Milli Eğitim Bakanlığı Öğretim Programlarında Yer Alan Değerler

İlköğretim birinci ve ikinci kademe öğretim programlarında değerlere doğrudan ya da dolaylı bir şekilde yer verilmiştir. Bu araştırmada veri toplama aracı olarak tek bir programın değerlerine yer verilmeyip diğer programların taranıp bir değer listesi oluşturulmasının amacı; dergilerin disiplinler arası olması tek bir dersin bakış açısıyla sınırlandırılamamasıdır. İncelenen dergilerin hitap ettiği kitle ilköğretim birinci ve ikinci kademe olduğu için birinci ve ikinci kademede kullanılan ve özellikle bir değer sınıflamasına yer veren programlar taranmıştır.

İlköğretim Türkçe Dersi (6.7.8. Sınıflar) Öğretim Programı’nda Yer Alan Değerler Türkçe öğretim programında değerlerin sistematik ayrı bir başlık altında değil de programın içinde ve farklı bölümlerinde örtük bir şekilde ele alındığı görülür. Programın genel amaçlarında değerlere vurgu yapıldığı görülmektedir:

 Türk ve dünya kültür ve sanatına ait eserler aracılığıyla milli ve evrensel değerleri tanımaları,

 Hoşgörülü, insan haklarına saygılı, yurt ve dünya sorunlarına duyarlı olmaları ve çözümler üretmeleri,

 Milli, manevi ve ahlaki değerlere önem vermeleri ve bu değerlerle ilgili duygu ve düşüncelerini güçlendirmeleri amaçlanmaktadır (MEB, 2006:4). Programın temel beceri alanları da değerleri kapsayıcı niteliktedir:

 Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma  Eleştirel düşünme  Yaratıcı düşünme  İletişim kurma  Problem çözme  Araştırma  Karar verme  Girişimcilik

 Bilgi teknolojilerini kullanma (MEB, 2006: 5). Öğrenme Alanlarında Yer Alan Değerler

49

 Dinleme becerinin geliştirilmesiyle, öğrencilerden dinlediklerini/izlediklerini sıralama, sınıflama, sorgulama, ilişkilendirme, eleştirme ve bunlarla ilgili çıkarımlarda bulunma gibi üst becerileri gerçekleştirmesi beklenmektedir (MEB, 2006: 5).

 Konuşmacının sözünü kesmeden sabır ve saygıyla dinler.  Başkalarını rahatsız etmeden dinler/izler.

 Dinlenenle ilgili soru sormak, görüş bildirmek için uygun zamanda söz alır (MEB, 2006:13).

 Yaşına ve seviyesine uygun sanat ve bilim etkinliklerine dinleyici/izleyici olarak katılır. (MEB, 2006:13)

Konuşma

 Konuşmaya uygun ifadelerle başlar.

 Konuşma sırasında uygun hitap ifadeleri kullanır.  Standart Türkçe ile konuşur.

 Türkçenin kurallarına uygun cümleler kurar

 Yabancı dilden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır.

 Konuşmada nezaket kurallarını uygular.

 Konuşmayı uygun ifadelerle bitirir (MEB, 2006:19). Yazma

 Standart Türkçe ile yazar.

 Türkçenin kurallarına uygun cümleler kurar.

 Yabancı dillerden alınmış dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır (MEB, 2006:30).

Türkçe Dersi Öğretim Programında Yer Alan Ara Disiplin Alan Kazanımlarında Değer İfadeleri

 Yakın çevresindeki ortak miras ürünleri hakkında bilgi toplar.  Düşünce ve ifade özgürlüğünün önemini fark eder.

 Kendi değerlerini örneklerle ifade eder.  Etkili problem çözme yollarını açıklar.

50

Okuma Metinlerinde Bulunması Gereken Özellikler

 Metinlerde milli, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.

 Metinlerde insan hak ve özgürlüklerine, demokratik değerlere aykırı öğeler yer almamalıdır.

 Metinler, öğrencilerin dil zevkini ve bilincini geliştirecek, hayal dünyalarını zenginleştirecek nitelikte olmalıdır

 Metinler, öğrenciye eleştirel bir bakış açısı kazandıracak özellikler taşımalıdır.

 Metinler öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır (MEB, 2006:56).

