1 921 Aiustosu'nun ba�lanydt. 0 zamanki Ankara'nm steak, stkmtth gunlerinde okulda kalan biz yatth oirenci
ler, her gun belli saatlerde izin ahp dt�an �tkar, her biri
miz bir haberle doner, ak�am bunlan birbirimize anlattr, 185
tart1�1p de�erlendirirdik.
Boyle izinli giinlerde ben ara ma Meclis'e u�rar, es
ki biiro arkada�lannu ziyaret ederdim. Bu ziyaretlerden birinde, cephede durumun iyi gitmedi�ini, dii�mamn iler
lemekte oldu�unu O�rendi m . Hakimiyeti Milliye gazete
sindeki cephe haberleri de pek parlak de�ildi . Meclis'e bir ba�ka gidi�imde, Mustafa Kemal P�a'mn Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nin biitiin yetkilerini iizerine alarak, bir ka
nunla Ba�kumandan atand1�m1 duydum. Dii�mamn bo
yuna ilerledi�i sOyleniyordu. Halkm Ankara'y1 bo�altmas1 sahk verilmi�. resmi dairelerin Kayseri'ye kaldmlmas1 ka
rarla�tmlm1�t1.
Yeni miidiiriimiiz Nafi Atuf Bey, i;ok sayd1�1m ve sev
di�im, kibar bir insand1. <;ok sakin konu�urdu. Bir giin bizleri toplad1, iki giin sonra Kayseri'ye do�ru yola i;1ka
ca�1m1z1 sOyledi.
At arabas1 yoktu. Her �ey cephe ve sava� ii;in kurtu
lu� ii;in kullamhyordu. Biri;ok ka�m arabasma yatak ve yorganlar iist iiste �rilmi�. okulun gerekli e�yas1 yiiklen
mi� ve O�rencilerin binmesi ii; in yeterince e�ek kiralanm1�t1.
Bana dii�en e�ek , sirtmda yaras1 bulundu�u ii;in semer de
�ince hemen geriye do�ru i;Okliverirdi. Bu yiizden birkai;
kez fen a halde dii�mii�. birinde yiiziimden yaralanm1�um.
0 s1cak a�ustos giinlerinde sert semer iizerindeki bu e�ek yolculu�unu i;ok eziyetli ve yorucu buldu�umuzdan i;o
�umuz yaya gitmeyi ye� tutuyorduk.
Daha dOrt ay Once Konya'da zatiirree gei;irmi� oldu
�umdan, bu geri;ekten gilt; yolculu�a dayanamay1p has
taland1m. 19J 9'da Ankara'ya gelditimiz )'11 yakalarum� ol
du�um s1tma hastah�mm nObetleri de tekrarlam1�t1. Beni okulun kimi O�retmenlerinin ailelerini gOtiiren, ti.zeri uy
durma beyaz tenteli bir ka�1ya ald1lar. Hep kinin veri
yorlard1. Kadmh erkekli elli ki�i kadar tu tan bu topluluk
gi ve okul arkada�lanmm candan dostluiu goz ya�art1c1 idi . Ge�tiiimiz koylerde biraz siit veya ayran bulsalar he
men bana getirirler, kendi yiyeceklerini bana yedirmek is
terlerdi.
Milli Miicadele'de -hainler ve kimi yorelerdeki ilgi
sizler aynk olmak iizere- biitiin Anadolu , t1pk1 bu yolcu topluluiu gibiydi. Dii�man kar�1smda, �oluk �ocuk gen�
ihtiyar, erkek kadm, herkes direnme, vatam kurtarma iil
kiisiiyle birle�mi�. birbirine kenetlemi�ti.
1 9 1 9 Temmuzu'nda Yozgat'tan Ankara'ya gelirken arabalarla yapm1� olduiumuz yolculuk, bu defaki yolcu
luiun yanmda �ok konforlu say1hrd1. Arna t1pk1 o zamanki gibi yine e�k1ya korkusu vard1. Bizim topluluia be� tiifek vermi�lerdi. Gerektiii zaman bunlan bizimle birlikte gi
den miidiir yard1mc1S1, oiretmen, ba�hademe ve biraz ka
baca olan oirenciler kullanacaku. Aram1zda Memduh Payzm, Salih Orhan gibi ge�en yd Kuvay1 Milliye'ye kau
larak Demirci sava�larmda bulunmu� olan arkada�lanm1z vard1 . Az �ok silahtan anlad1klan i�in:
"Bu t1ifek/er bir i$e yaramaz "
diyorlard1. Bizim ya�h ba�hademenin soylediiine gore bunlar 1 3 12 (1 896) Turk-Yunan Sava�1'ndan kalma, adma
'Yunan Gra 's1 '
denilen tiifeklerdenmi�. Her tiifek i�in on mermi vermi�lerdi.Yola �1kui1m1zm be�inci giinii suma nobetlerim dur
mu�tu. Arkada�lanmdan ayn olarak kaimda kadm ve '�o
cuklar arasmda yolculuk yapmak bana ai1r geliyordu. Bu
nu
"erkeklitin $Onma s1tmaz bir $ey "
samyordum herhalde! Biitiin marlara kar�m kaimdan aynld1m.
