Nezaretin Đlk Kuruluşunda Bağlanan Birimler

1.2.2.1. Meclis-i Ziraat’ın Nafia Meclisi’ne Dönüştürülmesi ve Nezarete Bağlanması

Ziraat Meclisi 13 Eylül 1838’de Hariciye Nezareti’ne bağlı olarak kurulmuştur. Meclisin adı bir süre sonra Umur-ı Nafia Meclisi olarak değiştirilmiş ve 1839 yılında Ticaret Nezareti’ne bağlanmıştır.71 1841 yılında Ticaret Nezareti’nin lağvedilmesi ile Nafia Meclisi eski adıyla Ziraat Meclisi de kaldırılmıştır. Ancak kısa bir süre sonra bu meclisin kurulması tekrar gündeme gelmiştir. Maliye Nezareti’nin isteğiyle ziraat ve ticareti yaygınlaştırıp üretimin artırılması, memleketin imarı, ithalat ve ihracata dair konularda inceleme ve araştırma yapmak üzere Maliye Nezareti’ne bağlı olarak 4

67 BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849; BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95.

68 BOA Đ DH 189/10576, 19 Rebiülahir 1265/14 Mart 1849; BOA BEO A DVN MHM 7/23, 29 Rebiülahir 1265/24 Mart 1849; BOA BEO A MKT 194/71, 8 Cemaziyelahir 1265/1 Mayıs 1849; BOA BEO A MKT MHM 12/56, 22 Cemaziyelahir 1265/15 Mayıs 1849; Akyıldız, Tanzimat

Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 143.

69 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, Đstanbul 1308, s. 831.

70 Abdullah Martal, “Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl)”, Osmanlı, C. III, Yeni Türkiye Yay. Ankara 1999, s. 279.

71 Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 1, s. 414-417; Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı

Sanayii ve Sanayileşme Politikası, s. 38-39; Mehmet Ali Yıldırım, “Osmanlı’da Đlk Çağdaş Zirai Eğitim Kurumu: Ziraat Mektebi (1847-1851)”, OTAM, S. 23, Bahar 2008, s. 224.

21

Şubat 1843 tarihinde Ziraat Meclisi yeniden kurulmuştur. Başkanlığına Đzmit kaymakamı Mustafa Efendi getirilmiştir. Meclise 7 üye, biri başkâtip olmak üzere 3 kâtip ve bir tercüman tayin edilmiştir. Meclis haftada iki gün toplanmakla birlikte olağanüstü olarak da bir araya gelebilecekti.⁷² Meclis, 8 Kasım 1845 tarihinde ele aldığı konuların ilişkisi sebebiyle Maliye Nezareti’nden alınarak Ticaret Nezareti’ne bağlanmıştır.⁷³ Kısa süre sonra 16 Ocak 1846 tarihinde Ziraat Nezareti’nin kurulması ile bu nezaretin içinde yer almıştır. Ziraat Nezareti’nin kısa ömrü sebebiyle Ziraat Meclisi 22 Nisan 1846 tarihinde yeniden Ticaret Nezareti’ne bağlanmıştır.74 Meclisin temel görevleri, zirai üretimin artırılması, dış ticaret dengesinin sağlanması, halkın gelir ve refah seviyesinin yükseltilmesi konularında araştırmalar yaparak önerilerde bulunmaktı. Devletin iktisadi konularla ilgili en yüksek danışma organı olarak düşünülen bu kuruluş, Tanzimat döneminin ekonomi politikalarının hazırlayıcısı olmuştur.75

1848 yılında Nafia Nezareti’nin kurulmasından sonra nezaret bünyesinde ele alınacak konuların ayrıntılı biçimde incelenip geliştirilmesine katkıda bulunmak amacıyla bir meclisin kurulmasına karar verilmiş böylece Ticaret Nezareti bünyesinde bulunan Ziraat Meclisi Nafia Nezareti’ne nakledilmiştir. Zira yeni bir meclis oluşturulması yeni tecrübeli üyeler ve yeni masraf demekti. Bu yüzden mevcut üyelerin bu yeni nezaretin çatısı altında çalışmalarını devam ettirmeleri daha münasip görülmüştür. Bu meclis, Nafia Nezareti bünyesine alındığından, adı Nafia Meclisi olarak değiştirilmiştir. Ancak Nafia Meclisi’nin yapacağı çalışmaların tek başına yeterli olamayacağı düşünüldüğünden meclis üyelerinin kazalara tayin edilen müdürler ile görüşerek arazi ve halkın durumu hakkında bilgi edinmesi tavsiye edilmiştir. Böylece halkın yeni yöntemler hakkında bilgilendirilerek tarım, sanayi ve zanaatın geliştirilmesi amaçlanmıştır.⁷⁶