Dinlenecek/İzlenecek Materyallerin İçeriğinde Bulunması Gereken Özellikler

 Milli, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır.

 İnsan hak ve özgürlüklerine, insani değerlere aykırı öğeler yer almamalıdır.  Türkçenin anlatım zenginliklerini ve güzelliklerini yansıtmalıdır.

 Öğrencilerin dil zevkini ve bilincini geliştirecek, hayal dünyalarını zenginleştirecek nitelikte olmalıdır

 Öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır (MEB, 2006:56).

Türkçe Öğretim Programında Yer Alan Temalarda Değerler

 Sevgi: İnsan sevgisi, aile sevgisi, vatan sevgisi, millet sevgisi, bayrak sevgisi, dil sevgisi

 Milli Kültür: Geleneksel sanatlarımız, Türk büyükleri, Türk müziği, zanaatlar, seyirlik oyunlar, bayramlar

 Toplum Hayatı: Medeniyet, birey ve toplum, yardımlaşma, komşuluk ilişkileri, dayanışma, dostluk, konukseverlik

 Hak ve Özgürlükler: Bireysel haklar, insan hakları, eğitim hakkı, çocuk hakları, hasta hakları, hakkını savunma, özgürlükler

 Kişisel Gelişim: Kendini tanıma, kendine saygı, empati, sorumluluk, sosyal gelişim, olumlu düşünme, karar verme, başarı, girişimcilik, öz eleştiri.

51

 Alışkanlıklar: İyi alışkanlıklar, kötü alışkanlıklar, sağlıklı yaşama

 Duygular: Umut, mutluluk, veda, bağışlama, takdir etme, beğenme, mizah.  Doğa ve Evren: Çevrenin korunması

 Güzel Sanatlar: Tiyatro, mimari, müzik

 Kavramlar ve Çağrışımlar: Estetik zevk (MEB, 2006:59,60). İlköğretim Türkçe Dersi (1-5. Sınıflar) Programında Yer Alan Değerler

İlköğretim birinci kademe için hazırlan programda da ikinci kademe için hazırlanan programda olduğu gibi değerler örtük olarak programın farklı bölümlerinde yer almıştır. Programın önsözünde programın amacı belirtilirken değerlere vurgu yapılmış “Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanan, eleştirel ve yaratıcı düşünebilen, bilgiyi kullanabilen, üretebilen, girişimci, kişisel ve sosyal değerlere önem veren bireyler” (MEB,2005:3) ibaresi yer almıştır.

Programın vizyonu değerlerle ilgili ifadeler içermektedir:  Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanan,

 Kendini ifade eden, iletişim kuran, iş birliği yapan, girişimci ve sorun çözen,  Bilimsel düşünen, anlayan, araştıran, inceleyen, eleştiren sorgulayan,

yorumlayan,

 Haklarını ve sorumluluklarını bilen, çevresiyle uyumlu, şartlandırmaya karşı duyarlı,

 Okumaktan ve öğrenmekten zevk alan,

 Bilgi teknolojilerini kullanan, üreten ve geleceğine yön veren bireyler (MEB,2005:10).

Programın genel amaçlarında değerlerden bahsedilmektedir:

 Türkçeyi sevmelerini, doğru, güzel ve etkili kullanmalarını sağlamak

 Millî, manevi, ahlaki, tarihî, kültürel, sosyal, estetik ve sanatsal değerlere önem vermelerini sağlamak; millî duygu ve düşüncelerini güçlendirmek  Yazılı ve sözlü ürünlerle Türk ve dünya kültürünü tanımalarını sağlamak

(MEB,2005:12)

Programın temel becerileri arasında değerler yer almaktadır:  Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma

52  Eleştirel düşünme  Yaratıcı düşünme  Girişimcilik  Araştırma  Karar verme

 Kişisel ve sosyal değerlere önem verme (MEB,2005:13). Öğrenme Alanlarında Yer Alan Değerler

Dinleme

 Görgü kurallarına uygun dinler (MEB,2005:24,40,57,74, 97) Konuşma

 Görgü kurallarına ve değerlere(millî, manevi, kültürel, ahlâkî, sosyal vb.) uygun konuşur (MEB,2005:27,43, 60,78, 101)

Zorunlu ve Seçmeli Temalarda Değerler

Zorunlu temalar arasında “Değerler” teması değerler eğitimini kapsamaktadır. Temanın içeriğinde; Türkçemiz, Türk kültürü (bayramlar ve törenler, türkü, halk oyunları, vatan, kahramanlık, bayrak vb.), Türk büyükleri (Atatürk, Fatih Sultan Mehmet, Mevlânâ, Hacı Bektaş-ı Velî, Yunus Emre, Mimar Sinan, Nasrettin Hoca vb.) öneriler vardır (MEB,2005:143).

