Nafia Đdaresi

Nafia Nezareti ilk kurulduğunda karayolları ve demiryolları inşası ile ilgilenecek hususî idareler oluşturulmuş ise de liman, rıhtım, dok⁵⁰³ ve antrepolar⁵⁰⁴ inşasına, bataklıkların kurutulmasına dair bayındırlık işlerinin yapılması, fabrikalar ve buharlı makinelerin tesisine ruhsat verilmesi, bunların denetlenmesi ile ilgilenecek bir

503 Gemilerin yükünün boşaltıldığı veya onarıldığı, üstü örtülü havuza denir. 504 Gümrüklere gelen ticari eşyanın konulduğu, korunduğu yere verilen addır.

124

daire 1897 yılına kadar oluşturulamamıştır. Elli yıllık bir bayındırlık tecrübesi olan ülkede bu işlerle ilgilenecek ayrı bir kurumun oluşturulmamasının sebebi devletin daha çok demiryolu ve karayolu ile ilgilenmesinden, imtiyaz sahiplerinin de demiryollarına ilgi duymasından kaynaklandığını ifade edebiliriz. Ancak Osmanlı Devleti’nde yabancı yatırımcılar, demiryollarının yanında liman, rıhtım inşası, çeşitli fabrikaların tesisi⁵⁰⁵ gibi yatırım alanları ile de ilgilenmeye başladıklarından bu alanda imtiyazlar verilmiştir. 1897 yılına kadar bu işlerle daha çok Fen Müşavirliği ilgilenmiştir. Müşavirlikteki memur ve mühendisler kendi alanlarına girmeyen bu konularda yetersiz kalmakta idiler. Bu işler daha çok imtiyazla yapıldığından, yetersizliklerden meydana gelen sorunlardan çoğunlukla yabancı imtiyaz sahipleri şikâyetçi olmakta idiler. Fen Müşavirliği’nin asıl görevi inşaatları incelemek ve görüşlerini bildirmekti. Demiryolları ve karayollarının yanında bu sayılan işlerle de ilgilenecek özel bir idarenin tesisine ihtiyaç duyulmuştur. 13 Mart 1897 tarihli irade ile Nafia Đdaresi teşkil olunmuş, müdürlüğüne de Nafia Meclisi Başkâtibi HaydarBey tayin edilmiştir. Nafia Đdaresi’ne Heyet-i Fenniye’den muavin tayini de uygun bulunmuştur. Nafia müdürüne başlangıç olarak 3.500 kuruş maaş verilmesi, kâtip ve odacılar için de bütçeye aylık 1.635 kuruş ödenek ayrılması kararlaştırılmıştır.⁵⁰⁶

Nafia Đdaresi’nin teşkili ile Heyet-i Fenniye’nin işleri azalmıştır. Heyet-i Fenniye kalemi mukayyidi Tahsin Efendi, mübeyyiz Şefik ve Đhya Beylerin aynı maaşları ile, Tercüme Kalemi halifelerinden Ayoni Efendi’nin 100 kuruş maaşla 28 Mart 1897 tarihinde Nafia Đdaresi kalemine nakilleri uygun bulunmuştur.507 Nafia Đdaresi’nin kurulmasından sonra su işleri alanında çalışmalar yoğunluk kazanmış, vilayetlerde bu idareye bağlı Umur-ı Miyahiye idareleri kurulmaya başlanmıştır. Konya, ardından Aydın, Selanik ve Bağdat gibi büyük vilayetlerde kurulan Umur-ı Miyahiye idareleri daha küçük şehirlere de yaygınlaştırılmıştır. 30 Ekim 1916 tarihinde Eskişehir’de Umur-ı Miyahiye Đdaresi kurulmuş, bu idarenin eşyaları için 7.000 kuruşluk havale mahalline gönderilmiştir.508

Nafia Nezareti’nin 1914 yılındaki teşkilat kanununda Umur-ı Nafia Müdüriyet-i Umumîsi’ne dönüştürülen idare, arazinin sulanması, kanalların açılması, nehir ve

505 Bu dönemde Osmanlı Devleti’nde açılan fabrikalar ve faaliyetleri için bkz. Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 28, S. 46, Ankara 2009, s. 61-68.