72 Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 282-285; Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Tarım Politikası”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı Đmparatorluğu, Halil Đnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Ankara 2006, s. 481; Tevfik Güran, “Tarım Politikası (1839-1913)”,

Osmanlı, C. III, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 305. 73 BOA Đ MSM 23/600, 7 Zilkade 1261/7 Kasım 1845.

74 Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 282-285; Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Tarım Politikası”, s. 481.

75 Tevfik Güran, “Zirai Politika ve Ziraatte Gelişmeler 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1992, s. 218-219; Erdoğan Öner, Osmanlı Đmparatorluğu ve Cumhuriyet

Döneminde Malî Đdare, Ankara 2001, s. 244-245.

76 BOA BEO A MKT 156/59, 27 Zilkade 1264/25 Ekim 1848; BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849; BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95.

22

1.2.2.2. Ebniye Đdaresinin Nafia Nezareti’ne Bağlanması

XV. ile XIX. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti’nde padişah veya saray mensupları tarafından yaptırılan binalar ve her türlü inşaat ve tamiratın projelendirilmesi, keşif bedellerinin tespiti ve bu inşaatların yürütülmesi Hassa Mimarlar Ocağı⁷⁷ ile bu ocağa bağlı mimarlar tarafından yapılıyordu. Bu işler Hassa Mimarlar Ocağı’ndan başka Şehreminininde görev alanının içinde yer alıyordu.⁷⁸

II. Mahmud 1831 yılında devlet teşkilatını düzenlerken Şehreminliği⁷⁹ Mimarbaşılık ile birleştirmiştir. Ayrıca bu birleşme ile imar ve inşa faaliyetlerinin daha düzenli yürütülmesi için 4 Kasım 1831 tarihinde Ebniye-i Hassa Müdüriyeti kurulmuştur. Bu müdüriyet bazı imar çalışmalarında rolü olmasına rağmen, bütün ülkeyi içine alan imar faaliyetlerinin yürütülebilmesi için daha büyük ve kapsamlı bir kuruma ihtiyaç vardı. Đnşası ve tamiri yapılan binaların keşfinin yapılmasını, kontrolünün takibini yürütecek sistemli bir kurum olmadığından çoğu zaman işlemler yarım kalıyor ve takibi zorlaşıyordu.⁸⁰

Đmar faaliyetlerinin sistemli bir şekilde yürütülebilmesi için kapsamlı ve organize bir kuruma olan ihtiyaç sebebiyle 1848 yılında Nafia Nezareti kurulmuştur. Binaların keşif, inşa ve tamir işleri Nafia Nezareti ile Nafia Meclisi’nin sorumluluğuna verilmiştir. Nezaretin kurulması ile Ebniye müdürü, mimarları ve memurları Nafia Nezareti idaresinde olacağından Ebniye-i Hassa Müdüriyeti, Ebniye Muavinliğine dönüştürülerek nezarete bağlanmıştır. Vakıflara ait binaların keşif ve

77 Bu dönemde Mimarbaşının görevi bir nevi Nafia Nazırlığına denk düşüyordu. Hassa Mimarlar Ocağı ve bu ocakta çalışan mimarların faaliyetleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s. 157-202; A. Şevki Duymaz, II. Abdülhamid Dönemi

Đmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), (Basılmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi SBE, Isparta 2003; Abdulkadir Dündar, “XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları”, A.Ü.Đ.F.D, C. 43, 2002, S. 1, s. 231-262; Erhan Afyoncu, “XVI. Yüzyılda Hassa Mimarları”, Prof.Dr. Đsmail Aka

Armağanı, Đzmir 1999, s. 207-216; Fatma Afyoncu, XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı, Ankara 2001; Selman Can, Osmanlı Mimarlık Teşkilatının XIX. Yüzyıldaki Değişim Süreci ve Eserleri Đle

Mimar Seyyid Abdülhalim Efendi, (Basılmamış Doktora Tezi), Đ.Ü.S.B.E., Đstanbul 2002; Fatma Afyoncu, “XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı”, Türkler, C. 12, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 103-110.

