Nafia Hazinesinin Kurulması ve Bu Hazineden Yapılan Harcamalar

okulların idaresi, yol ve köprülerin inşası için gerekli araç-gerecin temini, yolların düzenlenip genişletilmesi, liman ve nehirlerin temizlenmesi ve kamu yararına tesis edilecek binaların inşa ve tamiri için hazırlanan kanunların uygulanması olarak gösterilebilir.⁴² Daha sonra Nafia Nezareti’ne hasredilen görevlerin tamamı Ticaret ve Ziraat Nezareti’ne verilmiştir. Ziraat Meclisi bu nezarete bağlı olup danışma kurulu niteliğinde idi.

Ticaret ve Ziraaat Nezareti’nin varlığı 1849 yılında Nafia Nezareti ile birleştirilinceye kadar devam etmiştir.

1.1.4. Nafia Hazinesinin Kurulması ve Bu Hazineden Yapılan Harcamalar

1843 yılından itibaren çiftçilere yaklaşık 12,5 milyon kuruş civarında kredi dağıtılmıştır. Bu kredilerden tahsil edilecek paralarla oluşturulan fon nafia sermayesi adıyla bütçeye ilave edilmiştir. Fonun yol ve köprülerin onarımında, halkın kredi taleplerinde kullanılması kararlaştırılmıştır.⁴³ Fonun kurulmasına yönelik adım, 1845 yılında atılmıştır. Meclis-i Valâ Reisi Rifat Paşa ve Maliye Nazırı Nafiz Paşa’nın girişimleri ile nafia giderlerine harcanmak üzere Meclis-i Valâ’ya bağlı Nafia Hazinesi oluşturulmuştur. Hazinenin sermayesi 20.000 küsur kese idi.⁴⁴ Hazineye ait sermayenin zaman içerisinde artırılması öngörülmüştür. Nafia Hazinesi’ne ayrılan paranın harcama kalemlerine dair bir nizamname hazırlanmıştır. Hazine işlerinin takibi için Meclis-i Valâ üyelerinden Necip Paşazade Ahmed Bey Kasım 1847 tarihinde Hazine-i Nafia Müdürlüğü’ne tayin edilmiştir. Ahmed Beye ileride artırılmak kaydıyla 10.000 kuruş maaş bağlanmıştır.45 Bu hazinenin tanziminde gelir gider kalemlerinin uygulanabilmesi için maliye hazinesi örnek alınmıştır.⁴⁶ Devlet bu hazineye ait paranın miktarının artırılması çarelerini aramıştır. Bu amaçla hazinenin

42 Coşkun Çakır, “Tanzimat Döneminde Ticaret Alanında Yapılan Bir Kurumsal Düzenleme Örneği Olarak Ticaret Nezareti”, Đ.Ü. Đktisat Fakültesi Mecmuası, C. 50, S. 1-4, s. 149-150.

43 Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar, Đstanbul 1988, s. 46. Örneğin Teke ve Hamit Sancakları eski metropolidi Yerasimo’nun oğlu Kirgako’daki Nafia Hazinesi’nin alacağı olan 6.325 kuruşun tahsili için irade buyrulmuş, Yerasimo’nun bulunması için Teke muhassılına emir gönderilmiş ise de buradan gelen cevapta kendisinin bulunamadığı ifade olunmuştur. BOA BEO A MKT 143/4, 5 Ramazan 1264/5 Ağustos 1848.

44 Đ MSM 23/602, 18 Cemaziyelahir 1262/13 Haziran 1846. Bir kesenin 500 kuruş olarak hesap edileceği düşünülürse bu hazine için ayrılan fon 10.000.000 kuruş civarındaydı. Pakalın, Osmanlı

Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, s. 248.

45 BOA Đ MSM 23/605, 27 Zilhicce 1263/6 Aralık 1847; Ahmed Lütfi Efendi, Tarih, C. VI-VIII (Çev. Yücel Demirel), Ankara 2000, s. 1210-1211; Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez

Teşkilâtında Reform, s. 140-141; Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve

Hazine Hesapları (1841-1861), Ankara, 1989, s. 35.