506 BOA Đ TNF 5/1314-L02, 9 Şevval 1314/13 Mart 1897. 507 BOA BEO 927/69494, 24 Şevval 1314/28 Mart 1897. 508 BOA T 1443/4, 3 Muharrem 1335/30 Ekim 1916.

125

göllerde ulaşım, elektrik elde edilmesi gibi Turuk ve Meabir Đdaresi ile Demiryolları Đdaresi’nin görev alanları dışında kalan devlet tarafından ya da imtiyaz suretiyle yapılacak bütün bayındırlık işlerinin idare ve işletme işlemlerinin teftişi, mukavele, harita ve evrak-ı fenniyenin hazırlanmasıyla sorumluydu. Nafia müdürü aynı zamanda Nafia Meclisi’nin de üyesi idi.⁵⁰⁹

Hangi işlere öncelik verileceği, ne kadar masraf gerektirdiği hususunu nezarete bildirmek idarenin görevleri arasındaydı. Đnşaat işleri için imtiyaz talebinde bulunanlar nezarete başvurduğunda istekleri incelemek, kendisine danışılan konularda rapor hazırlamak, devlet ya da şirketlere ait nafia işletmelerinin hâsılat ve tarifelerini tetkik ettirmek, nafia müesseseleri ile ilgili istatistikleri hazırlamak idarenin görevleri arasında sayılırdı.⁵¹⁰

Tablo 32: 1911-1912 Yılında Nafia Đdaresi’nde Çalışan Memurlar511

Frankya Efendi Müdür Lambiridis

Efendi ^{Müdür Muavini} Refik Bey Mühendis Feyzi Bey Mühendis Reşit Bey Mümeyyiz Fahri Bey Mümeyyiz Haydar Bey Kâtip

Arif Bey Kâtip Fuad Bey Kâtip Tevfik Bey Kâtip Faik Bey Kâtip Cemil Bey Kâtip Subhi Bey Kâtip Mümtaz Bey Kâtip

Mazhar Bey Kâğıthane Menbaları Mukayyidi

Nezaretin 1914 yılındaki teşkilatında idarenin adı, Umur-ı Nafia Müdüriyet-i Umumîsi olarak değiştirilmiş, Heyet-i Tahririye, Heyet-i Fenniye, Heyet-i Hesabiye ve Heyet-i Teftişiye olmak üzere dört birime ayrılmıştır.

509 BOA Đ MMS 189/1332ZA-30, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914; BOA MV 237/29, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914; BOA T 3128/11, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914; Düstûr, 2. Tertip, C.VI, s. 1342-1350.

510 BOA Đ MMS 189/1332ZA-30, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914; BOA MV 237/29, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914.

126 2.3.4. Mekteb-i Hendese-i Mülkiye

Ordunun teknik eleman ihtiyacının karşılanması için III. Mustafa (ö. 1774) zamanında açılmış olan Mühendishane-i Hümayûn, III. Selim zamanında Mühendishane-i Sultani (Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayûn ve Mühendishane-i Berrî-i Hümayûn isimlerini almıştır. Bu okullardan mezun olan öğrenciler aynı zamanda kamu kuruluşlarının teknik eleman ihtiyacını da karşılamıştır.⁵¹² Zamanla devletin teknik personel ihtiyacının artmasıyla bu okullar talebi yeterince karşılayamaz duruma gelmişlerdir. Meclis-i Meabir’in 1861 yılında hazırlamış olduğu Yol Nizamnamesi’nde köprü ve kaldırım fenlerini öğretmek üzere bir mektep teşkili gerektiğinden bahsedilirken513, Nafia Nazırı Edhem Paşa’nın 6 Nisan 1865 tarihinde Sadarete gönderdiği yazıda Osmanlı Devleti’nde birçok yolun yapımına başlanıldığından, bu yolların fenne uygun olarak inşa edilebilmesi için mühendislere ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Mühendis Mektebinin açılması için bir komisyon oluşturulmuş, komisyon tarafından hazırlanan layiha Meclis-i Meabir’e sunulmuştur.⁵¹⁴ 31 Aralık 1866 tarihinde Mekteb-i Hendese-i Mülkiye adında ilk sivil uzmanlık okulu açılmasına dair irade çıkmıştır. Oluşturulan komisyon da okulun açılması için 156.000 kuruş gibi cüzi bir masraf gerektiğini belirtmiştir. Okulda çalışacak hocalar da Nafia Nezareti tarafından seçilecekti.⁵¹⁵

