EKLER LĐSTESĐ
2.2.3. Maden Meclisi
Osmanlı Devleti’nde madenler, XVIII. yüzyılın ilk yarısına kadar Maliye Hazinesi tarafından idare ediliyordu. Madenin kalitesini belirlemek için ayrıştırma işlemi Darphane Nezareti’nde yapılır ve numuneler daha sonra Maliye’ye
388 Maden Meclisi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Keskin, agt., s. 71-74.
389 BOA Đ MMS 27/1172, 5 Muharrem 1280/22 Haziran 1863, Bu kararın Derviş Paşa’ya bildirilmesi ise 5 Temmuz 1863 tarihinde gerçekleşmiştir. Bkz. BOA BEO A MKT MHM 267/68, 13 Muharrem 1280/30 Haziran 1863 ve BOA BEO A MKT MHM 268/8, 18 Muharrem 1280/5 Temmuz 1863;
Tasvir-i Efkâr, S. 106/1, 16 Muharrem 1280/3 Temmuz 1863, s. 27. 390 BOA T MCM 697/49, 25 Receb 1281.
391 Meclis-i Nafia’nın yeniden kurulması için bkz. BOA MVL 880/26 12 Muharrem 1284/6 Mayıs 1867 ve BOA BEO A MKT MHM 383/22, 23 Muharrem 1284/27 Mayıs 1867.
392 1282 Devlet Salnamesi, s. 34. 393 1283 Devlet Salnamesi, s. 35.
97
gönderilirdi. Bu uygulamaya 1736’da son verilmiş ve madenlerin idaresi Darphane Nezareti’ne bağlanmıştır. Darphane Nezareti’nin sorumluluğu 1840 yılına kadar devam etmiş, Tanzimat Dönemi’nde madenlerin idaresi Maliye Nezareti’ne bırakılmıştır.395 Maden işlerini Maliye Nezareti yürütemeyeceğinden özel bir birime duyulan ihtiyaç üzerine Maliye Nazırı Safvetî Paşa Meclis-i Valâ’ya bir layiha sunmuştur. Paşa bu layihasında madenlerin imal, idare, gelir ve giderlerinin maliye hazinesine bağlanıp, bunlara ait hususların görüşülmek üzere Darphane-i Âmire’ye bağlı olarak bir maden meclisinin kurulmasını teklif etmiştir. Konu mecliste görüşülerek, 6 Eylül 1841 tarihinde kabul edilmiştir.396 Ülkedeki madenlerin işletilmesi ve buna yönelik kuralların belirlenmesi amaçlanmıştır.397
Darbhane Nazırı, onun yokluğunda muhasebecisinin başkanlığında toplanan meclisin üye sayısı genelde dört ile beş arasında değişiyordu. Đlerleyen tarihlerde ise meclis üye sayısı on üçe kadar yükselmiştir.398
Meclisin çözüme kavuşturamadığı meseleler, Meclis-i Valâ’ya havale edilirdi. Meclis, 1850’de Hazine-i Hassa Nezareti’nin kurulmasıyla bu nezarete bağlanmış, meclis başkanlığına da Hazine-i Hassa Muhasebecisi getirilmiştir.399 Madenler konusundaki ikiliği gidermek üzere konu ile ilgili bütün işler Hazine-i Hassa’nın sorumluluğuna verilmiştir.400
Hazine-i Hassa’nın sorumluluğu sekiz yıl sürdükten sonra, 1861 yılında madenlerin yönetimi Maliye Nezareti’nin yönetimine bırakılmıştır. Bu düzenleme içerisinde daha düzenli bir idare için Maden Meclisi yeniden yapılandırılmıştır. Avrupa’da maden eğitimi gören eski Petersburg Sefiri Derviş Paşa, Maden Meclisi başkanlığına getirilmiştir. Üyelerin Derviş Paşa tarafından seçilmesi kararlaştırılmış, meclisin çalışma yeri için de Maliye Nezareti binasında bir dairenin tahsisi uygun
395 Fahrettin Tızlak,“Ma’adin-i Hümayûn Emanetinin Osmanlı Đdari Düzenindeki Yeri (1775-1867)”,
XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C. 3, Ankara 1999, s. 929.