15

parasının sadece kendisine ait işlerde kullanılması, imar faaliyetleri dışında hiçbir yere harcama yapılmaması kararı alınmıştır.⁴⁷

Nafia masrafları tertibi 1847-1848 malî yılından itibaren genel bütçede yer almaya başlamıştır.⁴⁸ Bu dönemde Nafia Hazinesi’nin işleri yoğunlaştığından gelirinin de artırılması yoluna gidilmiştir. Bu amaçla hazineye 1846 yılında 12.000 kese gelir tahsis edilmiştir.⁴⁹ Köprü tamirleri için ilaveten 2.500 kese tahsisat ayrılarak nafia masrafları tertibinin yıllık geliri toplam 14.500 keseye yükseltilmiştir.50 Başlangıçta Nafia Hazinesi’ne bu paranın ayrılacağı ifade olunmuşsa da miktarın 12.000 keseye düşürüldüğü belgelerden anlaşılmaktadır.⁵¹

Nafia Hazinesi’nin kurulması, yolların yapılmasında önemli bir adım olmuştur. Burada toplanan paranın yol başta olmak üzere diğer imar faaliyetlerine ayrılması Sultan Abdülmecid’in (ö. 1861) isteği ile olmuştur. Yolların düzenlenmesi anlamında Đstanbul-Edirne yolunun yarım şose olarak inşası için yıllık 7.000 kese akçenin (yaklaşık 3.500.000 kuruş) Nafia Hazinesi’nden tahsisine karar verilmiştir. Bu dönemde şose yol yapımına yeterli derecede eğitimli mühendisler bulunmaması önemli bir sorundur. Bunun için Avrupa’dan mühendis getirilmesi uygun bulunmuştur. Avusturya’dan bir mühendis getirilmesi ve maaşının Nafia Hazinesi’nden ödenmesi Meclis-i Valâ’da görüşülerek karara bağlanmıştır. Avusturya’da bulunan Đtalyan Geovanni, Avusturya sefirinin önerisi ile Đstanbul’a çağırılmıştır.⁵² Mühendis için bir adet de tercüman istihdam edilmesi gerekiyordu. Tercümana verilecek olan 2.500 kuruş maaşın Nafia Hazinesi’nden ödenmesi kararlaştırılmıştır.⁵³

Nafia Hazinesi’nden yapılan harcamalar ve tahsis edilen miktar Osmanlı bütçelerinde yer almaktadır.

47 BOA Đ MSM 23/605, 27 Zilhicce 1263/6 Aralık 1847. 48 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar, s. 46.

49 BOA Đ MSM 23/603, 27 Zilkade 1262/16 Kasım 1846; Aziz Tekdemir, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Nafia Nezareti”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 1, Ocak 2011, Edirne, s. 127.

50 BOA Đ MSM 23/603, 27 Zilkade 1262/16 Kasım 1846, BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849, BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s. 92-95 Bkz. Ek: 14); Akyıldız, Tanzimat

Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 140. 51 BOA Đ MSM 84/2397, 14 Rebiülahir 1263/1 Nisan 1847.

52 BOA Đ MSM 84/2397, 14 Rebiülahir 1263/1 Nisan 1847; BOA Đ MVL 104/2314, 28 Ramazan 1263/9 Eylül 1847.

16

Tablo 1: Osmanlı Bütçelerinde Nafia Hazinesi’ne Tahsis Edilen Paranın Yıllara Göre Dağılımı54

Yıl Miktar (kuruş)

1847-1848 4.000.000 1849-1850 2.500.000 1850-1851 2.500.000 1850-1851 -2.500.000

Nafia Hazinesi’ne önemli bir miktarda para ayrılmış olmasına rağmen 1850-1851 yılında bütçedeki açık sebebiyle Nafia Hazinesi’ne ayrılan paranın bütçeden düşülmesine karar verilmiştir.