Đlk sivil mühendislik mektebi için öğretmenler tayin edilmiş, Maliye Hazinesi içerisinde Şehzade Camii bitişiğinde bir yer tahsis edilmiş, buranın tamiri için 7.998 kuruş harcanmıştır.⁵¹⁶ Hesap, cebir ve mühendislik öğretmenliğine Umum Đdadi hocalarından Binbaşı Ahmed Efendi, kozmoğrafya ve makine öğretmenliğine Bahriye miralaylarından Said Bey, hikmet-i tabiiyye (fizik), kimya ve maden öğretmenliğine Topçu Mektebi Binbaşılarından Madenci Ahmed Efendi, hendese-i resmiye, manzara ve gölgeler, fen mimarı ve inşaat öğretmenliğine Topçu Mektebi Kaymakamlarından

512 Mühendishane-i Berrî-i Hümayun’un kuruluşu için ayrıca bkz. Necdet Hayta, Uğur Ünal, “Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn’un Kuruluşu ve Đlk Yılları (1795-1807)”, 60. Yılında Đlim ve Fikir

Adamı Pfof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan, (Yay. Haz. E. Semih Yalçın), Ankara 2003, s. 388-395; M. Emin Yolalıcı, “XIX. Yüzyıl ve Sonrası Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları”, Osmanlı, (C. V., Ed. Güler Eren), Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 283.

513 BOA Đ MMS 24/1021, 7 Cemaziyelevvel 1278/10 Kasım 1861/10 Kasım 1861 (Memalik-i Mahruse Yollarının Tanzimi Hakkında Nizamname Layihası (15. Madde).

514 BOA MVL 871/16, 10 Zilkade 1281/6 Nisan 1865; Komisyonun hazırlamış olduğu rapor için bkz. BOA ŞD 2391/18, 11 Şevval 1281/9 Mart 1865.

515 BOA Đ MMS 33/1364, 24 Şaban 1283/1 Mart 1867; BOA BEO AYN d. Nr. 995, s. 70.

516 BOA Đ MVL 573/25732, 15 Muharrem 1284; BOA BEO A MKT MHM 382/99, 22 Muharrem 1284/6 Mayıs 1867; BOA MVL 881/49, 25 Rebiülahir 1284/26 Ağustos 1867; BOA MVL 881/77, 24 Cemaziyelevvel 1284/23 Eylül 1867.

127

Nuri Bey, ilm-i adabiye-i maden ve imal-i maden öğretmenliğine Meclis-i Maden azasından Binbaşı Kadri Bey, ilm-i nebatat ve ormancılık fenni için Marko Efendi, resim öğretmenliğine Topçu Mektebi ressamlarından Mustafa Efendi, Fransızca öğretmenliğine Ticaret Mahkemesi Meclis Mütercimi Stefan Efendi atanmıştır.⁵¹⁷ Bu okula alınacak öğrencilerin kayıt işlemlerinin Derviş Paşa’nın gözetiminde yapılması kararlaştırılmıştır.⁵¹⁸

