairelerinin oluşturulmasına yönelik bir uygulama benimsenmiştir. Nafia Meclisi

90 BOA BEO A DVNSBBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95; BOA Đ MVL 137/3770; 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849.

91 BOA BEO A MKT MVL 147/30, 6 Zilhicce 1278/4 Haziran 1862. 92 BOA HR TO 423/91, 10 Temmuz 1856.

26

oluşturularak bayındırlık işleri bu mecliste görüşülüp karara bağlanmıştır. Bu mecliste, alanlarında uzman kişiler yer alıyordu. Nafia Nezareti çalışma alanları ile idarî teşkilatı sistemli bir yapıya kavuşana kadar belli aşamalardan geçmiş, bu süre içerisinde bazı kurumlarla işbirliği yapmış, bayındırlık haricinde de çalışmalarını sürdürmüştür.

Geniş bir coğrafyaya sahip olan Osmanlı Devleti’nde Ticaret ve Nafia Nezaretleri ayrı olması gerekirken bu iki nezaret bir arada idare edilmeye çalışılmıştır. Maarif Nezareti de Ticaret ve Nafia Nezareti ile birleştirilmiş, banka işlemlerinin de nezarete devredilmesiyle Ticaret ve Nafia Nezareti’nin işleri yoğunlaşmıştır. Bu işlerin bir arada yürütülmesi güç olduğundan 13 Haziran 1863 tarihinde Nafia, Maarif ve Banka işleri Ticaret Nezareti’nden ayrılarak Đbrahim Edhem Paşa’ya⁹³ verilmiştir. Paşanın bu görevine karşılık olarak ileride artırılmak şartıyla 30.000 kuruş maaş tahsisi kararlaştırılmıştır.⁹⁴ Bu dönüşümle Nafia Nezareti, Nafia, Maarif ve Banka Nezareti adını almıştır. Ticaret ve ziraate dair işler ise Ticaret Nezareti’ne bırakılmıştır. 22 Haziran 1863 tarihinde Maden ve Meabir meclislerinin Ebniye Đdaresi ile beraber Nafia Nezareti bünyesinde bulunması uygun bulunmuş, bu iki meclisin birleştirilerek başkanlığına Maarif ve Nafia Nezareti müsteşarı namıyla Derviş Paşa tayin edilmiştir.⁹⁵

93 Đbrahim Edhem Paşa, 1818 yılında Sakız’da doğmuştur. Esir olarak Đstanbul’a getirilmiş, Kaptan-ı Derya Hüsrev Paşa tarafından satın alınmış ve eğitilmiştir. Daha sonra Hüsrev Paşa tarafından Paris’e gönderilerek burada eğitim alması sağlanmıştır. Edhem Paşa Paris’te maden eğitimi almış ve dönüşünde miralaylık rütbesi ile memuriyete başlamıştır. 1845 yılında Keban ve Ergani madenleri başmühendisi olduktan sonra, 1856 yılında kendisine vezirlik rütbesi verilerek Hariciye Nezareti’ne tayin olunmuştur. 1859 ile 1861 yılları arası Ticaret, 1863 ile 1865 yılları arasında Nafia, Maarif ve Banka Nazırlığı görevinde bulunmuştur. Bu tarihlerden sonra çeşitli nazırlık ve Şura-yı Devlet azalığında bulunduktan sonra Berlin Sefiri iken Sultan Abdülhamid’in saltanatı döneminde 1877 yılında 50.000 kuruş maaşla Sadarete tayin olunmuştur. Bkz. Đbnülemin Mahmud Kemal Đnal,

Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, C. I, Đstanbul 1955, s. 600-612; Mehmed Zeki Pakalın, Son

Sadrazamlar ve Başvekiller, C. II, Đstanbul 1942, s. 403-410; Alaaddin Gövsa, Meşhur Adamlar, C. II, Đstanbul 1933, s. 437-438; Ahmed Emin Yaman, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Sadr-ı Âzamlık

(1876-1922), Ankara 1999, s. 14, Melek Dosay, “Đbrahim Edhem Paşa” OTAM, S. 7, Ankara 1996, s. 113-117; Nazım Tektaş, Sadrâzamlar, Đstanbul 2002, s. 604-606; Yaşamları ve Yapıtlarıyla