Tablo 2: Osmanlı bütçelerinde Nafia Hazinesi’ne Ödenen Miktarın Yıllara Göre Dağılımı

Yıl Miktar (kuruş)

1848-1849 2.518.984 1853-1854 701.490 1854-1855 397.189 1855-1856 661.167 1857-1858 219.411

Nafia Hazinesi’ne 1848-1849 malî yılında 2.518.984 kuruş tahsis edilirken, bu miktar 1857-1858 yılında 219.411 kuruşa kadar gerilemiştir. Nafia ile ilgili çalışmalara istenilen miktarda para ayrılamadığı görülmektedir.

Tablo 3: Nafia Hazinesi Masraflarına Tahsis Edilen ve Ödenen Miktarların Yıllara Göre Dağılımı

Yıl Tahsisat Miktarı

(kuruş) ^{Ödeme Miktarı} (kuruş)

1847-1848 1.775.000 764.901 1848-1849 950.000 373.168 1849-1850 2.500.000 1.148.329 1850-1851 - 1.840.179 1851-1852 - 2.151.443 1852-1853 - 1.347.281 1853-1854 - 315.454 1854-1855 - 568.137 TOPLAM 5.225.000 8.508.892

Genel bütçe içerisinde yer alan Nafia Hazinesi’ne 1847-1848 ile 1854-1855 yılları arasında toplam 5.225.000 kuruş tahsis edildiği, bu hazineden 8.508.892 kuruş harcandığı görülmektedir. 1850-1855 malî yılları arasında Nafia Hazinesi’ne tahsisat ayrılmamasına rağmen ödeme yapıldığı anlaşılmaktadır. Hazineye ödenen miktarın ise daha çok Kırım Savaşı (1853-1856) öncesinde gerçekleştiği göze çarpmaktadır. XIX. yy’ın ikinci yarısının başlangıcında Kırım Savaşı Osmanlı Devleti’ni ekonomik ve malî açıdan en fazla sarsan olaydır. Savaşlar ve iç karışıklıkların genel bütçeye

17

getirdiği ek yük, hazinenin malî sıkıntılar içerisine düşmesinin önemli nedenlerinden biridir.⁵⁵

1.2. NAFĐA NEZARETĐ’NĐN KURULUŞU ve GEÇĐRDĐĞĐ SÜREÇ 1.2.1. Nafia Nezareti’nin Kuruluşu ve Ticaret Nezareti’ne Bağlanması

Nafia Nezareti’nin kurulması öncesinde bayındırlık faaliyetleri merkezde önce Mimarbaşılar ile Umur-ı Nafia Meclisi, ardından Ziraat Meclisi ve Ticaret ve Ziraat Nezareti arasında dağıtılmıştır. Taşrada ise durum daha da karışıktır. Eyalet ve sancaklar yol, köprü gibi altyapı ihtiyaçlarını kendileri yerine getirmekteydiler.⁵⁶

Osmanlı Devleti’nin birçok kuruma dağıttığı bayındırlık işleri, Nafia Nezareti’nin kurulması ile tek bir çatı altında toplanmaya çalışılmıştır. Bayındırlık işlerinin hızlandırılması, sanayi, ticaret ve tarımın gelişmesi için hızlı işleyen bürokratik mekanizmanın kurulması amaçlanmıştır.

Osmanlı Devleti’nde ticaretin geliştirilmesine yönelik bir takım çalışmalar yapılmasına rağmen bunlardan istenilen faydanın elde edilememesinin nedeni ulaşımın geliştirilememiş olmasına bağlanır.⁵⁷ Đmar faaliyetlerinin yürütülebilmesi için kapsamlı ve organize bir kuruma olan ihtiyaç sebebiyle 1848 yılında Nafia Nezareti kurulmuş, keşif, inşa ve tamir işleri Nafia Nezareti ile Nafia Meclisi’nin sorumluluğuna verilmiştir. Ekim 1848’de Đsmail Paşa58 30.000 kuruş maaşla ilk Nafia Nazırı olarak atanmış, Paşa’nın nazır olmasından dolayı 12 Ekim 1848 tarihinde bir

55 Abdüllatif Şener, “Tanzimat ve Meşrutiyet’te Đktisadî ve Malî Politikalar”, Osmanlı, C. III, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 553.

56 Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 140. 57 Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 1, s. 414-417.

