Osmanlı Maliyesi

Osmanlı Devleti’nde vakıf, mülk ve tımar kesimlerine tahsis edilmiş gelirlerin dışında kalan ve havâss-ı hümâyûn olarak isimlendirilen gelirlerin toplandığı hazine

308Küçük, (2007), 33.

309 Özsoy, (2000), 611-656.

310 Akdağ, (2009), 44.

merkezî hazine yani devlet hazinesidir.³¹¹ Osmanlı merkez maliyesi merkezî hazine veya hizâne-i âmire etrafında teşkilatlanmıştı. Merkezî hazine hükümetin gelir ve giderleri ile ilgilenirdi. Merkezî hazinenin gelir ve harcamaları havâss-ı hümâyûn adı ile toplanan kaynaklara dayanırdı. ³¹²

Osmanlı hazinesi iç ve dış hazine olarak iki gruptu. İç hazine padişahların özel gelir ve giderlerinden sorumluydu ve gerektiğinde dış hazine yani devlet hazinesi için bir destek hazinesi idi. Dış hazinenin sorumluluğu sadrazam ve defterdara aitti, kayıtlarını ruznamçe kalemi tutardı. Bu hazinenin gelir ve giderleri bütçelere yansırdı. Merkezî hazinenin yıllık gelir ve giderlerini yansıtan Osmanlı bütçeleri genellikle yılsonunda tutulan kesin hesap cetvelleridir. Osmanlı bütçeleri gelir öncelikliydi. ³¹³ Osmanlı bütçeleri hazine-i amirenin gelir ve harcamalarının tutulduğu, periyodik olarak kaydedildiği kesin hesap cetvelleriydi.

Bu bütçe veya kesin hesap cetvelleri sadece merkezî hazineye ait gelir ve harcama kayıtlarını içerirler ve dolayısıyla bu kayıtlar bütün devlet gelirlerini temsil etmezdi.

Gelirler için geçerli olan bu durum harcamalar için de geçerlidir. Bütçe gösterilen hesap cetvelleri devletin vasıtalı veya vasıtasız olarak yaptığı bütün harcamaları içermezdi.

Örneğin muâfiyetler ile gerçekleştirilen hizmetlerin bedelleri bütçelerde görülmemektedir.³¹⁴

Osmanlı bütçelerinde gelirler düzenli (mukarrere) ve düzensiz (gayri mukarrere) olmak üzere iki türdür. Osmanlı bütçelerinin ana gövdesi düzenli gelirlerdi. Bu gelirlerin mali yılbaşında o yıl hangi miktarda tahsil edileceği belliydi. XVI. yüzyıl bütçelerinde düzenli gelirler bütçenin %80-90’ını oluşturmaktaydı. Düzensiz gelirler düzenli olarak her yıl tahsil edilmeyen ya da bütçe yılı başında o yıl tahsil edilip edilmeyeceği belli olmayan gelirlerdi. ³¹⁵

Merkezî hazinenin gelir kaynakları cizye, avârız ve mukataadır. Sağlıklı ve çalışan gayri Müslim erkeklerden alınan ve şer’i bir vergi olan cizyenin her zaman tamamına yakını merkezî hazineye intikal ederdi ve merkezî hazine dışında başka bir gruba

311 Özvar, E. (2006). Osmanlı Devletinin Bütçe Harcamaları, M. Genç, E. Özvar. (Hazırlayanlar). Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler 1. Birinci Baskı. İstanbul. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 197.

312 Özvar, E. (2007). Osmanlılar. DİA. XXXIII, 523.

313 Tabakoğlu, (2005), 237.

314 Özvar, (2006), 197-198.

315 Çakır, B. (2006).Geleneksel Dönem (Tanzimat Öncesi) Osmanlı Bütçe Gelirleri. M. Genç ve E.Özvar (Hazırlayanlar). Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler 1. Birinci Baskı. İstanbul. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 177.

bırakılması çok istisnai bir durumdu. Belirli hizmetler karşılığında cizyeden muâfiyet verilmesi de son derece nadirdi. Maliyenin ihtiyacına göre devletin halka yükleme yetkisine sahip olduğu avârız vergisi halkın servet ve gelir düzeyine göre belirlenirdi.