Ankara'dan Kayseri'ye, Ku�hir iizerinden gidilirdi.
Yer yer girintili �1kmt1h, �ukurlu ve tozlu bir �ose iizerin
de ilerliyor, ak�amlan yola yakm bir diizliik, bir koy ke
nan veya bir aia� kiimesi bularak oralarda a�1kta geceli
yorduk. Katmlardan oirencilerin yataklan ve yorganlan yere indirilip serilir, kairular bunlann yoresine sanki bir 187
siper, daha doirusu barikat gibi dizilir, hayvanlar -ikisinde kadm ve i;ocuklarm bulunduiu- kaimlara bai
lamrd1. Minik bir ordugah durumuna koyduiumuz bu ko
naklama yerinin yoresinde dart ki�i. her iki saatte. bir de
ii�mek iizere nobet tutard1. Ben de birkai; kez nobete kalk
m1�t1m . E�k1ya gelse tabii bir �ey yapabilecegimiz yoktu;
ama biz kafilemizi koruyabilecegimiz kamsmda idik.
Bir giin ak�am iizeri erken konaklaymca, bir tarlaya doiru uzakla�1p ni�an talim at1�1 yapm1�t1k. Yere yauyor, silah1 sai omzumuza day1yor, kar�1ya konulan bir t�1 vur
maya i;ah�1yorduk. Herkesin bir tek kur�un harcama hakk1 vard1. Ben tiifeiin kazbasm1 omuz bo�luiuma iyice daya
mam1�1m, gev�ek kalm1�. Bu yiizden geri tepme sonucun
da omuz kemiiim zedeledi, haftalarca bunun ainsm1 i;ek
mi�. vaktiyle Demirci Sava�1 'na kaulan arkada�lanm ta
rafmdan alaya ahnm1�t1m . (iinkii silah1 bana vermek is
temedikleri halde, direnmi�. i;ITpmm1� ve au� talimine ne
redeyse zorla katllm1�t1m. Beni k1zd1Tmak ii;in: "Oh olsun" diyorlard1.
Yolculuiumuzun son giinlerinde bize ba�ka gruplar da kat1ld1 . Ankara bo�ahyordu. Ath arai; bulabilenler bi
zi gei;ip gidiyorlard1. E�ekli ve kaimh olanlar geceleri bi
zim konaklad1i1m1z yere yakm bir yerde konakhyorlard1 . Bu durum ii;imize bir giivenlik duygusu veriyordu. 0 giin
lerde hii; yaimur yaimad1. Zaten Anadolu bozkITlarmda aiustos ay1 en kurak aydIT. Yoksa peri�an duruma dii�er
dik .
Ankara'dan K1r�ehir'e dokuz, Kayseri'ye on iii; giin
de varabildik. KIT�ehir kentinin ii;inden kiii;iik kiii;iik de
recikler ak1yor, her evin bahi;esinde aiai;lar goriiniiyor
du. Bize .;ok uzun gelen bir bozkIT yolculuiundan sonra bu ye�illik, ruhumuzda ii; ai;1c1 bir etki yarattl. Orada bir gece konaklad1k.
Ben ve iki arkada�1m Konya'dan birlikte donduium
Htiseyin Avni'nin evini bulup orada geceledik. Ya�h ba
bas1 ve anas1 bizlere ne ikram edeceklerini �a�myorlard1.
Btittin konu�malanm1z
'cephe'
tizerineydi . Cephedeki btiytik oiullanm dti�tintiyorlard1. Kendilerine cephede ge�en geceyi anlatt1m, �arp1�malar btittin �iddetiyle stirduiu i�in
�ok merak ediyorlard1.
Milli Mticadele Anadolusu'nda hemen herkesin ko
nu�mas1, sava� tizerine idi. Herkes birbirinden haber so
ruyordu. Sava�. Sakarya yoresinde stirtip gidiyordu.