58 1807’de Rum asıllı bir ailenin oğlu olarak Sakız’da dünyaya gelmiştir. Đzmir’de cerrah Hacı Đshak’a köle olarak satılan Đsmail Paşa, Đshak Paşa’nın yanında cerrah olarak çalışmıştır. Daha sonra saray cerrahları arasına katılmış, Sultan Abdülmecid döneminde Paris’e gönderilmiş, dönüşünde Cerrahhane Müdürlüğüne atanmıştır. 1845 yılında hekimbaşılık ile Mekteb-i Tıbbiye Nazırlığına getirilen Đsmail Paşa, Ekim 1848’de hekimbaşılıktan alınarak vezirlik rütbesi ile Yanya valiliğine atanmışsa da yola çıkmadan Nafia nazırlığına, beş ay sonra da Şubat 1849’da Ticaret Nazırlığına atanmış ve burada Eylül 1851’e kadar görev yapmıştır. Daha sonra Tıbbiye Nazırlığı, Girit Valiliği, Selanik Valiliği ve Zabtiye Müşirliği’nin ardından Şubat 1873’te ikinci defa Nafia Nazırı olmuştur. Son görevi olarak 1874’te Đstanbul Şehreminliğine atanmış, bu görevinde iken rahatsızlanmış ve göreve başladıktan 1 ay sonra emekliye sevk edilmiştir. Đsmail Paşa 1880’de vefat etmiştir. Ali Haydar Bayat, Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar, Ankara 1999, s. 169-171; M. Orhan Bayrak, Đstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar (1453-1978), Đstanbul 1979, s. 99; M. Bedizel Aydın, “Đsmail Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. 1, Đstanbul 2008, s. 677-678; Bursalı Mehmet Tahir’in eserinde Đsmail Paşa’nın ölüm tarihi 1878 olarak kaydedilmiştir. Bkz. Bursalı Mehmet Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri, C. III, (Haz. Đsmail Özen), Đstanbul 1975, s. 216.

18

törenin yapılması kararlaştırılmıştır. Törenden iki hafta sonra memuriyet menşuru düzenlenerek kendisine verilmiştir.⁵⁹

Nezaret çalışmaları için Bab-ı Âli’deki Ticaret Nezareti’nin üst katı tahsis edilmiştir. 1848 yılında Sultan Ahmed Camisi tamir edildiğinden Maarif-i Adliye öğrencileri de burada kalıyordu. Nezaret buraya taşındığından öğrencilerin başka bir yere nakledilmesi kararlaştırılmıştır. Nezaret yazışmaları ile ilgilenmek üzere bir tahrirat müdürlüğü kurulmuş ve Said Bey buranın müdürlüğüne tayin edilmiştir.⁶⁰

Nezaretin kurulması sürecinde Meclis-i Valâ’da komisyon kurularak Nafia Nezareti’nin görev ve sorumluluklarının belirlenmesi için bir nizamname hazırlanmıştır. Nizamnamede ülkede ziraatın gelişmesi için yapılan çalışmaların istenilen sonucu vermediği, ithalat ve ihracat maddelerinin bir düzene konulmasının padişahın isteği olduğu ve bunun için de Nafia Nezareti’nin kurulduğu belirtilmiştir. Nafia Nezareti’nin asıl amacının ülkede tarım, sanayi ve zanaatın geliştirilmesi, yeni fabrikaların kurulması için çareler aranması şeklinde ifade edilmiştir.61

Ebniye ve su işlerinin yanında ormanların korunması, Đstanbul ve diğer illerde üretilen kumaş vs. gibi ürünlerin ucuz ve kaliteli olarak imalinin sağlanması ve Đstanbul’un kaldırımlarının düzenlenmesi işi de Nafia Nezareti’nin görevleri arasında sayılmıştır.⁶²

Mevcut ormanların korunması, gereksiz kesimlerin önlenmesi ve yeni orman alanlarınının oluşturulması önemli görüldüğünden orman maddesi de Nafia

59 BOA Đ DH 180/9881, 12 Zilkade 1264/10 Ekim 1848; BOA Đ DH 181/9917, 25 Zilkade 1264/23 Ekim 1848; Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s.141; Tekdemir, agm, s. 128. Nafia Nezareti kurulmadan önce 23 Ocak 1848 tarihinde Osmanlı başmühendislerlerinden Mösyö Pavaril, Turuk ve Miyah Nezareti’nin kurulmasını teklif etmişti. BOA BEO A MKT 108/26, 16 Safer 1264/23 Ocak 1848.