Osmanlılar Ansiklopedisi, “Đbrahim Edhem Paşa” Maddesi, s. 620-621. Edhem Paşa’nın Nafia, Maarif ve Banka Nazırlığı’na atanması hakkında bkz. BOA BEO A MKT MHM 268/39, 19 Muharrem 1280/6 Temmuz 1863. Bu karar 6 Temmuz 1863 tarihli Takvim-i Vekayi Gazetesi’nde de yayınlanmıştır. Bkz. Takvim-i Vekayi, 19 Muharrem 1280/6 Temmuz 1863, Nr. 703. Edhem Paşa’nın sadarete tayin olunuşu ile ilgili belge için bkz. BOA Y PRK NMH 1/12, 7 Receb 1294/18 Temmuz 1877.

94 BOA Đ DH 508/34600, 25 Zilhicce 1279/13 Haziran 1863 ve BOA BEO A MKT MHM 266/11, 28 Zilhicce 1279/16 Haziran 1863, Aynı belgenin transkript edilmiş hali için bkz. Đnal, Son

Sadrazamlar, C. I, s. 607. Ayrıca bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231.

95 BOA Đ MMS 27/1172, 5 Muharrem 1280/22 Haziran 1863, Bu kararın Derviş Paşa’ya bildirilmesi ise 5 Temmuz 1863 tarihinde gerçekleşmiştir. Bkz. BOA BEO A MKT MHM 267/68, 13 Muharrem 1280/30 Haziran 1863 (Bkz. Ek: 2) ve BOA BEO A MKT MHM 268/8, 18 Muharrem 1280/5

27

Đbrahim Edhem Paşa, Nafia Nazırı olarak görevini 1865 yılı ortalarına kadar devam ettirmiştir. Ancak 15 Mart 1865 tarihinde Ticaret Nazırı Safvet Paşa, Paris Sefirliği’ne atandığından Ticaret Nezareti eskiden olduğu gibi Nafia Nezareti ile tekrar birleştirilmiştir. Nafia Nezareti’nin bünyesinde olan Maarif Nezareti ise ayrılarak müstakil Maarif Nezareti haline getirilmiş ve başına da Nevres Paşa nazır olarak tayin edilmiştir.⁹⁶

Nafia Nezareti’nin Ticaret ile birlikte idaresi bir yıl kadar devam etmiştir. Ticaret Nezareti’nin Nafia Nezareti ile birlikte idaresinde güçlük çekildiğinden, Halil Paşa’nın da maden ve nafiaya dair bilgisi sebep gösterilerek 19 Haziran 1866 tarihinde Nafia Nezareti Ticaret Nezareti’nden yeniden ayrılmış ve Halil Paşa’nın idaresine verilmiştir. Ticaret ve Ziraat Nezareti Đbrahim Edhem Paşa’nın idaresinde kalırken nafia, maden, meabir ve ebniye işlerinin Nafia Nezareti’nin idaresine verilmesi uygun bulunmuştur. Buradan maden ve ebniye işlerinin de Nafia Nezareti’nde kaldığı anlaşılmaktadır.⁹⁷ Fakat aradan 3 gün geçmeden 22 Haziran 1866 tarihinde Đbrahim Edhem Paşa Tırhala’da meydana gelen huzursuzluklardan dolayı buraya tayin edilmiştir. Ticaret Nezareti yine Nafia Nezareti ile birleştirilmek suretiyle Halil Paşa’nın idaresine verilmiştir.⁹⁸ Ticaret Nezareti Halil Paşa’ya ek görev olarak verildiğinden nezaret maaşı hazineye bırakılmıştır.⁹⁹

Ticaret ve Nafia Nezareti’nin birleştirilip ayrılarak idare edilmeye çalışılması 1872 yılına kadar devam etmiştir. 1866 ile 1872 yılları arasındaki altı yıllık süreçte Nafia Nezareti dört kez Ticaret Nezareti ile birleştirilmiştir.¹⁰⁰

Temmuz 1863; BOA BEO A MKT MHM 268/39, 19 Muharrem 1280/6 Temmuz 1863; Tasvir-i

Efkâr, S. 106/1, 16 Muharrem 1280/3 Temmuz 1863, s. 27.