Avârız merkezî hazine dışında başka bir gruba hiçbir zaman bırakılamazdı. Mukataalar her türlü iktisadi faaliyetten alınır ve çeşitlilik gösterirdi. Mukataaların çoğunluğu vasıtalı vergilerden oluşurdu. Mukataa gelirlerinin tamamı merkezi hazineye alınmaz, mukataa gelirleri tımarlar ve vakıflar arasında bölüştürülürdü. Doğrudan ve kolayca nakde dönüştürülebilen büyük ve düzenli gelir getiren mukataa gelirleri merkezî hazineye tahsis edilirdi. Vakıf ve tımarlara ise bu niteliği az olan gelir kaynakları bırakılırdı. ³¹⁶

Osmanlı bütçelerinin gider kısmını devletin tımar ve vakıf sistemi dışında kalan harcamalar oluşturmaktaydı. Harcamaların bir kısmı, gelirlerin hazineye girmeden belli bir alana ayrıldığı mahsup işlemiydi. Diğer harcamalar ise hazineden yapılan nakit çıkışlarıydı.³¹⁷ Merkezî maliyenin gelirleri esas olarak ordu ve bürokrasinin maaşlarını, askerî kurumların giderlerini ve saray masraflarını karşılamak için kullanılırdı. ³¹⁸

XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden XIX. yüzyıla dek bütçe harcamaları mevâcibât, teslimât ve ihrâcât olmak üzere üç ana başlıkta toplanıyordu. Bu başlıklar dışında kimi bütçelerde mübâyaat, in’amât, âdât, tasaddukât, hass ve sâlyâne olmak üzere bazı harcama kalemleri de vardı.³¹⁹

Osmanlı bütçelerinin en büyük harcama faslı mevâcibât idi. Mevâcibâtta has sahipleri ve tımarlı sipahiler dışında kalan askerî zümrenin maaş harcamaları vardı. Bu askerî zümre sadece merkezî orduyu oluşturan yeniçeri, acemi, cebeci, topçu, arabacı ve dört bölük halkından değil, aynı zamanda taşrada, garnizonlarda ve sınır boylarındaki kalelerde görev yapan askerlerden de oluşmaktaydı. Sarayda görev yapan ağalar, saray içinde ve dışında vazife ifa eden kapıcılar, müteferrikalar, sarayda hizmet gören esnaf ve sanatkârlar, matbah-ı amire, tersane-i amire, ıstabl-ı amire gibi kurumlarda çalışan hizmetliler de askerî zümre mensubuydu. ³²⁰ Mevâcip ödemelerine mukataa özellikle malikâne peşinleri ve cizye peşinleri tahsis edilmişti.³²¹ XVI. yüzyılın ilk çeyreği ile sonu

316 Özvar, (2007), 523.

317 Tabakoğlu, (2005), 241.

318 Özvar, E. (2007), 523.

319 Özvar, (2006),213.

320 Özvar, (2006), 213-214.

321 Tabakoğlu, (2005), 242; Özvar, (2007), 523.

arasında toplam harcamalar arasında merkezi hazinenin maaş ödemeleri yaklaşık 66 milyon akçe ile 133,5 milyon akçe arasında değişiyordu. Bu rakamlar toplam harcamaların

%35,5’i ile % 68,5’i arasında olup ortalama %55 civarındaydı. Bu yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren mevâcip için yapılan harcamalar dikkat çekici bir oranda artmıştır.

XVI. yüzyılın son çeyreğinde mevâcibe ayrılan para 1523 yılında ayrılan paraya göre % 98 oranında artmıştır. Hazinenin mevâcibe ayırdığı para yüzyılın son dönemlerinde yıllık ortalama 104 milyon akçedir. ³²²

Bütçelerin ikinci önemli gider kalemi teslimât yani saray ve ordunun çeşitli mühimmat harcamalarıdır. ³²³ Bu kalemi hazine adına satın alımlarda bulunanlara, sarayda ve büyük şehirlerde inşa, tamir bakım işi ve diğer bazı ihtiyaçları karşılamakla görevlendirilmiş harc-ı hassa eminlerine, tophane, matbah, tersane ve hassa ahırlar gibi önemli kurumların yöneticilerine verilen paralar oluşturmaktaydı. Teslimât harcamaları 38 milyon ila 125 milyon akçe arasında değişmekte olup merkezî hazine harcamalarının %25 ila % 48,5’ini oluşturmaktaydı. Gelirler hazineye girişleri yapılmadan ilgili harcama alanına tahsis edilirdi. Bu harcama kalemi dolaylı satın alımlar ve ödenekler şeklinde gerçekleşmekteydi. ³²⁴

XVI. yüzyıl bütçelerinde teslimât kısmından başka hazine tarafından eminler kullanılmadan doğrudan bir şekilde kumaş ve kaftan alımı gibi bazı satın alımları gösteren el-mübâyaat kısmı vardı. Bu harcamalar yüzyıl boyunca ortalama olarak 2,7 milyon akçe olup oranı binde 3 ile yüzde 4 arasında değişmekteydi. Yüzyılın sonlarına doğru mübâyaat kısmındaki harcamalar diğer harcama kalemleri arasında yer aldığından bütçede bir azalma eğiliminde olduğu görülmektedir.³²⁵

