NAFĐA NEZARETĐ MEMURLARININ MAAŞLARI, ATANMALARI VE ÇALIŞMA ŞEKĐLLERĐ ÇALIŞMA ŞEKĐLLERĐ

2.5.1. Maaşları

Osmanlı Devleti’nde bugünkü anlamda personel yönetiminin sistem ve ilkeleri Tanzimattan sonra uygulanmaya başlanmıştır. Kamu hizmetlerini gereği gibi yerine getirecek kişilerin meslek okullarında yetiştirilmesi için birçok okullar açılmış, memurların sınav ile alınması, tayin, görevden alınma ve terfi gibi işlemleri Batı tarzında düzenlenmiştir.⁶⁵³

Bunun yanında nezaretlere alınacak memurlar ile ilgili her nezaret kendi nizamnamelerini düzenlemişlerdir. Maliye Nezareti ve Nafia Nezareti bunlardandır.⁶⁵⁴ Nafia Nezareti’nin 1870 ve 1880 yıllarında yayınlanan teşkilat nizamnamelerinde merkez ve taşrada çalışacak bazı memurların sorumlulukları belirlenmiştir. 1914 yılında Nafia memurları için hazırlanan nizamnamede ise nezarette çalışacak personelin haiz olması gereken şartlar, rütbelerine göre alacakları maaşlar, görevlerini aksattıklarında verilecek cezalar gibi hususlar açıklığa kavuşturulmuştur. Memurîn Nizamnamesi olarak hazırlanan nizamname 10 fasıldan oluşmaktadır. Birinci fasıl rütbe, derece ve maaşlarla ilgilidir. Bu bölümde nafia memurları çeşitli sınıflara

653 Hüseyin Özdemir, age, s. 194. 654 Hüseyin Özdemir, age, s. 199.

167

ayrılmış ve bunlara derecelerine göre belirli miktarlarda maaş belirlenmiştir. Merkez ve taşrada Nafia memuriyetleri 8 sınıfa ayrılmıştır. Bunlar da kendi aralarında derecelendirilmişlerdir. Burada bulunan memurlara belirlenen derecelere göre maaş bağlanması öngörülmüştür. En yüksek maaş 10.000 kuruş, en düşük maaş 200 kuruş olarak belirlenmiştir.⁶⁵⁵

Sivil memurlara hizmet bedelinin tahsisata dayalı olarak ödenmesi uygulamasına 1838’de son verilmiş ve maaş sistemine geçilmişti. Böylece her sivil memur için Hazineden aylık bir ücret ödenmesi usulü benimsenmiştir. Malî sıkıntı ve eski geleneklerin sürdürülmeye çalışılması nedeniyle zor olsa da XX. yüzyıla gelindiğinde Devlette meydana gelen değişim ve gelişmelere bağlı olarak memuriyet kavramı da bir hayli farklılaşmıştır. Memurlara görevleri karşılığı Hazineden maaş almalarının yanında, maaşlarından yapılan kesintilerden, azledilen veya emekli olan memurlar için mazuliyet (azledilme) ve tekaüd (emeklilik) maaşları ödenmeye de başlanmıştır.⁶⁵⁶

Osmanlı sivil memuru sınıfından olan Nafia Nezareti memurları da bu çerçevede Hazineden kendileri için tahsis edilen maaşları almaktaydılar. Nezaret ilk kurulduğunda belirli bir maaş politikası yoktu. Örneğin ilk Nafia Nazırı Đsmail Paşa, bu göreve 30.000 kuruş maaşla atanırken daha sonra bu göreve gelen Hasan Fehmi Paşa 20.000 kuruş nazırlık maaşı almıştır. Nafia muhasebecisi Said Bey’in maaşı, 7.000 kuruş idi.⁶⁵⁷ Daha sonra nezaretin maaşları düzenlenmiş ve memurun yaptığı işe göre maaş alması sağlanmıştır. Ticaret Nezareti ile birleşmeden önce 1871 yılında Nafia Nezareti’nde nazırdan sonra en yüksek maaşları müsteşar ve fen memurları almakta idi. Ardından Turuk ve Meabir Müdürü, Maden Müdürü, Mektupçu ve Muhasebeci bu nezarette yüksek maaş alan diğer personeldi. Bu tarihte nezarette çalışan personelin maaşlarını aşağıdaki tabloda görmek mümkündür.658