96 BOA Đ DH 534/37055, 17 Şevval 1281/15 Mart 1865, BOA A.MKT MHM 327/99, 24 Şevval 1281/22 Mart 1865 (Bkz. Ek: 1); Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 607; Tasvir-i Efkâr, S. 282/1, 22 Şevval 1281/20 Mart 1865, s. 37; Safvet Paşa’nın Paris sefaretine atanması hakkında bkz. Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, Đstanbul 2012, s. 261.

97 BOA Đ DH 550/38285, 5 Safer 1283/19 Haziran 1866; BOA BEO A MKT MHM 358/62, 5 Safer 1283/19 Haziran 1866; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV. s. 231. Halil Paşa Nafia Nazırı olurken 15.000 kuruş mazuliyet maaşına 15.000 kuruş daha zam yapılmıştır. BOA T 160/40, 14 Cemaziyelevvel 1283/24 Eylül 1866. Son Sadrazamlar adlı eserde Halil Paşa’nın boşta kaldığından ve mazuliyet maaşının az olduğundan dolayı Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti’nden ayrılarak kendisine verildiği ifade olunmuştur. Bkz. Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 608.

98 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV. s. 231; Tasvir-i Efkâr, S. 398/1, 8 Safer 1283/22 Haziran 1866, s. 42 ve Đnal, Son Sadrazamlar, C. I, s. 608; Kazasker Mehmed Halid, Sefinetü’l-Vüzera, (Yay. Đsmet Parmaksızoğlu), Đstanbul 1952, s. 82.

99 BOA Đ DH 551/38306, 10 Safer 1283/24 Haziran 1866 ve BOA BEO A MKT MHM 359/3, 11 Safer 1283/25 Haziran 1866; BOA T 160/40, 14 Cemaziyelevvel 1283/24 Eylül 1866.

100 BOA Đ DH 578/40239, 22 Rebiülevvel 1285/13 Temmuz 1868, BOA BEO A MKT MHM 430/61, 12 Ramazan 1285/27 Aralık 1868; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231, Đnal, Son

28

Nezaretin kuruluşundan itibaren bu döneme kadar elde edilen veriler değerlendirildiğinde Nafia Nezareti’nin sık sık diğer nezaretlerle birleşip ayrıldığı göze çarpmaktadır. Bu durum ya bir nazırın görev değişikliği nedeniyle yeni bir nazır atanması yerine alakalı bir nezaretle birleştirilmesinin tercih edilmesi, ya da nezaretin başında bulunan bir nazırın diğer nezaretin görev alanına giren konuda bilgili olması gibi sebepler gösterilerek açıklanabilir. Bunlardan başka kaynaklarda pek söz edilmeyen ekonomik durumun zorluğu da göz ardı edilmemelidir. Örneğin 1871 yılında Ticaret ve Nafia Nezareti’nin birleştirilmesiyle devlet malî açıdan 30.000 kuruş tasarruf etmiştir. Đki nezaret için ayrı ayrı verilen müsteşar, muhasebeci, kâtiplik gibi maaşlar bir nezaret personeline verilmeye başlanmıştır. Ticaret Nezareti Nafia Nezareti’ne bağlandığından Ticaret Nezareti’ndeki müsteşar ve muhasebeciler başka memuriyetlere atanmışlardır.101 Nafia Nezareti’nin 1848 ile 1872 yılları arasında geçirdiği süreç aşağıdaki tabloda da görülmektedir.

101 BOA ML MSF, Nr. 18303, s. 42-43.

29

Tablo 4: 1848-1872 Yılları Arasında Nafia Nezareti’nin Durumu

Nazırın Adı ^{Nezarete Geliş} Tarihi ^Nezraetten Ayrılış Tarihi Nezaretin Adı

Đsmail Paşa 1848 1849 Nafia Nezareti

Đsmail Paşa 15 Mart 1849 13 Haziran 1863 Ticaret ve Nafia Nezareti Đbrahim Edhem Paşa 13 Haziran 1863 15 Mart 1865 Nafia, Maarif ve Banka Nezareti Đbrahim Edhem Paşa 15 Mart 1865 19 Haziran 1866 Ticaret ve Nafia Nezareti Đbrahim Halil Paşa 19 Haziran 1866 22 Haziran 1866

Nafia Nezareti (Nafia, Maden, Maabir ve Ebniye Đdareleri Đle Birlikte)

Đbrahim Halil Paşa 22 Haziran 1866 Ticaret ve Nafia Nezareti Agaton Efendi102 6 Mart 1868 Mayıs 1868