Bu okulun açılıp açılmadığı konusunda çeşitli kaynaklarda farklı bilgiler olsa da⁵¹⁹ 1870 Nafia Nezareti Nizamnamesi’nde Nafia Nezareti’ne bağlı olarak nezaretin ihtiyaç duyduğu teknik personelin yetiştirilmesi amacıyla bir Hendese-i Mülkiye Mektebi’nin kurulması kararlaştırılmıştır. Mühendislerin tahsillerine katkı sağlamak amacıyla mektepte bir de kütüphane açılması kararlaştırılmış, tedarik olunacak araç-gereçlerin burada korunacağı ifade olunmuştur. Bu okulun sorumluluğu, öğrencilerin diplomalarının verilmesi görevlerinin de Nafia Nazırı’na ait olacağı beyan edilmiştir. Nizamnamede öngörüldüğü şekilde daha önce açılan bu Mülkiye Mühendis Mektebi ilk başlarda Maarif Nezareti’ne bağlı olarak kurulmuştur. Buraya kabul edilen öğrenciler idadi düzeyinde eğitim alanlar arasından seçilmişlerdir. Nafia Nezareti’nin yer sıkıntısı nedeniyle de yirmi kadar öğrencisinin Darülfünun’da bir yere yerleştirilmesi uygun görülmüştür. Maarif Nezareti’ne bağlı olan bu geçici mühendislik mektebinde istenilen düzeyde öğrenci yetiştirilemeyeceği anlaşılmış, Nafia Nezareti’nin bulunduğu yerde ayrı bir derslik inşa edilmiş ve okul 1871 yılı başında Nafia Nezareti’ne bağlanmıştır. Okula 700 kuruş maaşla bir hendese hocası tayin olunmuş, 500 kuruş da çeşitli masraflar için ayrılmıştır.520 Meclis-i Nafia’da yapılan görüşmede mektebin iki yıllık masrafının 300.000 kuruş olacağı tahmin edilmiştir. Bu masrafın da çeşitli kitap, keşif dersleri için gerekli araç-gereçler gibi gider kalemleri belirlenmiştir.⁵²¹

Aynı zamanda Mekteb-i Fünun-ı Harbiye’de mülkiye mühendisliği için bir sınıf açılarak buraya fen dersleri için hocalar tayin olunmuş, 22 Ekim 1871 tarihinde iki ayrı okulda öğrenci yetiştirilmesine gerek olmadığı kanaatine varılmıştır. Böylece

517 BOA Đ MMS 33/1364, 24 Şaban 1283/1 Mart 1867. 518 BOA BEO AYN d. Nr. 955, s. 42.

519 Bazı kaynaklarda okulun ilk kuruluş tarihi 1884 yılı verilmiştir. Ancak belgeler incelendiğinde 1866 yılında okulun açıldığı anlaşılmaktadır. Çağatay Uluçay, Enver Kartekin, Yüksek Mühendis Okulu:

Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi, Đstanbul 1958, s. 131.

520 BOA T 703/70, 29 Zilhicce 1287/22 Mart 1871; BOA T 703/65, 30 Zilhicce 1287/23 Mart 1871; BOA ML MSF, Nr. 18303, s. 61.

128

Harbiye’deki mülkiye mühendisliği sınıfı haliyle bırakılarak Nafia Nezareti bünyesindeki mühendislik okulunun kapatılmasına karar verilmiştir. Mekteb-i Harbiye’de açılmış olan bu sınıfta yetişmiş ne kadar öğrenci var ise bunların Nafia Nezareti’nde istihdam edilmeleri istenmiştir.⁵²²

