A. DÖNÜŞÜMÜN BİR PARÇASI: EĞİTİM
1. Milli Eğitim Bakanlığı’nın TKY Yönergeleri
benimsenmesi gerektiği MEB tarafından yaygın olarak kabul görmekte olup bu anlayışının yasal çerçevesi de uygulamaya konulan yönergelerle oluşturulmaktadır.
MEB, “Toplam Kalite Yönetimi Uygulama Yönergesi”ni Eylül 1999'da yayınlayarak TKY yaklaşımını ilke olarak benimsediğini ve konuyu yasal bir çerçevede ele aldığını ortaya koymuştur. TKY uygulama yönergesinin uygulanmaya başlanmasından sonra da “TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi” MEB tarafından 3 Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. 107 Öncelikle söz konusu iki yönergenin amaç ve ilkelerine değinmek, sonrasında ise yönergeler bağlamında MEB’in duruşunu incelemek, bakanlığın TKY konusuna yaklaşımını açık bir şekilde ortaya koyacaktır.
TKY Uygulamaları Yönergesi; MEB merkez, taşra ve yurt dışı teşkilâtı ile bağlı okul ve kurumlarda yürütülen faaliyetlerin “TKY” anlayışıyla gerçekleştirilmesine ilişkin esas ve usulleri düzenlemeyi amaçlamaktadır.
Yönergenin eğitim sistemi ile ilgili olarak birtakım ilkeleri vardır. Bu ilkeler; TKY uygulamalarının bir plan ve proje dahilinde gerçekleştirilmesi, eğitim hizmetlerinden yararlananların memnuniyetini sağlayacak önlemlerin alınması, TKY uygulamalarının her aşamasında ilgili tarafların gönül ve beyin gücüyle katılımının sağlanması, ekip çalışmasının ön planda tutulması, TKY uygulamaları çerçevesinde kaynakların etkili ve verimli kullanılması, TKY uygulamalarında ölçülemeyen hizmet geliştirilemez anlayışından hareketle hedeflere ulaşma düzeyinin sürekli ölçülmesi, sistemin sürekli sorgulanması, geliştirilmesi ve iyileştirilmesi, eğitim yönetiminde personelin sürekli eğitiminin kurumsallaştırılarak niteliğinin yükseltilmesi ve hizmet sunumunda mükemmelin yakalanması, personelin tüm potansiyelini kullanabileceği çalışma ortamının sağlanması, çağın ve çevrenin sürekli değişimi göz önünde bulundurularak, öğrenen birey öğrenen organizasyon anlayışının planlı bir şekilde kurumsallaştırılması, çalışanlara problemin bir parçası olmak yerine, çözümün bir parçası olunması anlayışı benimsetilmesi, hizmetlerin sunumunda iş görenlere kalitenin geliştirilmesinin bütün personelin işi olduğu anlayış ve yaklaşımı benimsetilmesi, gelişmenin değişmeyle mümkün olacağının
107 http://www.memurlar.net/haber/14471/, (15.03.2009), “MEB TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi”.
herkes tarafından bilinmesinin sağlanması, kurumsal ve bireysel amaçlar arasında denge sağlanarak çalışanların iş doyumunun göz önünde bulundurulması şeklinde sıralanabilir.108
TKY Uygulama Yönergesi kapsamında ortaya çıkan MEB’in 2000/14 tarih ve sayılı "Eğitimde TKY Uygulama Projesi’ne göre eğitim yönetiminde insana değer veren, kaynakları etkili ve verimli kullanan bir anlayışla çalışanların katkısının ve yönetimde katılımcılığın sağlanması hedeflenmektedir. “TKY Uygulama Projesi”nin işlemesi amacıyla proje ile ilgilenecek Yönetimi Değerlendirme ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı (YÖDGED) oluşturulması ve söz konusu projenin yürütülebilmesi amacıyla da kalite kurulunun ve kalite geliştirme ekiplerinin kurulması yine yönerge ile karara bağlanmıştır.
YÖDGED uygulama projesinin gerekçe bölümünde; "İhtiyaca uygun olma ve memnuniyet şeklinde tanımlanan kalite, her türlü hizmet ürününde aranır olmuştur.
