Demiryolu Đdaresi

1870 tarihli Nafia Nezareti’nin nizamnamesinde⁴⁹⁰ demiryolları işlerinin tetkik edilip düzenlenmesi amacıyla Nafia Nezareti’ne bağlı bir Demiryolu Đdaresi teşkili kararlaştırılmış, demiryollarının uzunluğu henüz yeterli olmadığından bundan iki sene müddetle vazgeçilmiştir. Demiryolları işlerine Turuk ve Meabir Đdaresi’nin bakması uygun bulunmuştur. 1870 yılında turuk-ı adiye (basit yollar) denilen yol ve köprü inşası işlerinin valilerin elinden alınarak Turuk ve Meabir Đdaresi’ne verilmesiyle bu idarenin işleri yoğunlaşmıştır. Demiryollarının ve bunlara ait işlerin de artış göstermesiyle demiryolu idaresinin kurulması gereklilik arzetmiştir. 24 Eylül 1872’de Demiryolu Đdaresi’nin teşkiline, Feyzi Paşa’nın bu işlere vâkıf olması sebebiyle müdürlüğe tayinine karar verilmiştir. Bu idarede çalıştırılmak üzere Avrupa’dan fen işlerine vâkıf iki mühendis getirilmesi, Binbaşı Hayri, Hasan ve Kostantin Efendilerin mühendis olarak istihdamı, kondüktör, muhasebeci ve kâtip tayini alınan kararlar olarak görülmektedir. Demiryolu Đdaresi’nin Osmanlı maliyesine getireceği külfetin

486 BOA T 3127/19, 10 Zilkade 1328/13 Kasım 1910.

487 BOA T 3125/5, 7 Safer 1282/2 Temmuz 1865/2 Temmuz 1865. 488 BOA T 3127/19, 10 Zilkade 1328/13 Kasım 1910.

489 BOA T 3131/35, Tarihsiz; BOA T 3127/19, 10 Zilkade 1328/13 Kasım 1910. 490 Düstûr, I. Tertip, C. IV, s. 480-483.

120

miktarı tahminen yıllık altı yük491 15.600 kuruş olarak belirlenmiştir. Demiryolu Đdaresi’nde kuruluşunda görevlendirilecek olanlar için bir pusula hazırlanarak Meclis-i Vükela’ya gönderMeclis-ilmMeclis-iştMeclis-ir. DemMeclis-iryolları ĐdaresMeclis-i’nde çalışacak görevlMeclis-iler ve maaşları aşağıda belirtilmiştir:⁴⁹²

Tablo 29: Kurulduğunda Demiryolları Đdaresinde Çalışacak Olanlar ve Maaşları Fen Memurları ve Maaşları

Memurun Đsmi Yıllık Maaşı

(Kuruş) ^Açıklama

Demiryolları Müdürü Mirliva

Feyzi Paşa ^{--- Mirlivalık maaşı olduğundan bu maaş ile hizmet} edecektir. Avrupa’dan bir mühendis 174.000 (40.000

Frank)

Bunlar demiryolları imalatında tecrübeli mühendislerden olacaktır.

Avrupa’dan bir mühendis 69.600 (16.000 Frank)

Mühendis Binbaşı Hayri Bey 54.000 Belçika Mektebinde fen tahsili yapmış, Meclis-i Meabir’de aza olarak bulunmuş ve Varna demiryolu komiserliği görevini yürütmüştür. Hasan Efendi 36.000 Fransa’da eğitim almış ve Nafia Nezareti’nde de

görev almıştır.

Kostantin Efendi 54.000 6. Daire-i Belediye mühendislerinden olup, Fransa’da fen alanında eğitim almıştır.

2 adet Kondüktör 60.000

Đdare Memurları ve Ressamlar

Başkâtip 24.000 Mütercim 24.000 Mukayyid 12.000 3 adet Ressam 36.000 Muhasebe Memuru 24.000 Muhasebe Muavini 12.000

Đki adet Kâtip 12.000 Aylık 500 kuruş maaş alacakları belirtilmiştir. 2 adet Mümeyyiz 12.000 Aylık 500 kuruş maaş alacakları belirtilmiştir.

Demiryolu Đdaresi’ne atanan görevlileri 1290 devlet salnamesinde de görmek mümkündür. Buna göre 1873 yılında Demiryolu Đdaresi’nde görevli memurlar aşağıda yer almaktadır.493

491 Belgelerde para miktarı belirtilirken yük ibaresinin de kullanıldığı görülmektedir. 1 yük 500.000 kuruş olmakla beraber Halil Đnalcık bu ölçünün bölgelere göre değişen miktarlarını Osmanlı

Đmparatorluğu Klasik Çağ adlı eserinde vermektedir. Walter Hınz ise Đslam’da Ölçü Sistemleri adlı eserinde normal bir hayvan yükü ağırlığının ortalama 162 kg 144 gr olduğunu belirtmiştir. Bkz. Đsmail Parlatır, Omanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2006, s. 1846; Halil Đnalcık, Osmanlı

Đmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), (Çev. Ruşen Sezer), Đstanbul 2006, s. 254 ve Walter Hınz,

Đslam’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Acar Sevim), Đstanbul 2010, s. 44.