Mekteb-i Fünun-ı Harbiye’de açılan tek bir sınıfta ihtiyacı karşılayacak sayıda ve nitelikte mühendis yetiştirilemediğinden 26 Şubat 1873 tarihinde karayolu ve demiryollarının inşasında çalıştırılacak olan mühendislerin eğitimi için bir Hendese-i Mülkiye Mektebi açılması kararlaştırılmış, buradan yetişenlerin tamamının Nafia Nezareti’ne istihdamı uygun bulunmuştur. Bu mektebin açılması için gerekli masrafları, alınacak öğrencilerin haiz olacakları şartları ve sayılarını belirleyecek bir komisyon kurulmuştur.⁵²³ Komisyon Nafia Nazırı Edhem Paşa, Maarif Müsteşarı Salih Paşa, Nafia Meclisi azası Mösyö Riter, Mekteb-i Sultanî müdürü ve dönemin Şura-yı Devlet Başkan yardımcısından oluşmaktaydı. Bu komisyon çalışmalarını 18 Nisan 1874 tarihinde tamamlamıştır.⁵²⁴ Okulun, Galatasaray Sultanîsi’nde faaliyete geçen Darulfünun-ı Sultanisi’nde açılmasına karar verilmiştir. Buraya on iki ile on beş arasında öğrenci alınacak, sınavlar Nafia Nezareti tarafından gönderilecek mühendisler tarafından yapılacaktı. Üç aylık dönemler halinde Nafia Nezareti tarafından gönderilecek müfettişler okulu teftiş edeceklerdi.⁵²⁵ Böylece dört yıllık Turuk ve Meabir Mektebi ile iki yıllık Kondüktör Mektebi açılmıştır. Turuk ve Meabir Mektebi’nde dört yıllık eğimden sonra yetişecek olan mühendisler Nafia Nezareti’nde çalıştırılacaklardı. Bu okul 1881 yılında kapatılmıştır.526

Galatasaray Sultanîsi’ne giden öğrencilerin daha çok gayr-i müslimlerden oluştuğunu gözlemleyen devlet adamları tamamen Türklerin yetişeceği bir mühendis mektebinin açılmasını gerekli görürler. Nafia Nezareti’nde ve vilayetlerde çalışan mühendisler çoğunlukla yabancılardan oluşuyordu. Avrupa’dan getirtilen

522BOA ML MSF, Nr. 18303, s. 61.

523BOA T 703/80, 28 Rebiülahir 1288/17 Temmuz 1871; BOA BEO A MKT MHM 448/53, 28 Zilhicce 1289/26 Şubat 1873.

524 BOA MF MKT 16/30, 5 Zilikade 1290/25 Aralık 1873 ve BOA Đ DH 682/47568, 1 Rebiülevvel 1291/18 Nisan 1874.

525 BOA Đ DH 682/47568, 01 Rebiülevvel 1291/18 Nisan 1874; BOA T 3131/12.

526 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, Đstanbul 1977, s. 700, Đsa Halis, Tanzimat Dönemi

129

mühendislerin bir kısmı ise Türkçe bilmedikleri için uyum sağlayamamış,bir kısmı da işinde tecrübeli olmadığından istenilen verim alınamamıştır.⁵²⁷

Bu olumsuzluklar üzerine yeniden bir mühendislik mektebinin açılması çalışmalarına başlanmıştır. Yeni açılacak olan okula gayr-i müslimlerin girmesinin engellenmesi için Mühendishane-i Berrî-i Hümayûn’a bağlı olarak açılması kararlaştırılmıştır. Tophane-i Âmire Müşirriyeti tarafından 19 madde olarak hazırlanan nizamname 18 Ocak 1884 tarihinde Şura-yı Devlet Tanzimat Dairesi’nde yapılan görüşmeler neticesinde kabul edilmiş ve 19 Haziran 1884 tarihinde de yayımlanmıştır.⁵²⁸ Bu nizamname ile okula alınacak öğrencilerin nitelikleri, kabul şartları, alacakları dersler, sınavları, görev alacakları yerler gibi hususları belirlenmiştir.⁵²⁹ 2 Eylül 1884 tarihinde açılmasına yönelik iradesi çıkan⁵³⁰ okulun 9 Kasım 1884 tarihinde resmen açılışı yapılmıştır.⁵³¹ Bu okul için Halıcıoğlu’ndaki mühendishanenin arka tarafında ayrı bir bina inşa edilmiştir.⁵³²