Verimlilik, etkinlik, hız, sıfır hata, estetik, erişilebilirlik vb. özelliklerin bütünü olarak ortaya çıkan kalite 2000’li yılların vazgeçilmez olgusu olma durumundadır. Kaliteyi doğuracak şartları hazırlayan hiç şüphesiz eğitilmiş nitelikli insandır. O halde söz konusu olan insan davranışlarına kalitenin yansıtılmasıdır. İnsanın nitelikli olarak toplumsal hayatta yerini alması ise kaliteli bir eğitim ile mümkündür. Çünkü eğitim ve kalite birbirine bağlı iki önemli kavramdır. Eğitim sektörünün çıktısı olan insanın, istenilen nitelikte geliştirilmesi ve değerlendirilmesi eğitim sisteminin en temel amaçlarından biridir. Kaliteli bir eğitim ise, iyi bir organizasyon ve kaliteli bir eğitim yönetimi ile sağlanabilir... İnsan kaynaklarının yanında diğer kaynakların da etkili ve verimli kullanılması en az maliyetle en kaliteli üretimi gerçekleştirme isteği, hizmet üretiminde kaliteyi artırma ve hizmetten yararlanan toplum kesimlerinin memnuniyetini sağlama arzusu eğitim yönetiminde yeni yaklaşımları gündeme getirmektedir."109 şeklinde bir açıklama yer almaktadır. Söz konusu açıklama esasen eğitim sisteminde amaçlanan dönüşümün arkasında sergilenmek istenen mantığı açıkça göstermektedir.
108 http://mevzuat.meb.gov.tr/html/74.html, (15.03.2009), “Toplam Kalite Yönetimi Uygulama Yönergesi”.
109 http://www.kesk.org.tr/index.php?Itemid=92&id=72&option=com_content&task=view, (10.01.
2009), “Kamuda Esnek Çalıştırma ve Toplam Kalite Yönetimi”.
MEB, yasal çerçevesini oluşturduktan sonra eğitimde TKY’yi kalıcı hale getirmek amacıyla profesyonel destek de almıştır. Özellikle Türkiye Kalite Derneği (KalDer) ile imzalanan protokol ile TKY konusunda eğitimcilere seminerler verilmesi ve iç müşteri olarak tanımlanan eğitimcilere yeni yönetim yaklaşımının benimsetilmesi talep edilmiştir.110 KalDer MEB ile ortak yürüttüğü projeler haricinde
“Ulusal Kalite Ödülleri” ismiyle dağıttığı ödüllere kamu kategorisi altında MEB’e bağlı okullara yer vererek TKY’nin eğitim alanında yerleşmesine katkı sağlamaktadır.
KalDer’in dağıtmış olduğu kalite ödüllerinin yanı sıra 2005 yılından bu yana
“TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi”nin yürürlüğe girmesiyle birlikte MEB kendi içinde de kalite ödülleri dağıtmaktadır. Yönergenin amacı "MEB'e bağlı okul ve kurumlarda toplam kalite yönetimi uygulamalarında emsallerine göre üstün başarı gösteren okul/kurum ve ekiplerin ödüllendirilmesine ilişkin esas ve usulleri düzenlemek" olarak belirlenmiş olup, yönerge kamu yönetimi için bir ilk uygulama özelliği taşımaktadır.111
TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi’nde kalite değerlendirmesi yapmak amacıyla kalite kurulları oluşturulmuş ve söz konusu kurulların objektif, şeffaf değerlendirmeler yapabilmeleri amacıyla da birtakım kriterler belirlenmiştir. Söz konusu kriterlere bakılarak iki tür ödül verilmektedir. “Yılın kaliteli ekibi” ve “yılın kaliteli okulu” kategorilerindeki ödüller söz konusu kriter sonuçlarının değerlendirilme sonucuna göre dağıtılmaktadır. Bu kriterler aşağıdaki tabloda yer aldığı şekildedir.
110 Temelde MEB ile KalDer’in TKY bağlamındaki ilişkisi yönergenin yürürlüğe konulmasından çok daha önce başlamıştır. İlk olarak 1993 yılında MEB, KalDer’den eğitim talep etmiş ve üst düzey yöneticilerini ve bir ekibini eğitmiştir. 1997 yılında da bu eğitimler çerçevesinde “Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi” çalışmalarına başlamıştır. Bu konuda 22 pilot okulda uygulamalar yapılmış ve 1998 yılı Mayıs ayında Milli Eğitim Bakanlığı Müfettişlerine pilot uygulama sonuçlarına göre bir program sunulmuştur.