Nafia Nezareti (Posta ve Telgraf Đle Birlikte)

Davud Paşa 27 Mayıs 1868 11 Temmuz 1868 ^{Nafia Nezareti (Orman, Maden,} Posta ve Telgraf Đle Birlikte) Safvet Paşa 11 Temmuz 1868 26 Ağustos 1869 Ticaret ve Nafia Nezareti Davud Paşa 26 Ağustos 1869 Haziran 1871 ^{Nafia Nezareti (Orman, Maden,} Posta ve Telgraf Đle Birlikte) Şirvanizade Rüşdü

Paşa103 18 Haziran 1871 2 Temmuz 1871 “ Đbrahim Edhem

Paşa104 2 Temmuz 1871 11 Eylül 1871 “ Đbrahim Edhem

Paşa105 11 Eylül 1871 Temmuz 1872 Ticaret ve Nafia Nezareti

Davud Paşa’nın Nafia Nazırlığı döneminde, 2 Şubat 1870 tarihinde Nafia Nezareti’nin teşkilat ve görevlerine dair bir nizamname yayınlanmıştır.¹⁰⁶ Bu

102 Agaton Efendi uzun yıllar Telgraf ve Posta Müdürlüğü görevini yürüttükten sonra, 6 Mart 1868’de Nafia Nezareti nazırlığına tayin olundu. Đlk defa hristiyanlardan Meclis-i Hassa girmeye hak kazanmış, ancak kısa süre sonra Paris’te vefat etmiştir. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, s. 231; Takvim-i Vekayi, Nr. 943, 12 Zilkade 1284/6 Mart 1868; Agaton Efendi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Đstanbul 2003, s. 8-9; Mehmet Ali Yıldırım, “Osmanlı’da Đlk Çağdaş Zirai Eğitim Kurumu: Ziraat Mektebi (1847-1851)”, OTAM, S. 24, Bahar 2008, s. 230. Agaton Efendi’nin Paris’te bulunduğu sırada sağlığı hakkında Osmanlı Devleti Paris’ten bilgi istemiştir. Bkz. BOA HR SFR 3, 139/3, 17 Nisan 1868 ve BO HR SFR 3, 139/6, 17 Nisan 1868. Agaton Efendi’nin defnedilmesi için masrafların ödenmesine dair karar hakkında bkz. BOA Đ HR 232/13688, 6 Rebiülevvel 1285/27 Haziran 1868.

103 1828 Amasya doğumlu olan Şirvanizade Rüşdü Paşa medrese eğitimi almıştır. Beyazıt Camii’nde hocalık yaptıktan sonra memuriyet görevine 1853’de Amasya Evkaf Müdürlüğü ile başlamıştır. Rüşdü Paşa, Şam valiliği, Evkaf Nazırlığı, Maliye Nazırlığı, Hazine-i Hassa Nazırlığı, Dâhiliye Nazırlıklarında bulunduktan sonra 18 Haziran 1871 tarihinde Nafia Nazırlığına atanmıştır. Bkz. Pakalın, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, C. II, s. 3-10; Mehmed Zeki Pakalın, Tanzimat Maliye

Nazırları, C. II, Đstanbul 1939, s. 104-150; Mehmed Zeki Pakalın, Maliye Teşkilatı Tarihi

(1442-1930), C. III, Ankara 1978, s. 285-318; Ali Rıza, Mehmed Galib, Onüçüncü Asr-ı Hicride Osmanlı

Devlet Ricali Ya Da Sonun Başlangıcı, (Haz. Turan M. Türkmenoğlu), Đstanbul 2002, s. 180; Ahmed Saib, Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatanının Đlk Yılları, (Haz. Adem Kara), Đstanbul 2006, s. 68; Đbnülemin Mahmud Kemal Đnal-Hüseyin Hüsameddin, Evkaf-ı Hümâyûn Nezâreti’nin Tarihçe-i

Teşkîlâtı ve Nuzzârın Terâcim-i Ahvâli, s. 129-131; Yaman, age, s. 14; Tektaş, age, s. 591-593. Rüşdü Paşa’nın Nafia Nezareti’ne atanmasına dair belge için bkz. BOA Đ DH 634/44079, 29 Şevval 1288/11 Ocak 1872.