“Birey ve Toplum” teması da içerik önerilerinde değer ifadeleri(misafir, demokrasi,dayanışma, barış, hoşgörü) içermektedir (MEB,2005:143).

Metinlerde Bulunması Gereken Nitelikler

 Metinler millî kültür ve değerlerimize uygun olmalıdır.

 Metinlerde insan hak ve özgürlüklerine, demokratik değerlere ve hukukun üstünlüğüne aykırı ögeler yer almamalıdır.

Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değerler

Programda değerler sistematik olarak ifade edilmiştir. Programda yer alan değerler:  Aile birliğine önem verme

53  Adil olma  Bağımsızlık  Barış  Özgürlük  Bilimsellik  Çalışkanlık  Dayanışma  Duyarlılık  Dürüstlük  Estetik  Hoşgörü  Misafirperverlik

 Sağlıklı olmaya önem verme  Saygı  Sevgi  Sorumluluk  Temizlik  Vatanseverlik  Yardımseverlik (MEB,2006:44).

İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programında Yer Alan Değerler  Adalet

 Aile kurumuna ve birliğine önem verme  Demokrasi bilinci  Dürüstlük  Alçak gönüllülük  Bağımsızlık  Bağışlama  Barış

 Türk Bayrağına ve İstiklâl Marşı’na saygı  Bilimsellik

 Cesaret  Cömertlik  Çalışkanlık

54  Dayanışma

 Doğa sevgisi

 Doğal çevreye duyarlılık  Doğruluk  Dostluk  Duyarlılık  Emaneti korumak  Estetik  Fedakârlık  Gazilik  Görgülü olmak  Güvenirlik  Hakseverlik  Hakikat sevgisi  Hayâ  Hoşgörü

 İbadet yerlerine saygı  İffet  İyi niyet  Kadirşinaslık  Kanaat  Kardeşlik  Merhamet  Millet sevgisi  Millî birlik şuuru  Misafirperverlik  Mürüvvet  Namuslu olmak  Nezaket  Ölçülülük  Paylaşımcı olmak  Sabır  Sadelik

55  Samimiyet  Saygı  Sevgi  Sorumluluk  Sözünde durmak  Şehitlik  Şükür

 Tarihsel mirasa duyarlılık  Temizlik  Tutumluluk  Türk büyüklerine saygı  Vatanseverlik  Vefa  Yardımseverlik (MEB,2010:24).

Düşünme Eğitimi Öğretimi Dersi Programında Yer Alan Değerler  Dikkatli olma  Kuşku duyma  Meraklı olma  Özen gösterme  Özgünlük  Özgüven  Sabırlılık  Saygılı olma  Sorumluluk  Tarafsızlık  Tutarlılık (MEB, 2007: 12).

Düşünme Becerileri Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler  Dayanışma

 Hoşgörü  Bilimsellik  Sevgi  Saygı

56  Duyarlılık  Vatanseverlik  Barış  Sorumluluk  Açık görüşlülük  Tutarlılık  Sabır  Dürüstlük  Özgürlük  Çalışkanlık  Özgünlük  Evrensellik  Yararlılık  Etik (MEB,2012:31).

Duygusal ve Sosyal Gelişim Dersi Programında Yer Alan Değerler  Dayanışma Tutarlılık  Sabır  Dürüstlük  Özgürlük  Çalışkanlık  Özgünlük  Evrensellik  Yararlılık  Etik  Hoşgörü  Bilimsellik  Sevgi  Saygı  Duyarlılık  Vatanseverlik  Barış  Sorumluluk  Açık görüşlülük (MEB,2012:15).