111 http://www.memurlar.net/haber/14471/, (17.03.2009), “TKY Uygulamaları Ödül Yönergesi”.
Tablo 3: Yılın Kaliteli Okulu/Kurumu Kategorisi Değerlendirme Formu Değerlendirme Kriterleri
GİRDİLER Yönetim ve Organizasyon
1. Liderlerin, okulun/kurumun misyon, vizyon, ilke/değerlerinin oluşumuna sağladığı destek
2. Liderlerin okul/kurum ilke ve değerlerini davranışlarına yansıtmada örnek ve önder olması
3. Liderlerin, okul/kurum içerisindeki iyileştirme çalışmalarına, yenilikçilik ve yaratıcılığa, öğrenmeye ve birlikte çalışmaya sağladığı destek
4. Liderlerin okul/kurum yönetimine sağladığı destek (kurul ve komisyonların çalışmaları, temel süreçlerin tanımlanması, temel politika ve stratejilerin belirlenmesi vb.)
5. Liderlerin, okul kurum çalışanları, hizmet götürülen kesim ve işbirliği yapılan kişi ve kurumlarla olan ilişkileri ( bu kesimlerin isteklerini dinleme, yanıtlama, başarıları tanıma takdir etme)
6. Liderlerin yönetim etkinliğinin/performansının ölçülmesi 7. Liderlerin bireysel gelişimi nasıl sağlanmaktadır,
Okulun/Kurumun Plânı ( Okul Gelişim Planı, Stratejik Plân vb.) 8. Okulun/kurumun mevcut durum analizindeki başarısı
9. Okulun/kurumun uzun vadeli planlamasında paydaş beklentilerini/ihtiyaçlarını dikkate alması
10. Okulun/kurumun uzun vadeli plânlaması yapılırken; mevcut kurumsal performansın, araştırma ve inceleme faaliyetlerinin, Bakanlık plânlamalarının, yakın çevrenin ekonomik ve demografik göstergelerinin, eğitimde, bilimde yaşanan gelişmelerin dikkate alınması
11. Vizyon, misyon, hedeflerin, ilke ve değerlerin birbirleriyle uyumlu belirlenmesi
12. Temel politika ve stratejilerin belirlenmesi
13. Okulun/kurumun uzun vadeli plânlamasının ilgililere duyurulması, uygulama planlarına yansıtılması
14. Okulun/kurumun uzun vadeli plânlamasının zamanla gözden geçirilip güncellenmesi
İnsan Kaynakları Yönetimi
15. Çalışanların bilgi birikimi ve yetkinliklerinin okul/kurum için kullanılması, okul/kurum içi görevlendirmelerde yeterliliklerin dikkate alınması,
16. Çalışan performansının uygun bir şekilde takdir edilmesi, ödüllendirilmesi 17. Etkin ekip çalışmalarının varlığı
18. Çalışanların bilgi birikimi ve niteliklerinin geliştirilmesi 19. Çalışanların yönetime katılımı
20. Çalışanların iletişim gereksinimlerinin saptanması ve karşılanması
21. Okul/kurum içerisindeki görev dağılımının yapılması, okuldaki kurul ve komisyonların oluşumu, çalışanların ve kurulların görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi
22. Çalışandan gelen yenilikçi ve yaratıcı fikirlerin değerlendirilmesi 23. Sosyal, kültürel ve sportif faaliyetlerin desteklenmesi
24. Çalışanların ücret ve ücret dışı olanaklardan adil bir şekilde yararlanması Maddi Kaynakların ve Bilgi Birikiminin Yönetimi
25. Okulun/kurumun kaynaklarının belirlenen politika ve stratejiyi destekleyecek şekilde kullanılması
26. Bina, donanım ve malzemelerin amacına uygun kullanımı
27. Her türlü malzemenin bakım, onarım ve temizliğinin sağlanması 28. Teknolojik gelişmelerin takip edilmesi ve okul/kuruma taşınması 29. Teknoloji ve bilgi birikiminden azami ölçüde yararlanma
30. Okul/kurum bütçesinin yapılması
31. Okul/kurum içinde ve dışındaki kullanıcıların uygun bilgiye ulaşmasının sağlanması