78 Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C. II, s. 927-933; Abdurrahman Vefik Sayın, Tekâlif Kavaidi

(Osmanlı Vergi Sistemi), Ankara 1999, s. 171.

79 Şehreminliği ve şehreminler hakkında detaylı bilgi için bkz. Osman Nuri Ergin, Đstanbul

Şehreminleri (Büyükşehir Belediye Başkanları) 1855-1928, (Haz. Ahmed Nezih Galitekin), Đstanbul 2007.

80 Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s. 157-202; Đlhan Tekeli, “19. Yüzyılda Đstanbul Metropol Alanının Dönüşümü”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı Đmparatorluğu, Ankara 2006, s. 364.

23

diğer işleri de Nafia Nezareti’nin sorumluluğuna bırakılmıştır.81 Ebniye Müdüriyeti’ne bağlı olan Ebniye Meclisi de nezaret bünyesine aktarılmış ve nezaretin kuruluş teşkilatına dair nizamname hazırlanmıştır. Nizamnameye göre merkez ve taşrada inşa olunacak binaların durumu öncelikle Bab-ı Âli’den Nafia Nezareti’ne havale edildikten sonra nezaret de ebniye meclisine bilgi verecek, meclisce görevlendirilecek usta ve kalfalar tarafından keşfi yapılacaktır. Keşif evrakları Nafia Meclisi’ne gönderildikten sonra nazırın kararı ve sadrazamın oluru alındıktan sonra nezarete bilgi verilecektir. Keşif sırasında dikkat edilmesi gereken önemli hususlar arasında, kullanılan malzemenin yeterli olup olmadığı ve değerinin üstünde fiyat verilip verilmediği sayılabilir. Bu durum, devlet ve millet menfaatlerinin titizlikle korunduğunu göstermektedir. Bu konuda tamir işlemleri için de aynı yol izlenecektir. Bunların yanında binanın yapımında dikkat edilmesi gereken diğer bir husus uygun mevsimin tespit edilip buna göre hareket edilmesi idi. Devlet binaları yapımında öncelikle Nafia Nezareti’ne bilgi verilecek, nezaretin ancak inşaat izni alındıktan sonra inşaata başlanabilecektir.⁸²

Ana yollar üzerindeki köprülerin tamir masrafı Nafia Hazinesi’nden karşılanacaktır. Bağlantı yolları üzerinde olan köprülerin tamir masrafları ise vakıflarca ya da hayırsever kişiler aracılığı ile karşılanması öngörülürdü. Bunların dışındaki durumlarda bu köprülerin masrafları da taşra meclislerinin bilgilendirmesi doğrultusunda Nafia Hazinesi’nce üstlenilecektir. Taşra meclisleri tarafından tamirine karar verilen köprüler için öncelikle nezarete başvurulacak, Ebniye ve Nafia Meclislerinde konu görüşüldükten sonra karar mazbatası padişahın onayına sunulacaktır. Keşif memurlarının kanuna aykırı hareketlerinin Ebniye ve Nafia Meclisleri’nin çözüm yolları araması gerektiği nizamnamede belirtilmiştir. Đnşaat işlerinde yeteri oranda mimar ve kalfa bulunamadığından zaman zaman gayr-i müslimlere müracaat ediliyordu. Bu eksikliğin giderilmesi için bilgili eleman yetiştirilmesi işi nezaretin sorumluğuna verilmiştir.83

81 Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 142; BOA MVL 66/23, 16.Cemaziyelahir 1265.

82 BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849; BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95.

83 BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95; BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849; Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 143; Sarkis Karakoç, age, C. I, s. 226. Her ne kadar Ebniye Đdaresi’ne sivil mimarlar yetiştirilmesi için okul açma görevi verilmiş ve bu yönde çalışmalar yapılmış ise de bu çabalar başarıya ulaşamamıştır. Bkz. A.