60BOA BEO A MKT 156/59, 27 Zilkade 1264/ 20 Ekim 1848 (Nafia Nezareti’nin kurulduğu, Ticaret Nezareti’nin üst katının bu nezarete tahsis edildiği ve burada bulunan Mekteb-i Maarif-i Adliye öğrencilerinin başka bir yere nakledilmelerine dair belge); BOA BEO A MKT MHM 10/24, 26 Safer 1265/21 Ocak 1849(Said Bey'in Nafia Nezareti Tahrirat Müdürlüğü'ne tayin edildiği); BOA BEO AYN d. Nr. 775, s. 171; Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, s. 141. 61 BOA Đ MVL 137/3770, 13 Rebiülahir 1265/8 Mart 1849; BOA BEO A DVNSBUY ĐLM d., Nr. 3, s.

92-95; BOA C NF 4/175, 29 Cemaziyelevvel 1265/22 Nisan 1849; BOA BEO A MKT 181/34, 19 Rebiülahir 1265/14 Mart 1849; BOA BEO A MKT 181/35, 19 Rebiülahir 1265/14 Mart 1849; BOA BEO A AMD 15/45, 29 Zilhicce 1265/15 Kasım 1849.Sarkis Karakoç, Külliyat-ı Kavanin, (Haz. Mehmet Akif Aydın vd.), C. I, Ankara 2006, s. 228; Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez

Teşkilâtında Reform, s. 141.

62 Nafia Nezareti kuruluşundan itibaren ülkenin genelinde imar projeleri hazırlamak ve bunları yürütmekle görevlidir. Nafia Nezareti’nin ilk nizamnamesinde Đstanbul’un kaldırımlarına değinilmiş olsa da bu yıllarda yapılan çalışmalar bize lokal değil genel bir yapı arzettiğini göstermektedir. Nafia Nezareti’nin lokal bir yapı arzettiği ile ilgili iddialar için bkz. Leyla Şen, Türkiye’de Demiryolları ve

19

Nezareti’nin görevleri arasında yer almıştır. Düzenlemelerin Meclis-i Nafia’da ele alındıktan sonra Meclis-i Valâ’ya havale olunması kararlaştırılmıştır. Daha önce orman alanları ile ilgili yapılan düzenlemelerin bulunup nezarete verilmesi, yeni bir nizamname hazırlanması gerekiyorsa Nafia Meclisi’nde ele alındıktan sonra yukarıda belirtildiği gibi Meclis-i Valâ’ya havale edilmesi benimsenmiştir.⁶³ Nezaret teknik eleman yetersizliğinden dolayı ormanlar üzerine çalışma yapmak üzere Fransa’dan mühendis getirtilmesi yönünde araştırmalar yapmıştır.64 Mayıs 1866’da Bricogne, Godcaux, Simon ve Chervau’dan oluşan bir grup Fransız orman mühendisi devlet hizmetine alınmış, bunlarla birlikte dört tane de bekçi başı getirilmiştir.⁶⁵

Đhtisab Nazırı ve Zaptiye Müşiri vasıtası ile tamir edilen Đstanbul kaldırımları66

masraflarının büyük yekün tuttuğu ve bunun hazineden ödendiği halde fazla zaman geçmeden yapılan kaldırımların bozulduğu görüldüğünden bu durum Meclis-i Valâ’da müzakere edilmiştir. Meclisteki görüşmede kaldırım işinin maaşlı bir memura verilmesi uygun bulunmuştur. Kaldırım memuru ve maiyetindeki kaldırımcılar sokakları gezerek bozuk olan yerleri tamir edeceklerdi. Böylece Đstanbul’un kaldırımlarının yapılması işi de Nafia Nezareti’ne bırakılmıştır. Konu ile ilgili daha başka çalışmaların Nafia Meclisi’nde ele alınarak müzakere edilmesi kararlaştırılmıştır. Yapılacak olan binaların keşif, inşa ve tamir işleri de Nafia Nezareti’nin sorumluluğuna verilmiştir. Bu işlerin Nafia Hazinesi’nin durumu göz önüne alınarak önem ve âciliyetine göre yapılması uygun bulunmuştur. Bu işlerin yerine getirilebilmesi için önemli miktarda paraya ihtiyaç vardı. Bu yüzden Nafia