İŞLEMLER Süreç Yönetimi
32. Okul/kurum süreçlerinin analiz edilerek tanımlanması 33. Okul/kurum kritik süreçlerinin belirlenmesi
34. Okul/kurum süreçlerinin standardının belirlenmesi 35. Okul/kurum süreçlerinin performansının ölçülmesi
36. Okul/kurum süreçlerinin gözden geçirilerek paydaş beklentilerini karşılayacak şekilde iyileştirilmesi
37. Süreçlerde üretilen ürün veya hizmetten yararlananların memnuniyetinin ölçülmesi
SONUÇLAR
Çalışan memnuniyeti ile ilgili sonuçlar (aşağıda sıralanan göstergelere ilaveler yapılabilir, her bir gösterge ile ilgili mutlaka sayısal sonuç verilmelidir, sonuçlar bizzat muhatabın algılarından elde edilmelidir, sonuçlar mümkün olduğu ölçüde geçmiş yıllarla ve il ortalamaları ile karşılaştırmalı verilmeli ve grafiklerle desteklenmelidir. Sayısal olmayan sonuçlar dikkate alınmayacaktır)
• Kariyer geliştirme,
• İletişim,
• Yetkelendirme (çalışanın görevi ile ilgili güçlü kılınması),
• Fırsat eşitliği,
• Kararlara katılım,
• Yönetimden memnuniyet,
• Takdir, tanıma sistemi,
• Performans değerlendirme sistemi,
• Okulun vizyon, misyon ve değerlerine ilişkin algılamalar,
• Destek,
• Okulda bulunan araç, gereç,
• Okul ortamı,
• Öğretmene okul tarafından sağlanması gereken hizmetler,
• Genel memnuniyet
Çalışan memnuniyeti ile ilgili diğer göstergeler (aşağıda sıralanan göstergelere
ilaveler yapılabilir, her bir gösterge ile ilgili mutlaka sayısal sonuç verilmelidir, sonuçlar mümkün olduğu ölçüde geçmiş yıllarla ve il ortalamaları ile karşılaştırmalı olarak verilmeli ve grafiklerle desteklenmelidir. Sayısal olmayan sonuçlar dikkate alınmayacaktır):
• İyileştirme ekiplerine çalışanların (gönüllü) katılım oranları,
• Öneri sistemlerine çalışanların katılım oranları
• Çalışanlarca iletilen şikayet sayıları ve şikayetlerin dikkate alınma durumu
• Eğitim ve gelişim düzeyleri (örn.: lisans tamamlayan, yüksek lisans ve doktora yapanlar)
• Yıllık kişi başına alınan hizmetiçi eğitim saati (Okul/kurum içi ve okul/kurum dışı)
• Memnuniyet anketlerine katılım oranları,
• Devamsızlık ve rapor durumu,
• İş kazaları,
• Okulda görev yapan öğretmenlerin, bu okuldaki ortalama görev süresi
• Çalışana sağlanan ücret dışı hizmetler (Kreş, servis, gezi, ve diğer her türlü sosyal,
kültürel ve sportif etkinlikler)
• İdari denetim veya teftişlerde okulun çalışanlarına sağladığı hizmetleri doğrulayan, öven veya eleştiren raporlar
Öğrenci memnuniyeti sonuçları (aşağıda sıralanan göstergelere ilaveler yapılabilir, her bir gösterge ile ilgili mutlaka sayısal sonuç verilmeli ve bizzat muhatabın algısını içermelidir, sonuçlar mümkün olduğu ölçüde geçmiş yıllarla ve il ortalamaları ile karşılaştırmalı verilmeli ve grafiklerle desteklenmelidir. Sayısal olmayan sonuçlar dikkate alınmayacaktır):
• Ulaşım,
• İletişim,
• Dilek, öneri ve şikayetlerin dikkate alınması,
• Güvenilirlik,
• Güvenlik,
• Kararlara katılım,
• Öğrenci işleri,
• Ders programları,
• Öğrenme/öğretme yöntemleri,
• Sınıf ortamı,
• Ders araç gereçleri,
• Ders arası,
• Okulun fiziki ortamı,
• Kantin, yemekhane, yatakhaneler (varsa),
• Sosyal, kültürel, bilimsel ve sportif faaliyetler,
• Belirli gün ve haftaların kutlamaları,
• Değerlendirme, ödül, takdir, teşekkür,
• Olumlu davranış kazanma.