492 BOA Đ MMS 44/1808, 20 Receb 1289/23 Eylül 1872. Ayrıca bkz. Engin, age, s. 104. 493 1290 Devlet Salnamesi, s. 42.

121

Tablo 30: 1873 Yılında Demiryolu Đdaresi

Demiryolu Đdaresi

Görevi Đsmi

Müdür Feyzi Paşa Mühendis Mösyö Guşler494 Mühendis Hayri Bey Mühendis Kostantin Efendi Mühendis Hasan Efendi Mühendis Mösyö Dimartov Kondüktör Beşar Efendi Başkâtip Servet Bey Muhasebe memuru Azaryan Efendi495

1873 yılında Demiryolu Đdaresi’nde müdür, beş mühendis, bir kondüktör, birer kâtip ve muhasebeci görev almaktaydı.496

Demiryolu Đdaresi’nin görevlerine dair ilk tanımlama Nafia Nezareti’nin 1880 yılındaki nizamnamesinde yer almaktadır. Osmanlı Devleti’nde mevcut demiryollarının inşasına ve işletilmesine dair bütün işlerin Demiryolları Đdaresi Müdüriyeti’ne ait olduğu belirtilmiştir. Müdür, mühendis, kondüktör, müfettiş ve kontrol memuru gibi bütün idare memurlarının tayin ve nakilleri hakkında nezarete istekte bulunacak, devlet eliyle yapılıp işletilen demiryollarının inşaat ve idaresine, imtiyaz suretiyle işletilenlerin mukavele hükümlerine uygun halde çalıştırılmasına dikkat edecektir.497 Demiryolları Müdüriyeti’nin işlerinin yoğunluğu sebebiyle 20 Ocak 1892 tarihinde idareye bir de müdür muavini atanması uygun bulunmuş, heyet-i fenniyede görevli merkez komiseri Margosyan Efendi bu göreve atanmıştır. Margosyan Efendi komiserlik görevine devam ederken Demiryolları Đdaresi müdür muavini ünvanını almış, heyet-i fenniye komisyonu üyeleri arasına girmiştir.⁴⁹⁸ Demiryollarında çalışan memurların artışı devam etmiştir. Đnşa halindeki demiryollarında görevli birçok müfettiş ve komiser bulunmaktadır. Đnşası tamamlanıp işletilen demiryollarında görevli durak memurları da bu idareye bağlı olarak çalışmaktadırlar. Demiryollarında çalışan komiser ve müfettişlerin sayısı zamanla

494 Mösyö Guşler ve Mösyö Dimartov Fransa’dan demiryolları için getirtilen 2 mühendistir.

495 Yusuf Azaryan Efendi, 1849 yılında Đstanbul’da doğmuştur. Ortaköy Ermeni Rüşdiyesi’nde okuduktan sonra Paris’te eğitimini tamamlamıştır. 1870’te Harbiye Mektebi Fransızca öğretmenliğine atanmış, 1872’de ise Nafia Nezareti’ne geçmiştir. 1874’de buradan Sadaret tercümanlığına atanan Azaryan Efendi, 27 Aralık 1908’de Ayan Meclisi üyeliğine atanmıştır. Güneş,

Türk Parlamento Tarihi, C. II, s. 145. 496 1290 Devlet Salnamesi, s. 41.

497 BOA T TŞK 3125/27, 6 Safer 1297/19 Ocak 1880; BOA T TŞK 3133/3, 24 Muharrem 1297/7 Ocak 1880; Düstûr, I. Tertip, C. IV, s. 684-690; Karakoç, age, C. II, s. 634.

122

otuza yükselmiştir. Bu görevliler Anadolu, Rumeli, Selanik-Manastır, Đzmir-Kasaba, Adana-Mersin demiryollarının teftişinden sorumluydular.⁴⁹⁹

Demiryolları Đdaresi’nin iki şubeye ayrılmasına gerek duyulmuştur. Şubelerden birisi keşfiyat ve inşaat işleri, diğeri demiryollarının işletme hâsılatını denetlemekle görevliydi. Bu idarenin müdürü, Umur-ı Nafia Meclisi’nin doğal bir üyesidir. Müdür idaresi altındaki memurların, demiryolları komiserlerinin hareketlerinden ve demiryolları muhasebesinden sorumlu olduğu gibi, bu daireye havale olunan konuların hızlı bir şekilde çözüme kavuşturulmasıyla da sorumlu idi.⁵⁰⁰

Demiryolları sayısının artışı ile idarenin fen ve idari işleri birbirinden ayrılmıştır. Demiryolu Đdaresi müdür, üç müdür muavini, bir başkâtip ve sayıları ikiye çıkarılabilen mümeyyizlerden oluşmaktaydı.