104 Edhem Paşa’nın bu tarihte göreve gelmesine dair belge için bkz. BOA Đ DH 635/44133, 15 Rebiülahir 1288/4 Temmuz 1871.

105 Ticaret ve Nafia Nezareti’nin tekrar birleştirilmesine dair belge için bkz. BOA Đ DH 638/44353, 26 Cemaziyelahir 1288/12 Eylül 1871.

30

nizamname teşkilatın hangi birimlerden ibaret olduğunu belirten beş maddelik birinci bölüm ve bu birimlerin işleyişini ele alan on maddelik ikinci bölümden oluşmaktadır.

Bu nizamnameye göre Nafia Nezareti turuk ve meabir, demiryolu idareleri gibi bayındırlık işleri ile doğrudan alakalı birimlerin yanında maden, posta ve telgraf idarelerini de bünyesinde barındırmaktadır. Daha önce nezaretin görev alanları içerisinde yer alan ziraat ve çiftçiliğin geliştirilmesi, ormanların ıslahı, Đstanbul’un kaldırımları ve su sorununa çözüm aranılması gibi konuları içeren maddeler zaman içerisinde başka nezaretlere ya da Đstanbul Şehremaneti’ne bırakılmıştır.

Nezaret bünyesinde nazır, müsteşar, kalemleriyle birlikte bir mektupçu, muhasebeci, meabir, maden ve demiryolları işleri için fen muavini namıyla bir başmühendis ve bir de fabrikalar memuru görev alıyordu. Nezarete bağlı Meclis-i Nafia adıyla bir danışma meclisi vardı, başkanlığını müsteşar yürütüyordu. Üyeleri arasında turuk ve meabir, demiryolları, maden, posta ve telgraf müdürleri ile başmühendis ve fabrikalar memuru bulunurdu. Nezaretin idaresinde mühendis ve fen memurları yetiştirmek amacı ile Hendese-i Mülkiye Mektebi 1870 yılında kurulmuştur.

1.2.4. 1872 ile 1886 Yılları Arasında Nafia Nezareti

11 Eylül 1871 tarihinde Ticaret Nezareti ile birleştirilerek Edhem Paşa’nın idaresine verilen Nafia Nezareti, dokuz ay kadar bu şekilde idare edilmiştir.

17 Haziran 1872 tarihinde Nafia Nezareti’nin işlerinin çokluğu sebebiyle Ticaret Nezareti ile birlikte idaresi zorlaştığından Ticaret ile Nafia Nezareti bir kez daha ayrılmıştır. Nafia Nezareti Edhem Paşa’nın idaresinde kalmış, Ticaret Nezareti de Şura-yı Devlet azasından Mahmud Celaleddin Paşa’nın idaresine verilmiştir.¹⁰⁷ 1872’den 1886 yılına kadar ki 14 yıllık sürede 17 kişi Nafia Nezareti’nin başına getirilmiştir.

Bu süre içerisinde Nafia Nezareti’nin yapısında bazı değişiklikler meydana gelmiştir. Posta Đdaresi Nafia Nezareti’nden Dâhiliye Nezareti’ne bağlanmıştır. 1873 yılında madenlerin idaresi de Maliye Nezareti’ne bağlanmıştır.108 Nafia dairesindeki

106 Düstûr, I. Tertip, C. IV, Đstanbul 1299, s. 480-483; Nafia Nezaretinin Suret-i Teşkil ve Vezaifine

Dair Nizamname, (Osmanlıca-Fransızca), Agop Matasyon Basımevi, Đstanbul 1870.

107 BOA Đ DH 651/45295 10 Rebiülahir 1289/17 Haziran 1872;BOA BEO A MKT MHM 447/56, 19 Zilhicce 1289/17 Şubat 1873.

108 Bu tarihlerde Nafia Nezareti eski Darülfünun binasında bulunuyordu. Đtalyan Mimar Fosatti tarafından tasarlanan ve 1840'da yapımına başlanan bina, Fazıl Paşa’nın Maliye Nazırlığı sırasında

31

yeni düzenlemelere rağmen çalışan sayısı yetersiz kalmıştır. Nafia Nezareti’nin artan iş yüküne paralel olarak 1873 yılında “Tahrirat-ı Ecnebiye Kalemi, Muhasebe Kalemi ve bir de Evrak Odası” ihdas olunmuştur. Bu yeni oluşturulan dairelerdeki masrafları karşılamak için yıllık 322.000 kuruş bütçe ayrılmıştır.¹⁰⁹

