Thtanak yontemi:
Meclis'te gene) kurul gOrO�meleri b�lamadan Once, tutanak kitibi arkada�lanm1z, milletvekillerinin konu�ma kOrsOsO OnOnde bulunan yerlerine - mtlan bu kOrsOye, yilzleri salona dOnOk olarak- otu
rurlar, grup �efi arkalarmda ayakta beklerdi. GOrO�meler b�laymca tutanaklar �Oyle tutulurdu: Konu�macilann sOy
lediklerini tek ki�i zapt edemeyec�i i-;in on be� ki�ilik tu
tanak kitipleri kurulu. birer �efin yOnetiminde, be�rden 0-; gruba aynlm1�t1. Bu be� kitipten biri "yedek"ti. DOrt ki�ilik grup oturur, kon�mac1 soze b�laymca tutanak �fi elindeki kalemle en saAdaki kitibin omzuna dokunur (0 zarnan yazi saAdan sola doAruydu), konu�maorun
sOzle-39
rinden o katibin belleginde tutabilecegi kadar bir zaman g�ince onun solundakinin omuzuna, daha sonra �tekine dokunur, en soldakinden sonra yeniden en sagdakinin ar
kasma gelir ve g�rii�meler siiresince bu i� b�ylece yinele
nirdi. Omuzuna dokunulan katip, konu�macmm s�zleri
ni -ciimle ba�1 veya ciimle sonu olduguna bakmaks1zm
hemen duydugu yerden yazmaya ba�lar, kendisine yeniden ma gelip omuzuna vurulana degin, belleginde tutabildigi s�zleri �niindeki kag1da d�ker, yeniden omuzuna vurulun
ca, yazmakta oldugu satm hemen oldugu yerde kesip alt saura gecerek konu�macmm o anda konu�tugu yerden yaz
maya ba�lard1.
Kalem odasma (yani bii roya) gidilip kag1tlar yan ya
na kondugu zaman her sat1rda yaztlanlar birbiri hizasma getirilerek konu�macmm s�zlerinin tiimii meydana c1ka
nhp ayn bir kag1da temize cekilirdi. Buna "zaptm tevhidi"
(tutanagm birle�tirilmesi) denilirdi.
Zab1t gruplan her on be� veya yirmi dakikada bir n�
bet degi�tirerek biiroya d�niip "tevhid"i yaparlar, sure do
lunca yeniden salona giderek n�bet degi�tirirlerdi. Meclis g�rii�melerinin gece yanlarma degin siirdiigii giinler
"tevhid" i�i de kimi zaman, sabahlara kadar siirerdi.
• • •
tlk Meclis'in Tutanak Dergileri'nin ikinci bas1s1 yeni .... yaztlarla Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi Ba�kartl1g1'nca 29
cilt halinde c1kanld1.
tlk Meclis'teki g�rii�melerin bir de suyun altmda, hie g�riilmeyen bir y�nii vardtr. Bunlar, gizli tutanaklardaki g�rii�melerdir.
B�yle gizli g�rii�meierin tutanaklanm Meclis'in za
b1t katipleri degil, milletvekillerinin kendileri yazarlard1.
Bu gizli tutanaklar tlk Meclis'in 50. y1hnda yine TBMM Ba�kanhg1'nca d�rt cilt olarak yay1mland1.
Meclis Tutanak Dergileri'nden (Zab1t Cerideleri'nden) sOz ederken, birer devrim Meclis'i olan ikinci ve ucuncu dOnem Meclislerinin Tutanak Dergileri'nden de lusaca bilgi vereyim. <;Unku bunlann da Onemi cok buyuktur.
TBMM'nin ikinci dOnem Tutanak Dergileri
33
cilttir.Bunlann da ilk bas1!an Arap harfleriyle, ikinci bas1lan yeni Turk abecesiyle yaymtlanm1$ti r.
Yine bir devrim Meclisi olan ve yeni Tiirk abecesini bir yasa ile kabul eden ucuncu dOnem TBMM'nin Tuta
nak Dergileri
31
cilt olup, ilk yedi cildi Arap harfleriyle, sekizinci ciltten sonrakiler ise yeni Turk abecesiyle bas1lm1$t1r. Sonradan bu yedi cildin de Turk abecesiyle ikinci bask1s1 yap1!m1$, bOylece yeni abeceyle bas1lan koleksiyon
lar tamam lanm1$t1r. Bunlar Turk Devrim Tarihi bak1mm
dan ola�anustii Onem la$1m aktad1r.