57

Medya Okuryazarlığı Dersi Programında Yer Alan Değerler  Özel yaşamın gizliliğine saygı

 Estetik duyarlılık  Dürüstlük

 Sorumluluk

 Etik kurallara bağlılık  Farklılıklara saygı duyma

 Kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık  Aile içi iletişime önem verme  Bilinçli tüketim

 Toplumsal hayata aktif katılım  Bilimsellik

 Eşitlik  Yardımlaşma  Dayanışma

 Paylaşma (MEB,2007:7).

Vatandaşlık Ve Demokrasi Eğitimi (8. Sınıf) Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler  Dayanışma  Hoşgörü  Sorumluluk  Sevgi  Saygı  Yardımseverlik  Diğerkâmlık  Barış  Onur  Adil olma  Özsaygı  Paylaşma  Vatanseverlik  Özgürlük

58  Uzlaşma

 Eşitlik

 Farklılıklara saygı duyma

 Kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık

 Millî, manevi ve evrensel değerlere duyarlı olma (MEB, 2010: 7). Yaratıcı Düşünme Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler

 Dayanışma  Hoşgörü  Bilimsellik  Sevgi  Saygı  Duyarlılık  Vatanseverlik  Barış  Sorumluluk  Açık görüşlülük  Tutarlılık  Sabır  Dürüstlük  Özgürlük  Çalışkanlık  Özgünlük  Evrensellik  Yararlılık  Etik (MEB, 2012: 16).

Halk Kültürü Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler  Dayanışma

 Estetik  Hoşgörü

 Misafirperverlik

 Farklılıklara saygı duyma  Sorumluluk

59  Yardımseverlik

 Kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık (MEB:2006:9; MEB:2007:11; MEB,2008:12).

Müzik Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler

Programda yer alan değerler paylaşım, hoşgörü, sorumluluk olarak belirlenmiştir. (MEB,2006:7).

Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim programında Yer Alan Değerler

Programda tutum ve değer kazanımlarında değerlere yer verilmiştir. Programda yer alan değerler:

 Açık fikirlilik

 Sorumluluklarını yerine getirme  Demokratik süreçlere güven duyma

 Mantığa, bilime ve teknolojiye güven duyma  Temiz ve sağlıklı yaşama

 Kendisine ve çevresine saygılı davranma  İş birliği yapma

 Adil ve dürüst olma

 Başkalarının haklarını çiğnememe

 Her şeyin sevgi, barış ve mutluluğa hizmet için olduğunu fark etme (MEB, 2006:78) şeklinde yer almaktadır.

Hayat Bilgisi Öğretim Programında Yer Alan Değerler

Hayat Bilgisi Dersi Program’ı ile öğrencilerin aşağıdaki kişisel nitelikleri ve değerleri geliştirmelerine yardımcı olunacaktır:

 Öz saygı  Öz güven  Toplumsallık  Sabır  Hoşgörü  Sevgi  Saygı

60  Barış  Yardımseverlik  Doğruluk  Dürüstlük  Adalet  Yeniliğe açıklık  Vatanseverlik

 Kültürel değerleri koruma ve geliştirme (MEB, 2009: 15) 3.3.2 Değerlerin Sınıflandırılması

Değerler yukarıdaki şekilde tarandıktan sonra ortaya çok sayıda değer ifadesinin yer aldığı bir listenin çıktığı görülmüştür. Araştırmada kolaylık olması açısından ve belirli bir düzen ve sistematik sağlamak amacıyla bu değerleri sınıflandırma yoluna gidilmiştir. Değerleri sınıflandırma yoluna giderken değer sınıflamaları araştırılmıştır. Yerli ve yabancı değer sınıflamaları incelendiğinde çok sayıda değer sınıflamasının olmasına rağmen herkes tarafından kabul görmüş genel geçer bir sınıflamanın bulunmadığı tespit edilmiştir. Yapılan bu araştırma sonrasında büyük çoğunluk tarafından kabul gören ve Güngör’ün de belirttiği ve kullandığı değer sınıflamasının başlıkları esas alınmış ve bu başlıklar altında bir düzenlemeye giderek değer sınıflandırması yapılmıştır. Spranger'den ve daha sonra ondan ilham alarak "Study of Values" adlı geniş bir çalışma yapan Allport, Vernon ve Lindzey (1960) den sonra değerleri altı grup halinde toplamak âdet olmuştur: estetik, teorik, iktisadî, siyasî, sosyal ve dini değerler (Akt: Güngör, 1998: 84). Güngör bu sınıflamaya “ahlaki değerleri” de katmış ve yedi grupta toplamıştır (Güngör, 1998: 85). Güngör’ün bu değer sınıflaması temel alınarak yapılan değer sınıflandırması tablo 5’degösterilmiştir. Değerlerin çok yönlü ve öznel bir yapıda olması tek bir kategori altında sınıflandırmayı zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla yapılan bu sınıflama kesin ve nihai bir sınıflama olmayıp araştırmayı sistematik kılması ve araştırmacıya kolaylık sağlaması bakımından kullanılmıştır. MEB tarafından hazırlanan programlarda yer alan ancak “değer” olup olmadığı tartışmalı olan ifadeler uzman görüşü sonucu sınıflamadan çıkarılmıştır. Çıkarılan bu değerler: empati, iş birliği yapma, toplumsal hayata aktif katılım, dikkatli olma, eleştirel düşünme, kuşku duyma, meraklı olma, problem çözme, yaratıcılık, bilinçli tüketim, yararlılık, özen gösterme, özgünlük ve hayal gücüdür. Bununla beraber uzman görüşü sonucunda Türk büyükleri değeri