Osmanlı Devleti’nde Sened-i Đttifak (1808) ile başlayan padişahın yetkilerinin kısıtlamanması Tanzimat ve Islahat Fermanları ile devam etmiştir. Tanzimat döneminde yetişen Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi aydınlar halkın yönetime katılması taraftarı idiler. 1865 yılında Namık Kemal’in de içinde bulunduğu 6 kişi tarafından gizli olarak Genç Osmanlılar Cemiyeti kurulmuş, ülkede meşruti bir idarenin kurulmasına taraftar olanların sayısı artmaya başlamıştır. Bu değişim sürecinde 30 Mayıs 1876 tarihinde Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın önderliğinde bir askerî darbe ile Sultan Abdülaziz tahttan indirilip, Kanun-ı Esasi ilan edilmiştir. I. Meşrutiyet’in ilanı ülkede anayasal düzen ve parlementer sisteme geçişi sağlamıştır.¹¹⁰

Osmanlı Devleti’nde meydana gelen bu siyasî olaylar esnasında Nafia Nezareti değişmelerden etkilenmemiş, 28 Şubat 1876 tarihinde göreve gelen Server Paşa¹¹¹, 17 Temmuz 1877 tarihine kadar nazırlık makamında kalmıştır. Server Paşa, Nafia nazırlığı görevini 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi sebebiyle Hariciye Nazırlığı’na atanmasıyla bırakmıştır. II. Abülhamid’in Meclis-i Mebusan’ı feshetmesiyle Nafia Nezareti’nin teşkilât yapısında bazı değişiklikler meydana gelmiştir.

tamamlanmıştı. Bina, Kırım Savaşı sırasında Fransız askerleri için hastahane, Kafkasya'dan göçüp gelenler için sığınak yeri olmuştu. Darülfünun ve Maliye Nezareti olarak da kullanılan bina Maliye Nezareti buradan ayrılınca Evkaf Nezareti’ne verilmişti. 1876 yılında bu binada Evkaf, Nafia, Ticaret ve Maarif Nezaretleri bulunuyordu. Bkz. Đhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi, C. I, Eskişehir 1995, s. 82.

109 BOA T 704/71, 2 Cemaziyelahir 1290/28 Temmuz 1873.

110 Cezmi Eraslan, Kenan Olgun, Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet ve Parlamento, Đstanbul 2006, s. 31-35.

111 Server Paşa, 1821 yılında Đstanbul’da doğmuştur. Memuriyete Harbiye Nezareti Kalemi’nde başladı. Girit Valiliği ve Đstanbul Şehreminliği görevlerinde bulundu. Bu sırada Đstanbul’un imar çalışmalarında bulundu. Daruşşafaka’nın kuruluşu, Đstanbul Tramvay Şebekesi’nin yapımında, ana caddelerin açılmasında aktif görev aldı. Mahmud Nedim Paşa’nın sadrazamlığı döneminde Hariciye Nazırlığı’na atandı. Paris Büyükelçiliği yaptıktan sonra 1875 tarihinde Nafia Nazırı oldu. Aynı yıl Şura-yı Devlet Reisliği’ne atandı. Meşrutiyet’in ilanı üzerine Ayan Meclisi üyeliğine, 17 Mart 1877’de bu meclisin başkanlığına atandı. 1877 Temmuzunda Hariciye Nazırlığı’na atandı ise de 1878 Mayıs’ında bu görevden alındı. Server Paşa, 1886’da vefat etmiştir. Güneş, Türk Parlamento Tarihi, C. II, s.77-78. Server Paşa’nın Đstanbul Şehreminliği görevi ile ilgili olarak bkz. Osman Nuri Ergin,

Đstanbul Şehreminleri, s. 108-155. Server Paşa Nafia Nazırlığı görevini sürdürürken 21 Ağustos 1875 tarihinde Balkanlarda meydana gelen olaylar sebebiyle Hersek’e tayin olunmuş ve hemen oraya gitmesi istenmiştir. 26 Ağustos’ta da iradesi çıkmıştır. Bkz. BOA Y EE 77/4, 20 Receb 1292/22 Ağustos 1875; BOA Đ DUĐT 138/6, 21 Receb 1292/23 Ağustos 1875; BOA Đ DH 706/49445, 25 Receb 1292/27 Ağustos 1875. Server Paşa bundan sonra bir kez daha Nafia Nazırı olmuştur. Bkz. BO Đ DUĐT 138/17, 3 Safer 1293/29 Şubat 1876.