Bütçedeki üçüncü ana gider ise hac masrafları, Mekke ve Medine’ye gönderilen surre, hac emirlerinin harcırahları, teşrifat masrafları, hazinenin kırtasiye harcamaları, üst düzey yöneticiler için kaftan ve hilat harcamaları, saray ve diğer önemli kurumların onarım masrafları, mîrî kalyonlar ve bunların personelinin ödenekleri, giyecek tazminatları, menzil hayvanlarına yapılan masraflardan oluşan ihrâcât kalemidir. Bu kalemin XVI. yüzyılın

322 Özvar, (2006), 215.

323 Tabakoğlu, (2005), 242; Özvar, (2007), 523-524.

324 Özvar, (2006), 216.

325 Özvar, (2006), 216

başında toplam harcamalardaki oranı %10 iken yüzyıl ortalarında %20, ardından %30 olmuş, yüzyılın son çeyreğinden itibaren ise %5-15 arasında değişmiştir. ³²⁶

Klâsik dönem bütçeleri defterdarlıklar esas alınarak düzenlenmekteydi. Bu dönem bütçeleri aslında Anadolu ve Rumeli Beylerbeylikleri’nin bütçeleriydi. Bu iki beylerbeyliğin gelirleri ayrıntılı olarak kaydedilir iken diğer beylerbeyliklerin merkezi hazineye gönderdikleri meblağlar eklenirdi. ³²⁷

XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden yüzyıl sonuna kadar merkezî hazinenin akçe cinsinden hesap edildiğinde gelirleri ve harcamaları hızla büyümüştür. Akçenin değer kaybı dikkate alınmadığında aynı dönemde hazine gelirleri yaklaşık 2,5 kat artarken, harcamaları 3 kat artmıştı. Saf gümüş içeriği açısından bakıldığında hazine gelirlerinin harcamalara oranla daha hızlı arttığı görülmektedir. 1560’lardan itibaren harcama eğilimi gelire oranla yükselmeye başlamış ancak yüzyılın sonuna dek gelir artış eğiliminin üzerine çıkamamıştır. Hazine bu dönemde 1597 senesi hariç, yüzyılın sonuna dek büyük açıklar vermemiş hatta fazlalık da kaydetmiştir.³²⁸

Osmanlı Devleti’nin bütçesi H.973-974/M.1566-1567’de 327.471.400 akçe, H.974-975/M.1567-1568’de 348.544.150 akçe, H.989-90/M. 1581-1582’de 284.160.398 akçe ve H.990-991/M.1582-1583’de 313.744.645 akçe idi. ³²⁹

Anadolu Beylerbeyliği’nin geliri H.973-974/M.1566-1567’de 23.220.327, H.974-975M./1567-1568’de 36.199.324, H.989-90/M.1581-1582’de 20.727.879 ve H.990-991/M.1582-1583’de 2.353.921 akçe idi. Rumeli Beylerbeyliği’nin geliri H.973-974/M.1566-1567’de 88.607.017 akçe, H.974-975/M.1567-1568’de 106.191.416 akçe, H.989-90/M.1581-1582’de 72.586.743 akçe, H.990-991/M.1582-1583’de 33.018.085 akçe idi. ³³⁰

Osmanlı Devleti’nin XVI. yüzyılın ikinci yarısındaki gelir ve harcamaları incelendiğinde gelirin giderden fazla olduğu 1567-1568, 1581-1582 ve 1582-1583 yılları hariç bütçenin açık verdiği görülmektedir. Bu açık 1555-1566’de 6.600.000 akçe,

326 Tabakoğlu, (2005), 242; Özvar, (2007), 523-524.

327 Çakır, (2006), 168.

328 Özvar, (2006), 206, 208.

329 Çakır, (2006), 172-173.

330 Çakır, (2006), 178.

1567’de 22.197.116 akçe iken yüzyılın sonuna gelindiğinde 1592-1593’de 70.000.000 akçe, 1597-1598’de 600.000.000 akçe olmuştur. ³³¹

Modern bütçelerde önemli bir yer tutan kamu yatırım harcamaları bu bütçelerde yer almamaktaydı. Bütçelerde bazı bakım ve onarım masrafları yer alırdı. Bunun sebebi bayındırlık, eğitim, sağlık, diyanet yatırımlarının vakıflar, ocaklıklar ve bazı vergi muâfiyetleri ile yürütülmesi idi.³³²