655 BOA T TŞK 3130/8, tarihsiz; BOA T TŞK 3134/37, 26 Rebiülahir 1333/13 Mart 1915.

656 Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 315-317; Abdullah Saydam, “Tanzimat’ın Memurları” Türkler, C. 13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 670-675. Tanzimattan önce Osmanlı bürokrasisi ve memuriyet sistemi için bkz. Erhan Afyoncu, “Tanzimat Öncesi Osmanlı Đmparatorluğu’nda Bürokrasi”, Türkiye Günlüğü, S. 58, Kasım-Aralık 1999, s. 182-190.

657 BOA Đ DH 180/9881, 12 Zilkade 1264/10 Ekim 1848; BOA Đ DH 181/9917, 25 Zilkade 1264/23 Ekim 1848; BOA DH SAĐD d. Nr. 80, s. 337; BOA Đ DH 1041/81845, 4 Zilkade 1304/25 Temmuz 1887.

168

Tablo 40: 1871 Yılında Nafia Nezareti Kalemlerinde Çalışan Memurlar

Görevi Maaşı

Müsteşar 15.000

Muhasebeci 3.000 Muhasebe Kâtipleri 750

Mektupçu 5.000

Mektubî Kalemi Personeli

Mümeyyiz 3.000 Müsevvid 1.500 Fransızca Müsevvid 2.500 Mütercim 2.500 Türkçe Mübeyyiz 6.00 Fransızca Mübeyyiz 800 Mübeyyiz 200-250

Nafia Meclisi Kitabeti

Başkâtip 2.500 Baş Mübeyyiz 1.000 Mübeyyiz 250 Fransızca Mübeyyiz 400 Mukayyid 750 Fen Memurları Mösyö Riter 13.200 Mösyö Mojel 11.000

Maden-i Hümayûn Memurları

Müdür 5.000

Başkâtip 2.000

Mübeyyiz 1.000

Diğer Mübeyyizler 300-400 Muhasebe Kâtibi 1.250 Muhasebe Kâtibi Yardımcısı 500 Evrak Müdürü 1.000 Mütercim 1.500 Fabrikalar Memuru 3.500 Müfettiş 2.500 Serçaşni 2.000 Serçaşni Yardımcısı 1.500 Mühendis 2.500 Anbar Memuru 400 Odacı 250

Turuk ve Meabir Đdaresi Merkez Memurları

Müdür 6.500

Başkâtip 2.000

Muavin 1.500

169

Türkçe Muavin 1.000

Mütercim 2.000

Fransızva Mübeyyiz 600 Fransızca Muhasebe Memuru 1.250 Evrak Müdürü 1.000 Karaliski 1.500 Mütercim 1.750 Ameliyat Memuru 1.500 Ressam 900 Ressam 600 Müfettiş 5.000 Müfettiş 2.500 Komiser 3.000 Odacı 200

Nafia Nezareti’nin taşrada da memurları bulunmakta idi. 1871-1872 yılında 26 sancak ile 15 adet vilayette turuk ve meabir işleri için başmühendis, mühendis muavini, kondüktör ve yol bekçileri istihdam edilmiş olup, bunların maaşları çeşitlilik arzetmekteydi. Başmühendisler 2.000 ile 6.750 kuruş, mühendisler 1.200 ile 3000 kuruş, mühendis muavinleri 1.000 ile 2.500 kuruş, kondüktörler 500 ile 1.000 kuruş, yol bekçileri 200 ile 400 kuruş arasında değişen maaşlar almaktaydılar.⁶⁵⁹

Memurların bazen maaşlarını alamadıkları da olmuştur. 22 Eylül 1873 tarihinde Nafia Nezareti’nden Sadarete gönderilen bir yazıda nezarette çalışan memurların Mayıs-Ağustos arası maaşlarının ödenmediği ve bu yüzden işlerin de aksayabileceği belirtilmiştir. Maaşların ödenmesi hususunda gerekenin yapılması istenmiştir. Bunun üzerine Maliye Nezareti’ne gereğinin yapılması ile ilgili yazı gönderilmiştir.660