32

II. Abdülhamid (1876-1909), Meclis-i Mebusan’ı feshettikten ve yönetimi tamamen devraldıktan sonra bürokratik anlamda bir takım düzenlemeler yapmıştır. II. Abdülhamid, bürokrasiyi siyasetten arındırmaya ve profosyenel bir hale getirerek etkinliğini artırmaya çalışmıştır. 1878 yılında bürokraside reform yaparak bir kamu hizmetleri komisyonu kurmuştur. Bu dönemde ele alınması gereken en önemli bürokratik reform nezaretleri kapsıyordu. II. Abdülhamid nezaretlere gönderdiği yazılarda reforma uygun olarak kendilerini yeniden yapılandırmalarını istemiştir. Nafia Nezareti’nin teşkilâtı da bundan etkilenerek yeniden şekillenmeye başlamıştır.¹¹²

14 Eylül 1879 tarihinde nazırlığa getirilen Hasan Fehmi Paşa113, 1880 yılında nezareti yeniden yapılandırmıştır. Hasan Fehmi Paşa 7 Ocak 1880 tarihinde başvekâlete sunduğu arz tezkiresinde hazırladığı nizamname hakkında bilgi vermiştir. Arz tezkiresinde Osmanlı Devleti’nde halen icra edilmekte olan ıslahat çabaları gereğince devlet dairelerinin yeniden düzenlenmesininin padişahın emri olduğu, Nafia Nezareti’nin de bu anlamda yeniden teşkilinin 19 Kasım 1879 tarihli irade-i seniyyeden kaynaklandığını ifade etmiştir. Otuzbir maddeden oluşan bir nizamname, hazırlanış sebeplerini ihtiva eden layihası ile birlikte 7 Ocak 1880 tarihinde padişahın

112 Kemal Karpat, Robert W. Zens, “I. Meşrutiyet Dönemi ve II. Abdülhamid’in Saltanatı (1876-1909)”, Çev. Nasuh Uslu, Türkler, C. 12, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 883.

113 Hasan Fehmi Paşa, 1836'da Batum'un Muradiye-i Ülya kasabasında dünyaya geldi. Hacı oğlu Şerif Molla'nm oğludur. Sıbyan mektebini bitirdikten sonra özel hocalardan Arapça ve Farsça öğrendi. Đstanbul'a geldi. Fransızca ve Hukuk dersleri aldı. Yabancı dil bilmesi nedeniyle 1858'de Bab-ı Âli Tercüme Odası'na mülazemetle dâhil oldu. Daha sonra Ticaret Mahkemesi Kâtipliği’ne geçti. Oradan Ticaret Mahkemesi Birinci Meclis Başkanlığı’na atandı. Daha sonra 3.000 kuruş maaşla Tophane-i Amire Müşirliği’nde görev almış, Meşrutiyetin ilanından sonra yapılan seçimlerde Đstanbul'dan mebus seçilmiştir. 1878'de Meclis-i Mebusan başkanlığına atandı. Meclis-i Mebusan kapatılınca Hazine-i Hassa Nazırlığı’na getirildi. Daha sonra 20.000 kuruş maaşla Nafia Nazırlığı ardından Adliye Nazırlığı yaptı. Nafia Nazırı iken kendisine vezirlik payesi verilmiş ve böylece paşa ünvanını almıştır. Hasan Fehmi Paşa, avukatlık yapmış, Hukuk Mektebi’nde Ticaret Hukuku, Devletler Hukuku okutmuştur. Devletler Hukuku dersinde okuttuğu konuları Telhis-i Hukuk adıyla yayımladı ise sonradan toplatılmıştır. Aydın, Selanik ve Halep valiliklerine atanan Hasan Fehmi Paşa, 1904 yılında Şûrâ-yı Devlet Mülkiye Dairesi üyeliğine getirildi. 1907'de 40.000 kuruş maaşla Şura-yı Devlet Başkanlığı’na atandı. Meşrutiyetin yeniden ilanından sonra Sait Paşa ve Kamil Paşa