Muhafazakârlık ve Din

Din kavramı, modern zamanlarda daha çok vicdani bir olgu olarak anlaşılmasına rağmen, dinin işlevsel rolleri her dönemde belirleyici olmaya devam etmiştir. Bugün dinin görüntülerinde ortaya farklı sınırlamaların çıkması, dinin kendisinden değil onun dışındaki taleplerden kaynaklanmaktadır. Gücünü değişik organik ilişkilere bağlı kalarak sürdüren dinin hiyerarşik örgütlenmesi, bugün pek çok noktada parçalanmış gibi görünse de, kendini sunmada kararlı görünen varlığının hala dikkat çekici olduğu ve işlevselliğini sürdürme ısrarlılığına sahip bulunduğu söylenebilir.

Din bir yandan toplumdaki yerleşik düzeni koruma konusunda birtakım roller üstlenirken bir yandan da bu düzeni daha yüksek bir bilinç ve inanç evreninde değiştirme amacını güder. Bu durum, dinin hem değişim hem de durgunluk dönemlerinde elverişli şartlarda önemli roller üstlendiğini göstermektedir (Subaşı, 2004: 41).

Dinin muhafazakâr düşünüşteki yerinin tipik ve kritiktir olduğu söylenebilir: Din muhafazakârlığın vazgeçilmez hazinesi olarak bu anlayışta modern müdahalelere tabi tutularak, yeniden biçimlendirilmek istenir. Muhafazakârlık otorite ve toplumun istikrarı açısından dini kaçınılmaz sayar, dindarlıktan çok, dinin ritüellerine, din bağına ehemmiyet verir. Yani muhafazakârların dinle ilişki biçimi dine teolojik açıdan değil daha çok sosyolojik açıdandır; "yarar" ve işlevsellik" temeline dayanmaktadır (Bora, 2007: 58).Çünkü onlara göre, hiçbir toplum ve millet dinden bağımsız olarak var olamaz. Din, otoritesi, sembolleri ve kurumları aracılığıyla toplumun birlik ve bütünlüğünü korumaya katkıda bulunur (Erdoğan, 1998: 59).

Din, gerçekte kul ile Allah arasında cereyan eden tamamen subjektif bir ilişkiden ibaret olsa bile, bu onun toplumsal alanın tamamen dışında bir fenomen olduğu anlamına gelmez. Zira bir din, özü itibariyle tamamen kişisel alanla sınırlı da olsa; toplumu oluşturan insanların büyük bir kısmının ona iman etmesi halinde, ister

istemez müesseseleşecek yani toplumsal bir mahiyet kazanacaktır (Yılmaz, 1997: 12).

Nitekim Şerif Mardin de (Mardin, 1991: 238-239), dini bir toplum olayı olarak tanımlamaktadır. Mardin, dinin bir toplum olayı olduğu şeklindeki görüşünü “din sosyolojisi” adını taşıyan bir bilim dalının ortaya çıkması gerçeğine dayandırmaktadır. Mardin’e göre dinsel kurumların bir özelliği de salt dini fonksiyonlarının yanında başka toplumsal fonksiyonlar da görebilmeleridir. Dini ayin dinsel bir işlemdir fakat onun hem pekiştirici, insanları yan yana getiren bir birlik duygusu yaratan ve hem de kişilik belirleyici fonksiyonu vardır, yani din, kişinin tek başına elde edemeyeceği dengeyi sağlamada kilit rol oynamaktadır.

Muhafazakâr düşüncenin temel öğelerinden olan dinin, bir toplum olayı olduğu düşünüldüğünde bu öğenin toplumsal kültürün her türlü değişmeye mukavemet eden temel paradigmalarından biri şeklinde değerlendirilmesi de olasıdır. Ancak dindarlığın bir değişim süreci olarak modernleşme karşısındaki direncine mutlaka siyasal bir anlam izafe edilememesi gerektiği de önemsenmelidir. Zira bütün yerleşik değer yargılarının yenileşmeye ve değişime karşı bir refleksi vardır ve bu büyük oranda sosyolojik bir durum özelliği taşımaktadır. Benzer şekilde, toplumun önemli değer yargılarının hem temeli hem de önemli bir öğesi olan kültürlerin aktarılması ve reforme edilmesi de reklesif durumlar meydana getirebilir.

Bulaç’a göre ( Bulaç, 1997b: 186), kültürler, bir ulustan bir başka ulusa, bir kıtadan bir başka kıtaya -hem de devletlerin emredici politikaları aracılığıyla- aktarılabilirler. Bir dönemde ve belli şartlar altında hâkim duruma gelen bir kültür, bir başka ülkenin veya halkın yerli, tarihi kültürünü bastırabilir, onu yaşanır olmaktan çıkarır ve yerine geçebilir. Ama bu empoze süreci yerli bilgi kaynaklarının köklerinde, ta en temelinde yatan asıl değerleri, köklü düşünceleri, hayat kavrayışını daha doğrusu inançları tümüyle ortadan kaldıramamakta, yok edememektedir.