396 Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 290; Arzu T. Terzi, Hazine-i
Hassa Nezâreti, TTK, Ankara 2000, s. 49. Bazı kaynaklarda meclisin kuruluş tarihi farklı verilmiştir. Bkz. Ertan Gökmen, “II. Abdülhamid Dönemi Maden Đmtiyazları (1878-1899)”, Belleten, C. L XXI, S. 262, Ankara 2007, s. 970. Fahrettin Tızlak Maden Meclisi’nin kuruluş tarihini 1842 yılı olarak belirtmiştir. Bkz. Fahrettin Tızlak, “Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Osmanlı, C. III, Ankara 1999, s. 316. Meclis üyeleri için bkz. 1272 Devlet Salnamesi, s. 44 .
397 Fahrettin Tızlak, “Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, s. 316.
398 Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 290. 399 Terzi, age, s. 49.
98
bulunmuştur.401 Maden işlerinin Nafia Nezareti altında yürütülmesinin verimliliği artıracağı düşünülmüş, bu anlamda 22 Haziran 1863’te Maden ve Meabir Meclislerinin Ebniye Đdaresi ile beraber Nafia Nezareti bünyesinde bulunması kararlaştırılmıştır. Bu kararla iki meclis birleştirilmiş, başkanlığına Maarif ve Nafia Nezareti müsteşarı Derviş Paşa tayin olunmuştur.402 Madenler ile ilgili çalışmalar Nafia Nezareti’ne havale edilmiştir. Örneğin Edirne vilayeti Sultanyeri kazasında bulunan madenin numunesi kontrol edilmek üzere Nafia Nezareti’ne gönderilmiştir.403 Delispor’un madenler hakkında Sadarete göndermiş olduğu evrak Maden Meclisi’nde görüşülmesi için Nafia Nezareti’ne havale edilmiştir.404 Nafia Nezareti’nin madenlerle ilgili olarak aldığı bir diğer karar da Maden-i Hümayûn için hazineden sermaye olarak ayrılan 16.000 kese akçe ile ilgilidir. Nafia Nezareti bu paranın % 5 faizle bankaya yatırılması isteğinde bulunmuş, öneri uygun bulunarak 15 Şubat 1866 tarihinde yürürlüğe girmiştir.405
Maden Meclisi’nin Nafia Nezareti’ne ilhak edilmesinden sonra meclis için uygun bir yer aranmıştır. 18 Ağustos 1863’te meclisin Ticarethaneye nakli gündeme gelmiş ise de buranın harabiyeti nedeni ile Hazineler Meclisi’nden kalan odaların Maden Meclisi’ne tahsisi uygun bulunmuştur.406 Nafia Nezareti’nin madenler ile ilgili sorumluluğu, maden imtiyazlarının verilmesi ve madenlerden elde edilen gelirin idaresi idi.407
Madenlerin Nafia Nezareti idaresi altında kalması 1867 yılına kadar devam etmiştir. 17 Mayıs 1867’de ormanlar ve madenlerden yeterince faydalanılmak üzere madenlerin hazineye devri kararlaştırılmıştır. Böylece madenler Maliye Nezareti idaresi altına alınmıştır.408
401 Keskin, agt, s. 73.
402 BOA Đ MMS 27/1172, 5 Muharrem 1280/22 Haziran 1863, Bu kararın Derviş Paşa’ya bildirilmesi ise 5 Temmuz 1863 tarihinde gerçekleşmiştir. Bkz. BOA BEO A MKT MHM 267/68, 13 Muharrem 1280/30 Haziran 1863 ve BOA BEO A MKT MHM 268/8, 18 Muharrem 1280/5 Temmuz 1863;
Tasvir-i Efkâr, S. 106/1, 16 Muharrem 1280/3 Temmuz 1863, s. 27. Ayrıca bkz. 1281 Devlet
Salnamesi, s. 43.
403 BOA BEO A MKT MHM 273/33, 28 Safer 1280/14 Ağustos 1863. 404 BOA BEO A MKT MHM 338/40, 26 Safer 1282/21 Temmuz 1865. 405 BOA BEO A MKT MHM 347/19, 7 Şaban 1282/26 Aralık 1865. 406 BOA BEO A MKT MHM 287/31, 3 Rebiülevvel 1280/18 Ağustos 1863. 407 Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, age, C. II, s. 137.