Tablo 31: 1906 Yılında Demiryolu Đdaresi501

Görevi Đsmi

Müdür Yusuf Razi Bey Muavin Aram Margosyan Efendi Muavin Esad Muhas Bey Muavin Hayreddin Bey Başkâtip Mehmet Tevfik Bey Mümeyyiz Bahaddin Bey

1911 yılında Nafia Nezareti’nin Ticaret Nezareti’nden ayrılmasıyla adı Demiryol ve Limanlar Müdüriyet-i Umumîsi olarak değiştirilmiş, heyet-i fenniye, heyet-i teftişiye, heyet-i tahririye ve hesabiye olarak dört şubeye ayrılmıştır. Demiryolları ile limanların bir idarede birleştirilmesindeki amaç, birbirini tamamlayan unsurlar olarak görülmesidir. Nafia Nezareti’nin teşkilatına dair nizamname ile Demiryol ve Limanlar Müdüriyet-i Umumîsi’nin görev ve yetkileri yeniden belirlenmiştir.⁵⁰² Buna göre;

1. Devlet hesabına tesis olunan demiryolu ve limanlarla rıhtımların inşa ve idaresine, tahsis edilen paranın sarfına, imtiyaz suretiyle yapılan demiryolları, tramvaylar, limanlar ve rıhtımların inşa, işletme muamelatının teftişi, anlaşma mukavelelerinde belirtilen maddelerin

499 Demiryolu Đdaresi’nde çalışan komiser, müfettiş ve durak görevlilerinin isimleri hakkında bkz. 1294

Devlet Salnamesi, s. 135.

500 BOA T TŞK 3125/27, 6 Safer 1297/19 Ocak 1880; BOA T TŞK 3133/3, 24 Muharrem 1297/7 Ocak 1880; Düstûr, I. Tertip, C. IV, s. 684-690; Karakoç, age, C. II, s. 634.

501 1323 Devlet Salnamesi, s. 420-421.

502 BOA Đ MMS 189/1332ZA-30, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914; BOA MV 237/29, 24 Zilkade 1332/14 Ekim 1914.

123

tamamen yapılmasına dikkat ve itina etmek, mukaveleye göre nezaret tarafından tasdiki icap eden harita, layiha ve fen evraklarının haliyle veya icab eden tadilatın icrasıyla gerekli muamelelerini yapmak demiryolu ve limanlar müdüriyetine aittir.

2. Demiryollar ve Limanlar Müdüriyeti, inşası gerekli demiryolu, tramvay, liman ve rıhtımların iktisadi ve siyasi ehemmiyetlerini tespit, bunlardan hangilerinin devlet tarafından ve hangilerinin imtiyaz suretiyle yapılması lazım geleceğini tayin etmekle mükelleftir. Devletin siyasi ve askeri ihtiyacı ve mali durumuna göre öncelikle hangilerini ne gibi şartlarla yapmak ve ne kadar masraf gerekeceğini tahmin etmek, inceleme ve keşif neticelerini her sene bütçesinin tanziminden evvel nezarete yazılı olarak bildirmek idarenin görevleri arasındadır.

3. Demiryollar ve Limanlar Müdüriyeti, imtiyaz suretiyle demiryollar, tramvay, liman ve rıhtımlarını inşa etmek üzere sermayedarlar tarafından yapılacak müracaat ve teklifleri nezaret emriyle tetkik ederek uygun olup olmadığını takdir etmek, bunun için lazım gelen raporları tanzim etmek vazifeleriyle de mükelleftir.

4. Demiryollar ve Limanlar Müdüriyeti, devlet tarafından ya da şirketler tarafından işletilen demiryolu, tramvay, limanlar ve rıhtımların hâsılat ve tarifelerini emrindeki komiser ve müfettişler vasıtasıyla tetkik ettirmek, demiryolların geçtiği mahallerin ticari ve iktisadi durumuna göre faydalarının göz önüne alınmasına dikkat etmek ve bunlara dair istatistikleri yapmak vazifeleriyle memurdur.

5. Demiryollar ve Limanlar Müdüriyeti dairesinde istihdam olunacak memurların vazifelerini içeren talimat layihasının tanzimi, memurların çalışma durumlarını tetkik ve sicillerine kayıt olunmak üzere Memurîn Müdüriyetine malumat vermekle yükümlü idi.