IX.
ILK MECLIS'/N AMIR VE MEMURLAR/
1) Reis P�a
Burada Mustafa Kemal'i, Ulusal Kurtulu$ Sava$1'mn Onderi olarak de�il, Ozellikle Turkiye Buyuk Millet Mec
lisi memurlanrun en yiiksek amiri olarak, benim kucuk me
mur gOzumle anlatmaya cah$aca�1m.
Onun ad1, bizim burodaki memurlar ve d1$ar1da ko
ruyucu polis, jandarma ve hatta odac1lar arasmda hep
"Re
is Pa$a"
diye gecerdi. Milletvekillerinden co�u da O'nu bOyle anarlard1.Biz burodakiler icin Medis'te iki buyilk ki$i vard1: Reis Pll$a ve Bll$katip Recep Bey. Bunlann ikisi de askerdi. Ara
larmda rutbece buyuk mesafe vard1: Biri (kurmay) pa$a, Oburu kurmay binbll$1; ama ikisi de rutbe i$areti tll$1maz
d1. Biz memurlar icin aralarmdaki fark sanki k1l pay1
gi-41
biydi. Hatta Recep Bey'den daha �ok �kinirdi.
Meclis'teki kimi memurlar, Omelin bizim Evrak ve Thhrirat Kalemi MOdOr YardonclSl Ankarah Tuvfik Bey, Mustafa Kemal �·Yl illc kez Meclis'te gOrdOIO halde ben, birisi Ankara'ya ilk ayak basttlJ gilnO>, ObilrU, 30 Arahk 1919'da Ankara Lisesi'ni ziyaret ederek bir konu$ma yap
t1!1 gun olmak Oze� O'nu daha Once iki kez gOrm�tilm.
Reis Pll.$a'y1 Meclis'in gene! kurul toplantllanndan b�ka zamanlarda pek gOrdilAilmOz olmazd1. 0, ya Ba$
kanhk Kursilsil'nde Meclis'i yOnetir ya da -eAer Meclis'i lkinci B�kan yOnetiyorsa- kilrsilniln solundaki ikinci s1-rada, her zarnan aym yerde otururdu. Onu bOylece hep uzaktan gOrilrduk.
Yalmz bir kez Ramazan Bayram1'nda biltiln memur-lar O'nun makamma bayram kutlamasma gitmi$, elini s1k
ml$tlk. Bir de kil�ilk memurlardan yalmz ben, makamma giderek onu �ok yakmdan gOrd�.
Benim i�in her ikisi de �ok buyilk ve deAerli birer am olan bu olaylan burada anlatmahy1m:
Kutlamaya gidi$·
1920 y1lmm R.amazan Bayram1, o }'11 haziran ayma rastlaml$tl. Daha may1sta, kimi milletvekilleri Meclis Ba$kanhA1'na bir Onerge vererek Meclis'in ra
mazan silresince tatile girmesini istemi$1erse de
"ahvalin nezaketine binaen Meclis'in mi.istemirren �alzymak mecbu
riyetinde o/dutu"
dil$ilncesi ilstiln gelmi$ ve Onerge kabul(I) "Mustafa Kemal" ile "Ankara"mn aynlmazh�m bir yazimda $Oyle dile getir
mi$tim: "Mustafa Kemal ve Ankara! . . Bunlardan biri Ttlrk vatamn1 batmak
tan, Ttlrk ulusunu tutsakhktan kurtarma s&Vll$ma b3-$anyla Onderlik eden ve Cumhuriyetimizi kuran Ttlrk kahraman1 ve devlet adamL Oteki bu sava$m kaJ
bi ve gen� Ttlrkiye Cumhuriyeti'nin merkezi olan kahraman kent. Simgel�mi$
bu iki ad birbirine Oylesine kenetlenmi$tir ki Mustafa Kemal'siz bir Ankara'da ve Ankara's1z bir Mustafa Kemal'de kavram olarak bir eksiklik duyanz. Musta·
fa Kemal P3-$a 27 Arahk 1919'da Ankan'ya geldi. 0 tarihten ba$1ayarak stlrekli konutu Ankara oldu. Ttltkiye Btlytlk Millet Meclisi a�ild1ktan sonra Ankara Milletvekillilini kabul etti ve Oltlnccye delin bu gOrevde kald1. Oldtlkten sonra da fani ve aziz vtlcudu Ankara topraAmm balnna gOmtlldtl. Onlar1 birbirinden nastl a)'1nrs1mz?"