Bu okul dört yıl eğitim verecek, 100 öğrenci kapasiteli ve yatılı olacaktı. Okula kabul edilecek öğrenciler 18 yaşından küçük, 25 yaşından büyük olmayacaktı. Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Sultanî ve Darüşşafaka’dan mezun olanlar herhangi bir sınava tabi tutulmadan; askerî ve sivil rüşdiyelerden ve eğitim düzeyleri bu okullara denk öğretim kurumlarından mezun olanlar ise yapılacak sınav ile alınacaklardı.533

Her yıl sonunda yapılacak sınav neticesinde bu öğrenciler bir üst sınıfa geçebileceklerdi. Ayrıca öğrenciler sene sonu sınavları haricinde her 3 ayda bir sınava tabi tutulacaklardı. Sene sonu sınavı ile mezuniyet sınavına Tophane-i Amire Müşirriyeti ile Nafia Nezareti’nden görevlendirilen mümeyyizler de katılacaklardı. Öğrencilerin yiyecek ve giyecek masrafları devlet tarafından karşılandığı gibi kendilerine belirli bir maaş da bağlanmıştır. Birinci sınıf öğrencileri 30, ikinci sınıf öğrencileri 63,5, üçüncü sınıf öğrencileri 80 ve dördüncü sınıf öğrencileri 208 kuruş

527 Örneğin 1885 yılında Fransa’dan bir su mühendisi getirilmesi için birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bu mühendise ödenecek maaş ise yıllık 30.000 franktı. BOA ŞD 500/16, 23 Safer 1303/1 Aralık 1885.

528 Düstûr, I. Tertip, Zeyl, C. IV, Đstanbul 1300, s. 134.

529 Nizamname maddeleri için ayrıca bkz. BOA ŞD 617/19, 24 Rebiülevvel 1301/23 Ocak 1884; BOA Đ MMS 78/3418, 25 Şaban 1301/20 Haziran 1884.

530 BOA Đ DH 927/73481, 12 Zilkade 1301/3 Eylül 1884.

531 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. 3-4, s. 1151-1154. Ayrıca bkz. Aydın Talay, Eserleri ve

Hizmetleriyle Sultan II. Abdülhamid, Đstanbul 2007, s. 217-218. 532 Çağatay Uluçay, Enver Kartekin, age, s. 134.

533 BOA ŞD 617/19, 24 Rebiülevvel 1301/23 Ocak 1884; BOA Đ MMS 78/3418, 25 Şaban 1301/20 Haziran 1884.

130

maaş alacaklardı. Herhangi bir sebeple eğitimini tamamlamadan okuldan ayrılan öğrenciler kendileri için yapılan masrafları geri ödemek zorunda idiler. Eğitimini tamamlayarak mezun olmaya hak kazanan öğrenciler için bir sınav kurulu oluşturulacak ve bu kurulun hazırladığı mazbata ile Mühendishane-i Berrî-i Hümayûn Nezareti tarafından verilen takrir gereğince Tophane-i Amire ve Nafia Nezareti’nden onaylanan diplomalar verilecekti. Mezun öğrenciler rütbe-i salise (üçüncü rütbe) ile başlangıçta üçüncü sınıf mühendislikte Nafia Nezareti’nde görev alacaklardı. Atandıklarından iki yıl sonra işlerinde ehliyetli olanlar sırasıyla önce ikinci sınıf, sonra birinci sınıf, başmühendislik, demiryolları, turuk ve meabir, vilayet nafia müdürlükleri ile komiserliklere terfi edebileceklerdi.⁵³⁴

Mekteb-i Hendese-i Mülkiye, 1888 yılında ilk mezunlarını vermiştir. Buradan mezun olan on üç kişiden ikisi hariç hepsi nizamnamede belirtildiği gibi rütbe-i salise ile Nafia Nezareti’nde çeşitli mühendisliklere yerleştirilmiştir. Đki kişi ise öğretmenlik yapmak üzere okulda kalmıştır.⁵³⁵ Mühendisliğe atananlar Mehmet Emin,⁵³⁶ Zühdü, Fevzi, Şerafeddin, Mehmet Đrfan, Hasan Şefik, Osman, Abdullah, Şevket, Mehmet Ali, Mehmet Tevfik ve Bedri Efendiler adında kimselerdi.537 Bu ilk mezunların çoğunluğu Đstanbullu olmalarına rağmen daha sonraki mezunların Köstendil, Trabzon, Edirne, Selanik, Yanya ve Niş gibi memleketin çeşitli yerlerinden olduğu göze çarpmaktadır.⁵³⁸