Nezaretin daimî personelinden farklı olarak yurtdışından getirilen mühendisler ile her yıl ayrı ayrı mukavele yapılıyordu ve maaşları da bu sırada yapılan pazarlıklar neticesinde tayin ediliyordu. Bir yıllık mukavele sonucunda yararlı olduğu görülen yabancı mühendisin mukavelesi yenileniyor ve aldığı maaş da gözden geçiriliyordu.⁶⁶¹

659 BOA ML MSF, Nr. 18303, s. 78-84.

660 BOA BEO A MKT MHM 464/100, 2 Şaban 1290/25 Eylül 1873.

661 Örneğin 1856 yılında Osmanlı Devleti’nde mühendis olarak görev yapmaya başlayan Riter, 1865 yılında kurulan Turuk ve Meabir Müdürlüğü görevine getirilmiştir. Riter’in görev süresi dolduğunda Meclis-i Meabir 2. Başkanı Mösyö Tasy ile beraber Turuk ve Meabir müdürü olan Riter’in kontratlarının uzatılması gerektiği Ticaret ve Nafia Nezareti’nden Sadarete bildirilmiş ve Sadaret bu

170

II. Meşrutiyet’in hemen ardından Osmanlı bürokrasisinde büyük bir tensikât (kadro düzenlemeleri) yapılmıştır. Đlan edilen Tensikât Kanunu gereğince her daire ve nezarette bir komisyon kurulacaktı. Meclis-i Ayân üyesi bir başkan ve ilgili dairenin üç mensubundan oluşacak olan bu komisyonlar, hizmet kayıtlarını ve her memurun yeteneklerini inceleyerek gerçek memur ihtiyacını belirleyecekti. Komisyonların kusurlu buldukları memurlar ilave bir iş hakkı olmaksızın ve mazuliyet maaşı ya da tazminat ödenmeksizin ihraç edileceklerdi. Nitelikleri tutmayan memurlar ise, küçük bir ikramiye ödenerek ihraç edilirken, altmış beş yaşını geçmiş olanlar birkaç istisna ile birlikte emekliye sevk edileceklerdi.⁶⁶² Buna karşın bir daire, ilerde memur istihdam edeceği zaman, azledilmiş olan memurlara öncelik verilecekti. Đhtiyaç duyulması halinde mazullerin haricinde de personel alınabilecekti. Vilayetlerde kurulacak komisyonların başkanlığını ise valiler yapacaktı.663 Maliye Nezareti’nden başlayan tensikât çalışmaları, zaman içerisinde tüm nezaretleri etkisi altına almıştır.664

Bu bir nevi istenilmeyen memurların tasfiyesi idi.665

Tensikât Kanunu çerçevesinde Ticaret ve Nafia Nezareti’nde de bir komisyon kurulmuştur. Komisyonun, yaptığı çalışmalar sonunda, görevli personelden bazılarının kadro haricinde bırakılmasına, bazılarının da maaşlarında tenzilat yapılmasına karar verilmiştir. Aylık 101.750 kuruş olan nezaretin merkez personelinin maaş tahsisatı 74.500 kuruşa çekilmiştir. Memleket dâhilinde inşası devam eden yollar olduğundan ve bunların inşasında da birçok faydalar bulunduğundan nezaretin fen memurları ve muavinlerinde büyük bir tensikata girişilmeyeceği, bununla ilgili olarak nezaretin ayrıca bir çalışma yapacağı Ticaret ve Nafia Nezareti’nden Sadarete