63 Ormanların idaresi 1869 yılında Maliye Nezareti’ne bağlı bir Orman Đdaresi’nin teşkiline kadar Nafia Nezareti’nde kalmıştır. Önce Nafia Meclisi, daha sonra 1857’de ihdas olunan Meclis-i Meabir ormanların korunması ve bunlarla ilgili düzenlemeleri yapmakla yükümlü tutulmuştur. Bkz. Bekir Koç, “1870 Orman Nizamnarnesi 'nin Osmanlı Ormancılığına Katkısı Üzerine Bazı Notlar”,

A.Ü.D.T.C.F Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 37, Ankara 2005, s. 235; Özkan

Keskin, Orman ve Ma’âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, (Basılmamış Doktora Tezi), Đ.Ü.S.B.E., Đstanbul 2005, s. 43; Bu tarihe kadar ormanların kullanılış şekli ve ormanlarla ilgli yapılan düzenlemeler için bkz. Bekir Koç , “Osmanlı Devleti'ndeki Orman ve Koruların Tasarruf Yöntemleri ve Đdarelerine Đlişkin Bir Araştırma”, OTAM, S. 10, Ankara 1999, s. 139-158; Sezgin Özden, Furkan Ekici, “Orman Mühendisliği Mesleğinin Dünü, Bugünü ve Geleceği” III. Ulusal Karadeniz

Ormancılık Kongresi 20-22 Mayıs 2010, C. I, s. 17-23.

64 BOA BEO A MKT MHM 352/52, 15 Zilkade 1282/1 Nisan 1866; BOA T MCM 699/28, 7 Safer 1283/21 Haziran 1866; BOA T TNF MKT 81/21, 2 Muharrem 1284/6 Mayıs 1867.

65 Keskin, agt, s. 29.

66 Đhtisab Nezareti’nin kurulması ve görevleri hakkında bkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı

20

Nazırının görevlerinden biri de hazinenin gelirlerinin artırılmasına yönelik çözüm yolları aramak olmuştur.⁶⁷

Nezaretin görevleri hazırlanan nizamnamede ayrıntılı biçimde belirtilmesine rağmen uygulanmaya fırsat bulunamamıştır. 15 Mart 1849 tarihinde Ticaret Nazırı Süleyman Paşa’nın Kaptan-ı Deryalığa atanmasıyla Ticaret Nezareti, Nafia Nezareti ile birleştirilmiş ve idaresi de Nafia Nazırı Đsmail Paşa’ya verilmiştir. Alınan karar gereğince Đsmail Paşa, Nafia Nazırlığından olan 30.000 kuruş maaşını hazineye bırakmış ve Ticaret Nazırlığından kalan 40.000 kuruş, maaş olarak ileride 10.000 kuruş daha artırılmak kaydıyla kendisine tahsis edilmiştir.⁶⁸ Nafia Nezareti’ne bağlı olan Nafia Meclisi ve Ebniye-i Hassa Müdüriyeti Ticaret ve Nafia Nezareti’nin idaresine bırakılmıştır. Nafia ve ticarete dair işlerin Ticaret ve Nafia Nezareti adı altında yürütülmesi 1863 yılına kadar devam etmiştir.⁶⁹

Tanzimat yöneticilerinin kalkınmaya dair görüş ve düşüncelerinin yeterince açık olmadığı70, Ziraat Nezareti’nin teşkil edilip, Ticaret Nezareti’ne bağlanmasından, bayındırlık işlerinin yürütülmesine yönelik Nafia Nezareti’nin kurulup kısa zamanda Ticaret Nezareti ile birleştirilmesinden anlaşılmaktadır.