olunmanu$(1. Haa, hoca, seyh, �lebi milletvekillerinin ol
duk� i;ok bulundu�u bu Meclis geri;ekten vatansever bir Meclis'ti. Biri;ok milletvekili:
"Mee/is daha yeni aplml.$
ken b1rak1p gitmek ve tatile girmek, ha/kin giJziJnde MiJcade/e-i Milliyeyi zgyiflatir"
diye diretiyordu. Zaten ramazanda tatile girmek isteyenJerin di.i�i.incesi de ramazan
dan yararlanarak i.ilkenin ii;ine da�hp halk1 Kurtulu� Sa
va�1'nm amac1 ilzerinde aydmlatma kt1.
Ankara s1cak gi.inlerini ya�iyordu. Kent ii;inde hii;bir ta�1ma arac1 bulunmad1�mdan, her gi.in okuldan Meclis'e ytiriiyerek gidip gelirdim Ramazan ak�amlan erkence, yani tam i� saatinin bitiminde Meclis'ten aynld1�1nuz gi.inler (ba�ka gi.inler gei; saatlere de�in i;ah�t1�1m1z i;ok olurdu) okula donerken, kimi zainan birdenbire havanm kararmas1 ve �im�eklerle ba�layan
"kirk ikindi"
ya�muruna yakalamr, yol k1yismda bir yere s1�marak gei;mesini beklerdim.
0 y1l bu "kirk ikindi ya�murlan" ne kadar da bol ya�
m1�t1.
Ramazanm sonuna gelmi�tik. Arife gi.ini.i Ba�katibi
mizden bi.iroya bir haber geldi: Bi.iti.in memurlar ertesi gi.i
ni.i Reis P�a'ya bayram kutlamasma gidecekti. Bu bayram, Meclis ai;1ld1ktan sonra gelen ilk bayramd1.
En onde B�katip Recep Bey, sonra mi.idi.irler, mi.idi.ir yard1mc1lan, bi.iro �efleri ve onlarm ardmdan ki.ii;i.ik me
murlar, kalem odasmm oni.indeki dar koridorda malan
d1k. Bo� olan toplant1 salonundan gei;erek binamn oteki ucunda bulunan Ba�kanhk odasma yoneldik . Ben, en geni;
memur olarak en sondayd1m. Az once milletvekilleri kut
lamay1 bitirmi�lerdi. Odamn kap1s1 ai;1kt1. Girdik. Ba�ka
tip Recep Bey, Reis P�a'mn elini s1karak masanm yanm
da ayakta durdu. Reis Pa�a da ayakta idi. Kalem mi.idi.ir
lerini zaten onceden tamm1� oldugu ii;in Recep Bey yalmz obi.ir memurlan, adlan ve gorevleriyle Pa�a'ya tamt1yor
du. Memurlardan kimisi Reis Pa�a'nm elini opmeye dav-4 3
rand1. 0 da bundan memnun olmadiim1 belli ederek elini i;abuk geri i;ekti.
Sira bana gelince Reis P�a. herkese yapt1!J gibi:
"Te
$ekkur ederim, memnun oldum"
diyerek elini uzatt1. Ui;Ian sigaradan sararm1� ince parmakh zay1f fakat bii;imli elini s1karken yiire�m goisilmden d1$3f1 f1rlayacalaru� gibi
�iddetle i;arp1yordu. Elini Opmeye kalk1�madim. Hafifi;e eiilerek s1kt1m. <;ok k1sa siiren bu tOren benim kutlarnarn
dan sonra bitti.
Bu kutlama, kalem memurlarmm Reis P�a'y1 ilk ve son kutlamas1 oldu. 0 tarihten sonra bayram kutlamala
rma kalem miidiir ve memurlan adina yalmz Umumi Ka
tip (yani B�kitip) giderdi.
Reis Pa�a ile son kez kar�1 kar�1ya geli�im, resmi bir ui1dm imzalanmas1 i�i ii;in oldu: Bir giin Ba�kitibin oda
c1s1 kaleme gelip Evrak Miidiir Yard1mc1S1 Tevfik Bey'i i;a
i1rd1. Tevfik Bey yerinde yoktu. Odac1 yeniden geldi,