Veli memnuniyeti sonuçları (aşağıda sıralanan göstergelere ilaveler yapılabilir, her bir gösterge ile ilgili mutlaka sayısal sonuç verilmeli ve bizzat muhatabın algısını içermelidir, sonuçlar mümkün olduğu ölçüde geçmiş
yıllarla ve il ortalamaları ile karşılaştırmalı olarak verilmeli ve grafiklerle desteklenmelidir. Sayısal olmayan sonuçlar dikkate alınmayacaktır):
• Ulaşım,
• İletişim,
• Dilek, öneri ve şikayetlerin dikkate alınması,
• Güvenilirlik,
• Güvenlik,
• Kararlara katılım,
• Öğrenci işleri,
• Ders programları,
• Öğrenme/öğretme yöntemleri,
• Sınıf ortamı,
• Ders araç gereçleri,
• Ders arası,
• Okulun fiziki ortamı,
• Kantin, yemekhane, yatakhaneler (varsa),
• Sosyal, kültürel ve sportif faaliyetler,
• Değerlendirme, ödül, takdir, teşekkür,
• Olumlu davranış kazanma.
Hizmetten Yararlananların memnuniyeti ile ilgili diğer göstergeler (aşağıda sıralanan göstergelere ilaveler yapılabilir, her bir gösterge ile ilgili mutlaka sayısal sonuç verilmelidir, sonuçlar mümkün olduğu ölçüde geçmiş yıllarla ve il ortalamaları ile karşılaştırmalı verilmeli ve grafiklerle desteklenmelidir.
Sayısal olmayan sonuçlar dikkate alınmayacaktır):
• Öğrenci devamsızlık oranları,
• Devamsızlıktan sınıf tekrarına kalan öğrenci sayıları,
• Başarısızlıktan sınıf tekrarına kalan öğrenci sayıları,
• Sorumlu geçen veya ek sınavla geçen öğrenci sayıları,
• Okuldan ayrılan veya uzaklaştırılan öğrenci sayıları,
• Sınıfını doğrudan geçen öğrenci sayıları,
• Sağlık kuruluşlarına sevk alan öğrenci sayıları,
• Rapor alan öğrenci sayıları,
• Bir üst öğrenim kurumuna yerleştirilen öğrenci sayıları,
• Mezuniyet sonrası işe yerleştirilen öğrenci sayıları (meslekî eğitim kurumları için)
• Öğrenci ve veliden gelen öneri/dilek sayıları
• Öğrenci ve veliden gelen şikayet sayıları,
• Öğrenci ve velilerin iyileştirme çalışmalarına (gönüllü ) katılım sayıları,
• Okulda kaza geçiren öğrenci sayıları,
• Öğrenci ve velilere yönelik düzenlenen sosyal, kültürel ve sportif faaliyet sayıları ve bu faaliyetlere katılım oranı
• Okul-aile işbirliğinin sağlandığı kurul ve komisyon çalışmalarına katılım oranları
• Öğrenci ve velilerin memnuniyet anketlerine cevap verme oranları,
• Öğrencilere ve velilere sunulan hizmetler nedeniyle okula verilen ödül ve
unvanlar
• Okulun başarısından dolayı yerel ve genel basında yer alma durumu,
• İdari denetim veya teftişlerde okulun öğrenci ve velilere sağladığı hizmetleri doğrulayan, öven veya eleştiren raporlar.
Finansal sonuçlar
• Gelir gider dengesi,
• Gelir artışı,
• Harcamaların politikalarla uyumu
• Verimlilik, tasarruf vb.
Temel performansa ilişkin diğer göstergeler:
• Okulun sınıf ve her bir ders için başarı düzeyleri,
• Çeşitli yarışmalarda alınan sonuçlar, okulda üretilen projeler, yayınlar vb.