KA YSER/'DE:
Kayseri'de lise binasma yerle�tik. Bakanl1klardan �o
iu, bu arada Milli Eiitim Bakanhgi da Kayseri'ye ta�m
m1�h.
Bu kentte bir aydan fazla kald1m.
'GiJ/tepe'
ve'Ta
las Amerikan Koleji
'nden ba�ka pek bir �ey ammsam1-yorum. �ok dol�amad1m; �unkti bir gtinti iyi isem iki gun hasta yat1yordum.Talas Amerikan Koleji' nin dtizgtin ve bak1mh bah
�esini gezerken ve gtizel binalanna bakarken yedi y1I once 1 9 1 4'te anam1 tedavi . ettirmek i�in gittiiimiz Merzifon Amerikan Hastanesi'ndeki doktor Mardin 'i, o hastane
nin yakmmdaki koleji dti�tindtim ve babamm o zaman
dan beri hi� unutamad1i1m bir sozti akhma geldi:
"Ot
tum, d�man memlekete yalmz top/a t1°Jfekle gelmez; bOyle mektep/e, ko/ejle, hastane ile de ge/ir. Biz adorn olup bOyle
$ey/eri yapomad1k�a istikbalimiz m!Jemmen detildir. "
(Simdi de ktilttir yard1m1, tis, tesis, ban� gontilltisti laflan edildik�e yine bu sozleri hatirlanm.)
Sabahtan ak�ama deiin btittin i�i gticti yer aramak olan ku�lar gibi bizim de nereye gitsek btittin i�imiz gticti
mtiz sav� boylanndan haber sormak, haber toplamak olu
yordu. Bu, yalmz okumu�lar i�in deiit, koyltiler i�in de 1 89
bOyleydi. Sokaklarda rastlad1tmuz y�h kOyliiler bizi dur
durup:
"Efendi, muharebe nas1/ gidiyor? Bizimkiler ka
zamyor mu?"
diye sorarlard1 .Ankara'dan Kayseri'ye bizden sonra gelenler, top ses
lerinin Ankara'dan duyuldu�unu sOyluyorlardJ. Yure�i
me bir s1z1 du�mu�tii. Sakarya'da yenilirsek butun vatan tehlikeye girebilirdi .
Tam bir y1I Once, Turkiye Buyuk Millet Meclisi'nde memurken, asker ka�aklan hakkmdaki yasanm gOru�ul
mesi sirasmda verilen rakamlardan eni konu urkmu�tiim . Birinci ve l kinci lnonu utkulan ve sOzunu etti�im yasa ile kurulan lstiklal Mahkemeleri 'nin �abalan, ordu birlikle
rinden ka�ma olaylanm kOkunden Onleyememi�ti . Kay
seri'ye gO� ederken bizlere da�1t1lan tufekler, e�k1yahk ya
pan asker ka�aklarma kar�1 savunma arac1 idi. E�er Sa
karya Sava�mda yenik du�ersek ka�ma olaylan �o�alabi
lir, hatta ordu busbutun �Ozulebilirdi. Be� ay sure ile Mec
lis'te Onemli gOru�meler izlemek beni �ok olgunla�tirm1�
t1. Ku�uk O�renci kafamla en ters olas1hklan du�unuyor
dum . Gunter birbirini izliyor, haftalar uzad1k�a uzuyordu.
Dikkatle okudu�umuz sava� haber ve tebli�lerinde
'a/man tepe/erden ', 'tashih edilen cephe hattmdan '
sOz ediliyor, fakat butun bunlardan ferahlat1c1 bir sonu� cikm1yordu.Ruhlar�rruz gittik�e karanyordu.
Eylul b�lanyd1. Sakarya Sav�1 butun butiin kanh
h�1yla surup gidiyordu. Eylul ortasmda sevindirici haber geldi: Sakarya'da du�man yenmi�tik. Ger�ekten mutluy
duk; bOyle bir ortamda utku haberini ahnca birka� arka
d� sevin� gOzy�lanyla birbirimizi kucaklad1k.
Milli Mucadele ytllanndaki �11rumm, benim i�in yiJ veya aylarla Ol�ulen bir y�am de�I, kimi L"llllan saat, hat
ta dakikalarla bile Ol�ulemeyen co�ku ve mutluluklardan olu�an bir
"y�anlllar zinciri"
oldu�unu sOylemi�tim. hte Sakacya Utkusu'nu O�endi#im gOnkU mutluJuk aru
be-nim Omriimiin, bt>yle kiieiiciik zaman 'zerre'lerinden fa
kat biiyOk mutluluk ya�antalarmdan biridir.
XI.