24

Nafia ve Ebniye Meclisleri, halkın yararına olan bu gibi konulara dair layihalar hazırlayıp Bab-ı Âli’ye takdim etmek yetkisine sahipti. Bu anlamda 10 Ocak 1849 tarihinde Ebniye Nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu nizamname 1863 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti ile birleşmesinden sonra Ebniye Đdaresi de bu nezarete bağlanmıştır. 4 Şubat 1851 tarihinde Ebniye Meclisi’ndeki yolsuzluklar nedeniyle kurumun bir düzene kavuşturulması için bir komisyon oluşturulmuştur.84 Ebniye Đdaresi, 1863 yılında çeşitli dairelere ayrılarak yeniden Nafia Nezareti’ne bağlanmıştır.85 1865 yılında ise belediye teşkilatında yapılan düzenleme ile Ebniye Đdaresi Şehremaneti’ne bırakılmıştır.⁸⁶

Hassa Mimarlar Ocağı’nın kapatılması ve Ebniye Đdaresi’nin Nafia Nezareti’ne bağlanması ile devam eden süreç, inşaat ve tamiratların belirli bir düzen içerisinde sürdürülmesini, inşaat hizmetlerinin tek elde toplanmasını sağlamıştır. Böylece inşaat hizmetlerinde belirli ayrımlara gidilerek yol, köprü, liman inşası Nafia Nezareti’nin sorumluluğuna devredilmiştir. Đstanbul’da bina işleri Şehremaneti’nde kalmış, taşrada ise vilayetler kamu binaları, şehiriçi ulaşım ve düzenden sorumlu tutulmuşlardır.87

1.2.2.3. Su Nezareti Meclisi’nin Nafia Nezareti’ne Bağlanması

Daha önceleri bendlerin tamir ve inşası bazı vergilerden muafiyeti koşuluyla kaza ve köy halkına devredilmiştir. Ancak su yollarının88 önemi sebebiyle Kanuni döneminde bir Suyolu Nazırlığı kurulmuştur.89 Su yollarının kaza ve köy halkının bakımına tahsisi ayrıcalığına Tanzimatla birlikte son verilip, inşa ve tamir işlerinin gideri Evkaf-ı Hümayûn Hazinesi’nden karşılanmak üzere işçilere verilmiştir. Fakat zamanla su yolları ve bendlerinin temizlenmesi işi aksayınca Đstanbul’da su sıkıntısı yaşanmaya başlanmıştır. Ayrıca şebekeye lağımların karışması sebebiyle halkın sağlığının da tehlike altına gireceği endişesinden dolayı Đstanbul’un bu işinin, daha düzenli bir şekilde yapılabilmesi için Nafia Nezareti’ne aktarılmasına karar

Sinan Güler, “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Mimarının Toplumsal Konumu”, Papers of VIIIth

Đnternational Congress on the Economic and Social History of Turkey, Morrisville, 2006, s. 63. 84 BOA BEO A AMD 29/90, 2 Rebiülahir 1267/4 Şubat 1851.

85 BOA Đ MMS 27/1172, 5 Muharrem 1280/22 Haziran 1863.

86 BO T NF MKT 81/30, 11 Safer 1285/3 Haziran 1868; Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C. II, s. 963-967.

87 Oya Şenyurt, Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, Đstanbul 2011, s. 37-47. 88 Đstanbul’daki su yapıları hakkında bilgi edinmek için bkz. Kâzım Çeçen, Đstanbul’da Osmanlı

Devrindeki Su Tesisleri, Đstanbul 1984.

89 Abdullah Martal, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Đmparatorluğunda Su-Yolculuk”, Belleten, C. LII, S. 205, 1988, s. 1585-1639.

25

verilmiştir. Böylece Su Nezareti ve Su Meclisi’nin Nafia Nezareti idaresi altına verilmesi uygun bulunmuştur.⁹⁰ Đstanbul’daki su yollarının çoğu vakıflar dâhilinde olduğundan Su Nazırının maaşı ve su yollarının tamiri Evkaf-ı Hümayûn Hazinesi’nden karşılanıyordu. Bir süre sonra Su Nezareti’nin Nafia Nezareti’ne bağlılığına gerek olmadığı düşüncesi ile sonradan Evkaf-ı Hümayûn Hazinesi’ne nakledilmesine karar verilmiştir.⁹¹

1.2.3. Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti’nden Ayrılması ve Yeniden Birleşmesi