• Yeni süreç tasarımı,
• Bina, donanım ve malzemelerin kullanımındaki etkililik ve verimlilik,
• Öğrenci/öğretmen oranı,
• Kütüphane, bilgi işlem ve bilgi teknolojilerinden yararlanma,
• Üniversiteler, eğitim ile ilgili kuruluşlarla yapılan işbirlikleri,
• Okulun diğer okullarla ve çevre ile olan ilişkileri, paylaşımı,
• Çevreye duyarlılık ve doğal ortamın korunması,doğal kaynakların korunmasına ilişkin sonuçlar.
Kaynak: http://personel.meb.gov.tr/yodged/alt/meb_tky_odul_y%C3%B6nergesi.pdf, (17.03.2009),
“Milli Eğitim Bakanlığı Eğitimde Toplam Kalite Uygulamaları Ödül Yönergesi”
Tablo 4: Yılın Ekibi Kategorisi Değerlendirme Formu değerlendirme Kriterleri 1. Seçilen problemin okul/kurum için önem derecesi (Özdeğerlendirme
sonuçları ile ilişkisi)
2. Problemin tanımlanmasındaki yeterlilik
3. Problem çözme tekniklerinin doğru ve yerinde kullanılma derecesi 4. Problemin çözüm seçeneklerinin belirlenmesi ve seçimi
5. Problemin çözümündeki yaratıcılık düzeyi
6. Problemin çözümü için geliştirilen öneri/önerilerin uygulanabilirlik derecesi (gerçekleşme süresi, maliyeti, gereken işgücü vb.)
7. Çözüm önerisinin uygulanması için yapılan plânlama (geliştirilen önerilerin nasıl hayata geçirileceği, uygulama sürecinde muhtemel risklere karşı alınan tedbirler, hedef/ standartlar, bu hedef/standartların ölçülebilirliği vb.) 8. Hedeflerin gerçekleşme derecesi/problemin çözümündeki başarı
9. Çözümün okula/kuruma, hizmet götürülen kesime, çalışana vb. sağladığı katma değer
10. Yapılan çalışmanın raporlama ve sunum kalitesi
Kaynak: http://personel.meb.gov.tr/yodged/alt/meb_tky_odul_y%C3%B6nergesi.pdf, (17.03.2009),
“Milli Eğitim Bakanlığı Eğitimde Toplam Kalite Uygulamaları Ödül Yönergesi”
Ödül yönergesinde yer alan tablolardan da anlaşılacağı üzere MEB’in TKY’yi okullarda ve kurumlarında yaygılaştırma konusunda ciddi atılımları vardır. Özellikle ilk tabloda hem “iç müşteri” olarak tanımlanabilecek çalışanın memnuniyeti hem de
“dış müşteri” olarak tanımlanabilecek öğrenci ve velilerin memnuniyeti ayrı ayrı ele alınmış ayrıca kurumsal olarak bir performans değerlendirmesi başlığı da açılmıştır.
Bu da özel sektör için geçerli olabilecek bir TKY değerlendirme sisteminin eğitim sistemine giydirilmeye çalışılmasının en somut örneklerinden biridir. Hatta bu durum yalnızca değerlendirme aşamasında kalmayıp Türkiye’de bir kamu kuruluşu olarak ilk defa TKY uygulamaları ile ilgili ödül dağıtılması, MEB’in TKY destekçisi/tarafı rolünü pekiştirmektedir. Ayrıca eğitim alanında çalışan yöneticilerin de çeşitli vesilelerle seminer ve eğitimlere tabi tutulması, TKY’nin bir bakanlık politikası olarak okullarda tepeden inmeci ve hızlı bir şekilde gerçekleştirilmeye çalışıldığını düşündürmektedir.
Sonuç olarak; Türkiye’de Milli Eğitim sisteminde yeni bir yönetim anlayışı olarak TKY’nin üst yöneticiler tarafından benimsendiği ve özellikle 2000’li yılların başından bu yana gerek yasal düzenlemelerle gerekse çeşitli motivasyon araçlarıyla alt seviyedeki yöneticilere ve eğitimcilere benimsetilmeye çalışıldığı sonucuna varılmaktadır.