Bu bağlamda değişim karşısındaki dirençli duruşlarından dolayı muhafazakârlar, dinin özellikle toplumsal bakımdan önemini sıkça vurgulamaktadırlar. Onlara göre hiçbir toplum, cemaat ya da grup dinden bağımsız

olarak var olamaz. Din, sembolleri ve kurumları aracılığıyla toplumun birlikteliğini korumaya katkıda bulunmakta; tinsel bir bağ olarak din, toplumda bir “tutkal” işlevi görmektedir ( Nisbet, 2002: 109).

Muhafazakârların dine verdikleri önemin bir boyutu da cemaatle ilgilidir. Cemaat ve cemaatçi değerler toplumsal yaşam içinde, dinin hissedilen en önemli değerleri olarak dikkat çekmektedir ( Çaha, 2004b: 79). Bu bağlamda, cemaatin muhafazakâr düşüncede bireye nispeten öncelendiğini, toplumsal yaşamın başlıca boyutunu oluşturduğunu düşünen modern sosyologlardan biri Robert Nispet’dir. Ona göre;

“Cemaatin yeniden keşfi, 19. yüzyıl toplumsal düşüncesinde şüphe götürmez şekilde en ayırt edici gelişmedir; bu yüzyılda imgesel yazının başlıca temalarından biri olmak üzere, sosyolojik kuramın çok ötesinde, felsefe, tarih ve teoloji gibi alanlara uzanan bir gelişme… Cemaat derken salt yerel cemaatin çok ötesine uzanan bir şeyi kastediyorum. 19. ve 20.yüzyıl düşüncesinde bulduğumuz şekliyle bu sözcük üst düzeyde kişisel mahremiyet, duygusal derinlik, ahlaki taahhüt, toplumsal bağlılık ve nihayet sınırdaşlıkla (contiguity) nitelenen bütün ilişki biçimlerini içine alır”(Aktaran: Mardin, 1991: 196).

Bu yönleriyle cemaat, dinî değerlerin yaşatıldığı, ayakta tutulduğu, dolayısıyla dayanışma ve birlik ruhunun beslendiği sosyal ortam niteliği taşımaktadır. Cemaat duygusunun zayıflaması, dinî değerlerin etkisinin azalmasıyla sonuçlanmaktadır. Dolayısıyla muhafazakâr anlayışta dinî değerlerin zayıflaması ile toplumsal dayanışma ve hatta aidiyet duygusunun zayıflaması arasında doğrusal bir ilişki olduğu düşünülmektedir (Çaha, 2004b: 79).

Dinin kültür ve medeniyetle ilgisi bağlamında düşünülecek olursa, ideolojilerin yükselmeye başladığı bir dönemde, muhafazakârlığın en önemli unsuru olan dinin arka plana çekilmesiyle medeniyet ve kültür kavramları da geriye itilmek durumunda kalmıştır. Ancak bugün ideolojilerin silikleşip, yerelliğin ve evrenselliğin aynı anda ve aynı mekânda bir arada var olmaya çalıştığı bir dünyada medeniyet ve

kültür kavramlarının, üzerinde çokça vurgu yapılmasını gerektirecek bir güçte, yeniden dünya siyasetine çıktığı görülmektedir ( Keneş, 1998: 27).

Öğün’e göre (Öğün vd., 2006: 574), muhafazakâr düşüncenin din olgusuna atfettiği değerin önemli referans noktalarından biri de dinin metafizik problemlerle olduğu kadar ahlak problemleri ile de ilgilenmesidir. Muhafazakârların, dinin diğerlerine göre daha seküler olan bu işlevini oldukça önemsediklerini söylemek mümkündür. Muhafazakârlıkta, ahlak ve dini sıkı bir etkileşim içinde ortaya koyan kavram “maneviyattır”. Bu kavram dinin dogmatik yönlerini göreli olarak yumuşatan ve tarihsel anlamda daha pratik işlevleri olan ahlak boyutunu öncelikli hale getiren bir işlev görmektedir.

Dolayısıyla denilebilir ki; muhafazakârlık gibi toplumsal bilinci her türlü ferdi oluşumun tek değer algısı karşısında önceleyen bir düşünce sistemi içerisinde bu ortak bilinci dinamik tutabilecek bir kavram olarak dinin de önemsenmesi ve öncelenmesi olağandır. “Kutsal” olana yönelik manevi bağın çözüldüğü bir toplum yapısı içerisinde aidiyet düşüncesi zaafa uğramış olan bireyin, “değer” dünyasında da bir boşluğun meydana gelmesi muhtemeldir. Muhafazakâr anlayışın ise bu tip bir değer kaybına tolerans göstermesi, düşüncenin sistematik dengesi göz önünde bulundurulduğunda mümkün değildir.