Okuldan mezun olanlar devlet memuru olmak üzere yetişdirildiklerinden Nafia Nezareti’ne götürülerek, nazırın huzurunda çekilen kuralar neticesinde boş olan kadrolara yerleştirilmişlerdir. Đlk mezunlardan Şerafeddin Bey Nafia Nezareti Heyet-i Fenniyesi’nde, Đrfan Efendi ile Hasan Efendi ise demiryolu komiser muavinliğinde görev almışlardır. Kalanlar da vilayetlerdeki çeşitli başmühendisliklere atanmışlardır.539 1891-1892 yılında mezun olan on dört kişiden okul birincisi olan Cemaleddin Efendi’nin, okulda öğretmen olarak kalmasına karar verilmiş, diğer on üç kişi istihdam edilmek üzere Nafia Nezareti’ne gönderilmiştir. Dört kişi

534 BOA ŞD 617/19, 24 Rebiülevvel 1301/23 Ocak 1884; BOA Đ MMS 78/3418, 25 Şaban 1301/20 Haziran 1884.

535 Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. 3-4, s. 1156.

536 Mehmed Emin okulu birinci olarak bitirmiştir. Bkz. Çağatay Uluçay, Enver Kartekin, age, s. 153. 537 BOA Đ DH 1089/85394, 2 Zilkade 1305/11 Temmuz 1888. Bunlardan Fevzi Efendi Đzmir’de,

Osman Efendi Selanik’te ve Abdullah Efendi Ankara’da demiryolları komiserliklerine atanmışlardır. Bkz. Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 7. Sene, Nr. 1, 1 Muharrem 1309/7 Ağustos 1891, s. 16. 538 BAO Đ DH 11273/100113, 25 Şevval 1309/23 Mayıs 1892.

131

demiryollarında, beş kişi Şehremaneti’nde çalıştırılmak üzere mühendisliğe, kalanlar ise çeşitli vilayetlerdeki başmühendislerliklere veya muavinliklere gönderilmişlerdir.540

Okulun kısa bir süre sonra beş yıla çıkarılan eğitim süresi, ilk mezunlarını verdikten sonra yedi yıla, öğrenci sayısı da 105’e çıkarılmıştır. Ayrıca 4-5-6 ve 7. sınıflarda yapılan sınavlar neticesinde iki defa başarısız olan öğrencilerin kondüktörlük diploması ile mezun olmalarına karar verilmiştir. Okulda 1-3. sınıf öğrencilerine 30, 4. sınıf öğrencilerine 45, 5 ve 6. sınıf öğrencilerine 60, 7. sınıf öğrencilerine ise 80 kuruş maaş verilmiştir.⁵⁴¹