61

Türk büyüklerine saygı, Türk müziği Türk müziğine değer verme, geleneksel sanatları tanıma geleneksel sanatlara saygı duyma, olarak değiştirilmiştir. İncelenen dergilerde yapılan araştırma sonucunda bu değerlerin dışında başka değer ifadelerine de yer verildiği görülmüştür. Bu değer ifadeleri ise ramazan ayı, peygamber sevgisi, tevekkül, müziğe değer verme, sanatlara duyarlılık, iyilik yapma, hayvan sevgisi ve tasarruf değerleridir. Uzman görüşü sonucunda ramazan ayı “dini günlere duyarlılık” değeri başlığı altında verilmiştir.

Tablo 5. Milli Eğitim Bakanlığı Tarafından Hazırlanan Öğretim Programlarında Yer Alan Değerler ve Sınıflandırılması

Ahlaki Değerler

Alçakgönüllülük Kadirşinaslık

Bağışlama Merhamet

Cesaret Mürüvvet

Cömertlik Namuslu olmak

Diğerkâmlık Onur/Öz saygı

Doğruluk Sabır

Dürüstlük Samimiyet

Fedakârlık Sözünde durmak

İyi niyet Özgüven

Dini Değerler

Hakseverlik(Allah inancı) İbadet yerlerine saygı

Hakikat sevgisi İffet

Hayâ Şükür

Dini Günlere Duyarlılık Peygamber Sevgisi Tevekkül

Estetik Değerler

Estetik zevk Müziğe değer verme

Geleneksel sanatlara saygı Türk müziğine değer verme Sanatlara duyarlılık

İktisadi Değerler

Kanaat Tutumluluk

Tasarruf

Siyasi Değerler

Adalet/Adil olma İnsan haklarına saygı

Bağımsızlık Özgürlük

Demokrasi Tarafsızlık

Eşitlik Uzlaşma

Farklılıklara saygı duyma Vatan sevgisi Sosyal Değerler

Aile sevgisi(anne, baba, kardeş

sevgisi) ^{Konukseverlik}

Aile birliğine önem verme Kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık

Barış Millet sevgisi

62

ahlaki değerlere duyarlılık

Bayramlar Milli ve evrensel değerlere duyarlılık

Dayanışma Nezaket

Dil sevgisi Özel yaşamın gizliliğine saygı

Doğa sevgisi Paylaşma

Doğal çevreye duyarlılık Sağlıklı yaşama Dostluk(arkadaşlık) Saygı

Duyarlılık Sevgi

Emaneti korumak Şehitlik

Tarihsel mirasa duyarlılık

Gazilik Temizlik

Görgülü olmak Tutarlılık

Güvenilirlik Türk Bayrağına ve İstiklâl Marşı’na saygı Hoşgörü Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma İnsan sevgisi Türk büyüklerine saygı

İyilik yapma Vefa

Kardeşlik Yardımlaşma Komşuluk Teorik Değerler Açık görüşlülük Kararlılık Bilimsellik Ölçülülük Çalışkanlık Sorumluluk Yeniliğe açıklık

Belgede Güncel çocuk dergilerinde yer alan değerler (sayfa 60-74)