99
Madenlerden beklenilen yeterli gelir elde edilemeyince 11 Haziran 1868’de Maden Meclisi yeniden Nafia Nezareti’nin idaresine verilmiştir.409
Maden Meclisi 1870 yılında kaldırılmış, yerine Nafia Nezareti’nin idaresinde Maden-i Hümayûn Đdaresi kurulmuş, başkan olarak da Talat Bey tayin edilmiştir.410
1872 yılında Nafia Nezareti idaresi altında bulunan Maden-i Hümayûn Đdaresi’nde çalışan görevliler aşağıda verilmiştir:411
Tablo 21: 1872 Yılında Maden-i Hümayûn Đdaresi
Maden-i Hümayûn Đdaresi
Memurun Đsmi Görevi
Talat Bey Müdür
Rüstem Bey Fabrikalar Memuru Mösyö Doroz Mühendis
Mösyö Boro Başçeşni Mösyö Days Mühendis Necip Efendi Başkâtip
Hüsnü Efendi Muhasebe Memuru
Maden-i Hümayûn Đdaresi, Nafia Nezareti’ne uzun süre bağlı kalmamış, 1873 yılında Orman ve Maden Đdaresi adı ile Maliye Nezareti’ne aktarılmıştır.412 Bir süre sonra Ticaret Nezareti’ne bağlanan Orman ve Maden Đdaresi, istenilen fayda elde edilemediği gerekçesi ile 23 Aralık 1886 tarihinde Ticaret Nezareti’nden alınarak Maliye Nezareti’ne yeniden bağlanmıştır.413 Orman, maden ve ziraat işlerine yeni bir düzen kazandırmak ve bunlardan elde edilen gelirleri arttırmak için yeni bir nezaret
409 Ali Akyıldız Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform adlı eserinde ve Özkan Keskin, Orman ve Ma’âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri adlı doktora tezinde Maden Meclisi’nin 1866/1867 yıllarında kaldırıldığını söyleseler de hem devlet salnameleri hem de arşiv belgeleri ve Tasvir-i Efkâr gazetesindeki haber bize Maden Meclisi’nin kaldırılmadığını ve önce Maliye Nezareti idaresine sonra da Nafia Nezareti idaresine bağlandığını göstermektedir. Bkz. Keskin, agt, s. 71-75, Ali Akyıldız,
Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 86. Maden Meclisi’nin Maliye Nezareti’nden Nafia Nezareti’ne bağlandığına dair Bkz. Tasvir-i Efkâr, 595/2, 19 Safer 1285/11 Haziran1868. Maden Meclisi’nin 1868 yılında henüz kaldırılmadığının ve Nafia Nezareti’ne bağlı olduğunun en önemli göstergesi Sadaretten Nafia Nezareti’ne gönderilen yazıdır. Bu belgede Maden Meclisi üyelerinden Serobyan Efendi’ye 3.000 ve Sezar Efendi’ye 1.500 kuruş maaş bağlanması hususunun irade buyrulduğu ve gereğinin yapılması için Maliye Nezareti’ne bilgi verildiği ifade olunmuştur. Bkz. BOA BEO A MKT MHM 434/28, 25 Şevval 1285/8 Şubat 1869.
410 BOA DH MKT 1313/13, 18 Şevval 1287/11 Ocak 1871; 1289 Devlet Salnamesi, s. 53. 11 Temmuz 1871 tarihinde Mösyö Rasi Nafia Nezareti’nde boş kalmış olan maden fen işlerine tayinini isteyen bir dilekçe kaleme almış ve dilekçesi Nafia Nezareti’ne gönderilmiştir. Bunun kabul olup olmadığı konusunda bir bilgimiz olmasa da bu tarihte maden işlerine yine Nafia Nezareti’nin baktığının bir göstergesidir. BOA HR TO, 454/55, 11 Temmuz 1871.
411 1289 Devlet Salnamesi, s. 53. 412 1290 Devlet Salnamesi, s. 46.
100
kurulmuştur. 7 Şubat 1893’te kurulan Orman ve Ma’âdin ve Ziraat Nezareti, Orman ve Ma’âdin Đdaresi ile Ziraat Đdaresi’nin birleştirilmesinden meydana gelmiştir.414
Maden Đdaresi her ne kadar ayrı bir nezarette olsa da Nafia Nezareti zaman zaman yine madenlerle ilgilenmiştir. 6 Nisan 1908 tarihinde Ereğli Maden-i Hümayûnu Đdaresi’nde meydana gelen karışıklıklardan dolayı Bahriye Nezareti’nden alınarak Ticaret ve Nafia Nezareti idaresine verilmiştir.415 Daha sora Bahriye Nezareti tersanenin ihtiyacı olan kömürün alımında güçlük çekildiğinden şikâyet etmiş ve Ereğli madenlerinin idaresi, Ticaret ve Nafia Nezareti’nden tekrar alınmıştır.416