Nafia Nezareti’nde çalışan mühendislerin çoğu yabancı, bir kısmı da Ermeni idi. Heyet-i Fenniye’nin müdürü Mösyö Galan Fransız, istasyon başmühendisleri Belçikalı, Heyet-i Fenniye başmühendisi Serviçin, mühendis Çerkesyan, baş ressam Kirkor, ikinci Ressam Dacad(?), Demiryollar Đdaresi müdür muavini Aram Margosyan, Turuk ve Meabir müdür muavini Kigork Arslanyan Ermeni olup, bu Ermenilerden sadece Arslanyan ve Serviçin Efendiler bir dereceye kadar tahsil görmüş, diğerleri Nafia dairesinde çalışarak bu işi öğrenmiş kimselerdir. Nafia Nezareti’nde 4.000-5.000 kuruş civarında maaş aldıkları gibi Đstanbul rıhtımları komiserliği, Rumeli demiryolları merkez komiserliği, su, gaz ve tünel şirketlerinin layiha ve teklifnamelerini, hükümet ile akd edilen mukavelenamelerin işleyişini kontrol etmek gibi işler yine bu kişilere ait olduğundan, bunlar hem nezaretten hem de şirketlerden maaş alırlardı. 4 Mart 1892 tarihinde Erkan-ı Harb Feriki Mehmed Şakir tarafından Sadarete gönderilen tezkirede bu hususlara dikkat çekilmiştir. Bu kişilerin gayrımeşru surette kendi menfaatleri için herhangi bir şirket ile Osmanlı Devleti arasında meydana gelen davada hem davacı hem hâkim makamında bulunduklarından genellikle Osmanlı Devleti menfaatine çalışmadıkları ifade olunmuştur.

Mehmet Şakir Paşa, Mülkiye Mühendis Mektebi’nden mezun olan birkaç öğrencinin Nafia Nezareti’nde görevlendirilmiş olsalar dahi bunların sadece başlangıç olarak Heyet-i Fenniye’ye girdiklerini, kendilerine iş olarak resimhanede kopyacılık verildiğini, bilgilerini arttırmalarına imkân verilmediğini iddia etmiştir. Bu okulun tesisinden asıl maksat mühendis yetiştirmektir. Sadakatleri şüpheli olan ve işlerinde ehliyetli olmayan kişilere olan ihtiyaçtan kurtulmaktır. Paşa, yapılan mukevelelerde

540 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 7. Sene, Nr. 1, 1 Muharrem 1309/7 Ağustos 1891, s. 16. 541 BOA DH SAĐD d. Nr. 183, s. 112.

132

feda edilen devlet menfaatlerinin önüne geçilmesi için Mühendislik Mektebi’nden çıkanların bazı mühendislik muavinliklerine getirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Mezun olan mühendislerin bilgilerinin yetersiz olduğu düşünülüyorsa Müslüman olanlardan bazılarının seçilerek her sene Avrupa’ya gönderilmesini, tahsilini tamamlayanların öncelikle muavinliklere ve sadakat ile hizmet edenlerin de müdürlük gibi görevlerin yanında Mühendis Mektebi’nde öğretmenliğe tayinlerini önermiştir. Bu tezkire gereği yapılmak üzere Ticaret ve Nafia Nezareti’ne gönderilmiştir.542

Mühendis Mektebi’nde yetişen öğrencilere teorik derslerin yanında uygulamalı dersler de verilmiştir. 1890 yılında köprü dersinde öğrenciler, Bilecik’te bulunan Bilecik istasyonu, Küplü adlı yerde inşa olunmakta olan tünel ve taş ve demirden ayaklar üzerine kurulan köprülerin, aynı zamanda Bilecik’ten Lefke’ye kadar inşa olunan demiryolunun geçtiği yerlerde bulunan köprüleri incelemek üzere inşaat mahallerine götürülmüşlerdir.⁵⁴³

Hendese-i Mülkiye Mektebi’nin Tophane-i Âmire Müşiriyeti’ne bağlı olarak idaresi 2 Aralık 1908 tarihine kadar sürmüştür. Bundan sonra Nafia Nezareti’ne bağlanacak olan okuldan, ilk kuruluşundan 1909 yılına kadar, 239 öğrenci mezun olmuştur. Hendese-i Mülkiye Mektebi’nin askeri teşkilata bağlanması hem burada çalışan elemanlar hem de öğrenciler için çeşitli sıkıntılar yaratıyordu. Askerî disiplin neticesinde buradaki bazı öğretim elemanları en ufak bir hatadan hapis cezası alabiliyordu. Bu konuda da Nafia Nezareti’ne öğrenciler tarafından sık sık şikayet geliyordu.⁵⁴⁴

9 Kasım 1908 tarihinde Ticaret ve Nafia Nezareti’nden Sadarete gönderilen