kontratın yenilenmesi hususunda gerekenin yapılmasını Maliye ve Ticaret Nezaretine tebliğ etmiştir. 1872 yılında Mösyö Riter ve Mojel Nafia Nazırı ve müsteşarından sonra en yüksek maaşı alan görevlilerdi. Bu tarihte Mösyö Riter 13.200, Mösyö Mojel 11.000 kuruş maaş alıyorlardı. Bkz. BOA ML. MSF. d. 18303, s. 44; BOA HR MKT 157/99, 3 Muharrem 1273/3 Eylül 1856; BOA BEO A MKT MHM 163/47, 21 Muharrem 1276/20 Ağustos 1856; BOA BEO A MKT NZD 349/39, 21 Şevval 1277/2 Mayıs 1861; BOA BEO A MKT MHM 280/43, 29 Rebiülahir 1280/13 Ekim 1863; BOA BEO A MKT MHM 280/55, 1 Cemaziyelevvel 1280/14 Ekim 1863; BOA BEO A MKT MHM 342/68, 3 Cemaziyelevvel 1282/24 Eylül 1865. Nezaretin hukuk müşavirliğine 4.000 kuruş maaşla 1873 yılında atanan Mösyö Taden, daha sonra kendisine güven oluşmadığı gerekçesi ile görevinden alınmış, yerine başkası atanmıştır. Yerine atanan Mösyö Emyabel’in ise görev süresi bittiğinde uzatılmıştır. BOA Đ DH 659/45897, 9 Şevval 1289/10 Aralık 1872; BOA BEO A MKT MHM 443/66, 14 Şevval 1289/15 Aralık 1872; BOA Đ DH 699/48937, 27 Safer 1292/4 Nisan 1875; BOA Đ HR 273/16550, 18 Rebiülevvel 1294/2 Nisan 1877; BOA Đ HR 273/16577-5, 7 Rebiülahir 1294/21 Nisan 1877.

662 Findley, Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform Bâbıâli, s. 251. 663 Hüseyin Özdemir, age,s.188.

664 Erkan Tural, Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Bürokratlar, Đttihatçılar

ve Parlamenterler, Ankara 2009, s. 57.

171

gönderilen yazıda ifade edilmiştir. Komisyon tarafından tespit edilen bu hususlar 23 Şubat 1909 tarihli irade ile uygun görüldükten sonra uygulamaya geçilmiştir. Buna göre Nafia Nezareti merkezi yönetici sınıfının maaş oranları aşağıdaki tabloda olduğu gibi belirlenmiştir.⁶⁶⁶

Tablo 41: Nafia Nezareti Merkezi Yönetici Sınıfının Maaş Oranları

Görevi Maaşı Müsteşar 10.000 Fen Müşaviri 7.500 Hukuk Müşavirliği 6.000 Muhasebeci 6.000 Mektupçu 6.000 Demiryollar Müdürü 6.000 Turuk ve Meabi Müdürü 6.000 Nafia Müdürü 5.000 Ticaret Müdürü 5.000 Sanayi Müdürü 5.000 Đstatistik Müdürü 3.000 Sicil Müdürü 3.000 Tercüman ve Tercüme Kalemi Müdürü 3.000 Evrak Müdürü 3.000

Toplam 74.500

Yapılan yeni düzenlemelerle memurların maaşlarını da kadrolarına göre alması usulü kabul edilmiştir.⁶⁶⁷ Ticaret ve Nafia Nezareti’nin bu döneminde 14 kısma ayrılan nezaret personeli, müdüriyetler, Memurîn Komisyonu, müdür muavinlikleri, Turuk ve Meabir Heyet-i Fenniyesi, Fen Müşavirliği, Turuk ve Meabir Heyet-i Fenniye ressamları, Dersaadet Müessesat-ı Nafia Komiserlikleri, Kalem Mümeyyizlikleri, kâtipler, Turuk ve Meabir Taşra Memurîn-i Fenniyesi (Mühendisler, Mühendis Muavinleri, Turuk-ı Umumîye şube mühendisleri, Turuk-ı Umumîye şube mühendis muavinleri, Kondüktör, Anbar Memurları ve Odacılar), Taşra Müessesat-ı Nafia Komiserlikleri, Đrva ve Đska Komiserlikleri (Sulama ve Suya Kandırma), Umur-ı Nafia Müfettişlikleri, Merkez Hademesi ve Odacılarından oluşmaktaydı. Bunlar da kendi içlerinde derecelendirilmişler ve her bir derecedeki memurun ne kadar maaş alacakları belirlenmişti. Örneğin dört sınıfa ayrılan müdürlüklerde birinci sınıf müdürler 6.000 ila 8.500 kuruş arasında maaş alacaklardı. Bu şekilde yapılandırılan nezaret personelinin maaş durumlarını aşağıdaki tabloda daha detaylı görmek mümkündür.

666 Đ TNF 19/1326B-02, 24 Receb 1326/2 Ağustos 1908. 667 BOA DH UMVM 71/43, 18 Şaban 1334/20 Haziran 1916.